03---dhaatuvijjaanam/3---dhaatuvijjaanam: Difference between revisions
03---dhaatuvijjaanam/3---dhaatuvijjaanam (view source)
Revision as of 01:17, 10 May 2021
, 3 years agono edit summary
No edit summary |
No edit summary |
||
Line 186:
<big>यथा डुकृञ् (डुकृ॒ञ्) धातुः | अयं धातुः एकाच् अपि अस्ति, अनुदात्तः अपि अस्ति | तदा तुमुन् प्रत्ययः—तुमुन् आर्धधातुकप्रत्ययः (तिङ् अपि नास्ति, शित् अपि नास्ति अतः आर्धधातुकप्रत्ययः—'''तिङ्-शित्सार्वधातुकम्'''; '''आर्धधातुकं शेषः''') | वलादिः अवशादिः अपि अस्ति | अतः '''आर्धधातुकस्येड्वलादेः''' इति सूत्रेण इडागमस्य प्राप्तिः अस्ति | किन्तु डुकृ॒ञ् एकाच् अनुदात्तः, अतः '''एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्''' इति सूत्रं इडागमं निषेधयति | तदर्थं 'कर्तुम्' इति रूपं भवति (न तु 'करितुम्') |</big>
<u><big>उदाहरणम्</big></u>
<big><br />अधुना एकवारं समग्रं चिन्तनं क्रियताम् |</big>▼
<big><br />ञिष्विदाँ॒ इति धातुः | इमं धातुं दृष्ट्वा कीदृशी सूचना प्राप्तुं शक्येत अपि च कथं निरनुबन्धधातुः साध्येत |</big>▼
▲<big>अधुना एकवारं समग्रं चिन्तनं क्रियताम् |</big>
▲<big>ञिष्विदाँ॒ इति धातुः | इमं धातुं दृष्ट्वा कीदृशी सूचना प्राप्तुं शक्येत अपि च कथं निरनुबन्धधातुः साध्येत |</big>
{|
|<big>ञिष्विदाँ॒</big>
|▼
|<big><nowiki>अनुदात्तस्वरस्य आँकारस्य इत्-संज्ञा अतः धातुः अनुदात्तेत् | अनुदात्तेत् अतः </nowiki>'''अनुदात्तङित आत्मनेपदम्'''<nowiki> इत्यनेन धातुः आत्मनेपदी |</nowiki></big>
|-
|<big>ञिष्विदाँ॒</big>
|
|<big>
|-
|<big>ष्विदाँ॒ </big>
|
|<big>
|-
|<big>ष्विद्</big>
|
|<big>
|-
|<big>स्विद्</big>
|
|-
|<big>स्विद्</big>
|
|<big>
▲|
|}
<big>अवधेयम्—अयं धातुः उदात्तः, किन्तु उदात्तेत् न | तत्र भेदः अवगन्तव्यः | ञिष्विदाँ॒ इति धातुः उदात्तः, परन्तु अनुदात्तेत् | उदात्तः इति कारणेन धातुः सेट् | अनुदात्तेत् इति कारणेन धातुः आत्मनेपदी |</big>▼
<big>अग्रे गत्वा अस्य स्विद्-धातोः प्रयोगं कृत्वा यत् किमपि रूपम् अपेक्षितं—तिङन्तं स्यात् वा कृदन्तं स्यात्—प्रक्रियायां स्विद् इत्यस्य प्रयोगः करणीयः | स्विद् इति निरनुबन्धधातुः, प्रक्रियार्थम् सिद्धः |</big>▼
▲<big>ञिष्विदाँ॒ '''आदिर्ञिटुडवः''' इत्यनेन ञि इत्यस्य इत्-संज्ञा, '''तस्य लोपः''' इत्यनेन लोपश्च |</big>
▲<big>ष्विदाँ॒ आँकारः अनुनासिकः अतः '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' इत्यनेन तस्य इत्-संज्ञा, '''तस्य लोपः''' इत्यनेन लोपश्च |</big>
<big><u>धातूनां प्रवृत्तिः</u></big>
▲<big>ष्विद् अवशिष्टे धातौ प्रथमवर्णः इकारः किल | न, अत्र अस्माकं भ्रान्तिः न भवेत् | विन्यासः तथा भाति, किन्तु सा च केवलं लेखनस्य शैली | वस्तुतः आदिवर्णः षकारः | तर्हि '''धात्वादेः षः सः''' इत्यनेन षकारस्य स्थाने सकारः |</big>
<big>अजन्तधातवः आधिक्येन अनिटः; किन्तु तत्र सर्वे ऊकारान्ताः ॠकारान्ताः च सेटः | हलन्तधातवः आधिक्येन सेटः | हलन्तधातुषु १०३ धातवः अनिटः |</big>
▲<big>स्विद् इति निरनुबन्धधातुः |</big>
▲<big>स्विद् इति धातौ अवशिष्टस्वरः इकारः | स च इकारः उदात्तः यतोहि मूलधातौ तस्मिन् इकारे किमपि चिह्नं नास्ति | अयं धातुः एकाच् अपि अस्ति | '''एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्''' इत्यनेन इडागमस्य निषेधः नास्ति | अतः अयं धातुः सेट् |</big>
<big><u>अभ्यासः</u></big>
▲<big>अवधेयम्—अयं धातुः उदात्तः, किन्तु उदात्तेत् न | तत्र भेदः अवगन्तव्यः | ञिष्विदाँ॒ इति धातुः उदात्तः, परन्तु अनुदात्तेत् | उदात्तः इति कारणेन धातुः सेट् | अनुदात्तेत् इति कारणेन धातुः आत्मनेपदी |</big>
<big>अत्र केचन भ्वादिगणीयाः धातवः सूचिताः | प्रत्येकं धातुः सेट् अनिट् वा इति निर्णेतव्यम् | आत्मनेपदी, उभयपदी, परस्मैपदी वा इत्यपि वक्तव्यम् | तदा लौकिकधातुः कः, लट्-लकारे रूपं किम् इति सूचनीयम् | अन्ते सेट्-अनिट् दृष्ट्वा तृजन्तस्य किं रूपं स्यात् इति अनुमानं क्रियताम् | तृच् नाम इडागमे यथा स्पर्धिता, भविता; इडाभावे च यथा कर्ता, वक्ता |</big>
▲<big>अग्रे गत्वा अस्य स्विद्-धातोः प्रयोगं कृत्वा यत् किमपि रूपम् अपेक्षितं—तिङन्तं स्यात् वा कृदन्तं स्यात्—प्रक्रियायां स्विद् इत्यस्य प्रयोगः करणीयः | स्विद् इति निरनुबन्धधातुः, प्रक्रियार्थम् सिद्धः |</big>
<big>इगिँ गतौ → इन्ग् सेट् परस्मैपदी इङ्गति [तृचि इङ्गिता]</big>
<big>रु॒ङ् गतिरेषणयोः, णिदृँ॑ (णि दृँ दृ॑) कुत्सासन्निकर्षयोः), ईषँ॒ गतिहिंसादर्शनेषु, व॒हँ॑ (व॒, हँ ह॑) प्रापणे, वि॒षुँ सेचने, वे॒ञ् तन्तुसन्ताने, मस्कँ॒ गतौ, र॒भँ॒ राभस्ये, चकँ तृप्तौ, क्षि॒ क्षये, राजृँ॑ (रा, जृँ जृ॑) दीप्तौ, घ॒स्ऌँ अदने, शुठिँ शोषणे, कै॒ शब्दे</big>
|