page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
05---sArvadhAtukaprakaraNam-adantam-aGgam/10---curAdigaNaH: Difference between revisions
05---sArvadhAtukaprakaraNam-adantam-aGgam/10---curAdigaNaH (view source)
Revision as of 13:39, 23 February 2024
, 2 months agono edit summary
No edit summary |
No edit summary |
||
| (17 intermediate revisions by 4 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:10 - चुरादिगणः}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!'''<big>ध्वनिमुद्रणानि</big>'''
Line 4 ⟶ 5:
|'''<big>2017 वर्गः</big>'''
|-
|<big><span style="font-family:arial,sans-serif">१) </span><span style="font-family:arial,sans-serif">[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/68_curAdigaNaH---paricayaH__sAmAnya-dhAtavaH_2017-03-01.mp3 curAdigaNaH---paricayaH_+_sAmAnya-dhAtavaH_2017-03-01] </span></big>
|-
|<big>२) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/69_curAdigaNaH---sAmAnya-halanta-dhAtavaH_2017-03-08.mp3 curAdigaNaH---sAmAnya-halanta-dhAtavaH_2017-03-08]</big>
|-
|<big>'''2015 वर्गः'''</big>
|-
|<big>१) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/41_curAdigaNaH--1_paricayaH__AkArAntadhAtavaH_2015-08-25.mp3 curAdigaNaH--1_paricayaH_+_AkArAntadhAtavaH_2015-08-25]</big>
|-
|<big>२) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/42A_curAdigaNaH--2_sAmAnya-dhAtavaH_2015-09-01.mp3 curAdigaNaH--2_sAmAnya-dhAtavaH_2015-09-01]</big>
|}
<div>
<br />
<big>एतावता सार्वधातुकलकाराणां (लट्, लोट्, लङ्, विधिलिङ् इत्येषां) तिङन्तरूपाणि साधितानि अस्माभिः भ्वादिगणे, दिवादिगणे, तुदादिगणे च | अनेन क्रमेण पाठः प्रवर्तते यतः एषु गणेषु अङ्गम् अदन्तं भवति, अतः प्रक्रियायां साम्यं वर्तते | आहत्य एतादृशाः चत्वारः गणाः सन्ति | चतुर्थः गणः यस्मिन् अङ्गम् अदन्तं भवति— चुरादिगणः | केचन चिन्तयन्ति यत् चुरादिगणः कष्टकरः, किन्तु एवं किमपि नास्ति | वस्तुतः अत्र आधिक्येन सामान्यमेव; नियमितरूपेण सूत्राणि उपयुज्य तर्कम् अनुसृत्य तिङन्तरूपाणि साध्यन्ते | प्रक्रिया का इति एकवारं ज्ञायेत; तदा सर्वं सुलभम् | केचन विशेषधातवः अपि सन्ति; तेषां प्रसङ्गे अग्रिमे करपत्रे चर्चयाम |</big>
<big><br /></big>
<big><br /></big>
<big>चुरादिगणे तिङन्तरूपस्य साधनार्थं सोपानत्रयम्—</big>
<big><br /></big>
<big><br /></big>
<big>१. धातुः + णिच्-प्रत्ययः → णिजन्तधातुः</big>
<big>२. णिजन्तधातुः + शप्-विकरणप्रत्ययः → अङ्गम् (तिङ्-प्रत्ययं निमित्तं मत्वा)</big>
<big><br /></big>
<big><br /></big>
<big>यथा उक्तं, चुरादिगणे अङ्गम् अदन्तम् | अतः अङ्गे सिद्धे अस्माकं नूतनकार्यं समाप्तम् | तिङ्-प्रत्ययस्य योजनविधिः यथा भ्वादिगणे प्रदर्शितः, तथैव भवति दिवादिगणे, तुदादिगणे, चुरादिगणे च — न कोऽपि भेदः | दृष्टान्ते चुर् धातोः अङ्गं चोरय | लटि चोरय + ति → चोरयति, चोरय + तः → चोरयतः, चोरय + अन्ति → '''अतो गुणे''' → चोरयन्ति | यथा भ्वादिगणे, तथैव चुरादिगणेऽपि | अतः अस्मिन् पाठे अस्माकम् अवधानं प्रथमे सोपानद्वये एव |</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">'''सत्याप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''पाश'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''रूप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वीणा'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''तूल'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''श्लोक'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''सेना'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''लोम'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''त्वच'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्म'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्ण'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चूर्ण''' </span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चुरादिभ्यो णिच्''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">२५</span>) = <span lang="hi-IN">एभ्यः द्वादशभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः</span>, <span lang="hi-IN">सर्वेभ्यः चुरादिगणीयधातुभ्यः च णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः विधीयते </span>| <span lang="hi-IN">एभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययस्य संयोजनेन नामधातवः भवन्ति </span>| <span lang="hi-IN">चुर् आदिर्येषां ते चुरादयः </span>| <span lang="hi-IN">सत्यापश्च</span>, <span lang="hi-IN">पाशश्च</span>, <span lang="hi-IN">रूपञ्च</span>, <span lang="hi-IN">वीणा च</span>, <span lang="hi-IN">तूलञ्च</span>, <span lang="hi-IN">श्लोकश्च</span>, <span lang="hi-IN">सेना च</span>, <span lang="hi-IN">लोम च</span>, <span lang="hi-IN">त्वचश्च</span>, <span lang="hi-IN">वर्म च</span>, <span lang="hi-IN">वर्णञ्च</span>, <span lang="hi-IN">चूर्णञ्च</span>, <span lang="hi-IN">चुरादयश्च तेषामितरेतरद्वन्द्वः</span>, <span lang="hi-IN">सत्याप</span>-<span lang="hi-IN">पाश</span>-<span lang="hi-IN">रूप</span>-<span lang="hi-IN">वीणा</span>-<span lang="hi-IN">तूल</span>-<span lang="hi-IN">श्लोक</span>-<span lang="hi-IN">सेना</span>-<span lang="hi-IN">लोम</span>-<span lang="hi-IN">त्वच</span>-<span lang="hi-IN">वर्म</span>-<span lang="hi-IN">वर्ण</span>-<span lang="hi-IN">चूर्ण</span>-<span lang="hi-IN">चुरादयः तेभ्यः</span>, <span lang="hi-IN">बहुव्रीहिगर्भो द्वन्द्वः </span>| <span lang="hi-IN">सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यः पञ्चम्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">णिच् प्रथमान्तं</span>, <span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम् </span>| <span lang="hi-IN">'''प्रत्ययः''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१</span>) <span lang="hi-IN">'''परश्च''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">२</span>) <span lang="hi-IN">इत्यनयोः अधिकारः </span>| <span lang="hi-IN">'''धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">२२</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात् '''धातोः''' इत्यस्य अधिकारः</span>, <span lang="hi-IN">वचनपरिणामेन पञ्चमीविभक्तौ '''धातुभ्यः''' </span>| <span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span>-<span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्— '''सत्याप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''पाश'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''रूप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वीणा'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''तूल'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''श्लोक'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''सेना'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''लोम'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''त्वच'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्म'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्ण'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चूर्ण'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चुरादिभ्यः धातुभ्यः णिच् प्रत्ययः परश्च''' </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">'''सनाद्यन्ता धातवः''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">३२</span>) = <span lang="hi-IN">द्वादश प्रत्ययाः सन्ति येषां संयोजनेन नूतनाः धातवः सृष्टाः भवन्ति— सन्</span>, <span lang="hi-IN">क्यच्</span>, <span lang="hi-IN">काम्यच्</span>, <span lang="hi-IN">क्यष्</span>, <span lang="hi-IN">क्यङ्</span>, <span lang="hi-IN">क्विप्</span>, <span lang="hi-IN">णिङ्</span>, <span lang="hi-IN">ईयङ्</span>, <span lang="hi-IN">णिच्</span>, <span lang="hi-IN">यक्</span>, <span lang="hi-IN">आय</span>, <span lang="hi-IN">यङ् इति </span>| <span lang="hi-IN">एषां प्रकृतिः </span>(<span lang="hi-IN">अङ्गम्</span>) <span lang="hi-IN">क्वचित् धातुः</span>, <span lang="hi-IN">क्वचित् प्रातिपदिकम् </span>| <span lang="hi-IN">सन् आदौ येषां ते सनादयः</span>, <span lang="hi-IN">सनादयः अन्ते येषां ते सनाद्यन्ताः </span>| <span lang="hi-IN">सनाद्यन्ताः प्रथमान्तं</span>, <span lang="hi-IN">धातवः प्रथमान्तं</span>, <span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम् </span>| <span lang="hi-IN">सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''सनाद्यन्ता धातवः''' </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">एषु द्वादशसु प्रत्ययेषु अन्यतमः णिच् एव</span>, <span lang="hi-IN">अतः णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययस्य संयोजनेन चोरि</span>, <span lang="hi-IN">पाठि</span>, <span lang="hi-IN">लेखि इत्यादयः यावन्तः धातवः सृष्टाः</span>, <span lang="hi-IN">ते सर्वे '''सनाद्यन्ता धातवः''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">३२</span>) <span lang="hi-IN">इति सूत्रेण धातुसंज्ञकाः </span>| <span lang="hi-IN">एते च आतिदेशिकधातवः </span>| <span lang="hi-IN">औपदेशिकधातवः उपद्विसहस्रं</span>, <span lang="hi-IN">ते '''भूवादयो धातवः''' इति सूत्रेण धातुसंज्ञकाः भवन्ति </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">'''औपदेशिकधातवः'''— पाणिनीयधातुपाठे १९४३ धातवः उपदिष्टाः सन्ति </span>| <span lang="hi-IN">उपदिष्टाः धातवः</span>, <span lang="hi-IN">अतः एते औपदेशिकधातवः </span>| <span lang="hi-IN">एषां धातूनां धातु</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा भवति '''भूवादयो धातवः''' </span>(<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>) <span lang="hi-IN">इति सूत्रेण </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">'''आतिदेशिकधातवः'''— उपरितनान् पाणिनीयधातुपाठे पठितान् धातून् वर्जयित्वा इतोऽपि</span>, <span lang="hi-IN">असङ्ख्याः धातवः सन्ति </span>| <span lang="hi-IN">एते धातवः धातुपाठे न सन्ति</span>, <span lang="hi-IN">अपि तु अस्माभिः निर्मिताः </span>| <span lang="hi-IN">यथा गन्तुम् इच्छति </span>'<span lang="hi-IN">जिगमिषति</span>' <span lang="hi-IN">इति सनन्तरूपं प्रायः श्रुतम् </span>| <span lang="hi-IN">अत्र </span>'<span lang="hi-IN">जिगमिष</span>' <span lang="hi-IN">इति धातुः अस्ति</span>; <span lang="hi-IN">स च जिगमिष</span>-<span lang="hi-IN">धातुः पाणिनीयधातुपाठे नास्ति </span>| <span lang="hi-IN">गम्</span>-<span lang="hi-IN">धातुः धातुपाठे अस्ति </span>| <span lang="hi-IN">अयं गम्</span>-<span lang="hi-IN">धातुः '''भूवादयो धातवः''' </span>(<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>) <span lang="hi-IN">इति सूत्रेण धातुसंज्ञकः </span>| <span lang="hi-IN">तदा सन्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययं योजयामः चेत्</span>, <span lang="hi-IN">नूतनधातुः </span>'<span lang="hi-IN">जिगमिष</span>' <span lang="hi-IN">सृष्टः अस्माभिः </span>| <span lang="hi-IN">अयं धातुः '''सनाद्यन्ता धातवः''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">३२</span>) <span lang="hi-IN">इति सूत्रेण धातुसंज्ञकः </span>| <span lang="hi-IN">एवमेव द्वादश प्रत्ययाः सन्ति येषां योजनेन नूतनाः धातवः सृष्टाः भवन्ति </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">चुरादिगणे णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः स्वार्थे अस्ति</span>, <span lang="hi-IN">इत्युक्ते धातोः एव अर्थपोषणं करोति </span>| <span lang="hi-IN">अत्र णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययस्य पृथक्तया कोऽपि अर्थः नास्ति </span>| <span lang="hi-IN">प्रेरणार्थे णिच् इति भिन्नविषयः</span>, <span lang="hi-IN">चुरादिगणे तादृशार्थः नास्त्येव </span>| <span lang="hi-IN">चुरादिगणे</span>, <span lang="hi-IN">धातुतः यं कमपि प्रत्ययं संयोजयितुम् इच्छति विकरणं भवतु वा आर्धधातुककृत् भवतु</span>, <span lang="hi-IN">तस्मात् पूर्वं णिच् विधीयते एव </span>| <span lang="hi-IN">णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये '''चुटू''' इत्यनेन णकारस्य इत्</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा</span>, <span lang="hi-IN">'''हलन्त्यम्''' इत्यनेन चकारस्य इत्</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा</span>, <span lang="hi-IN">'''तस्य लोपः''' इत्यनेन तयोः लोपश्च </span>| <span lang="hi-IN">इ इति अवशिष्यते </span>| <span lang="hi-IN">णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः धातुभ्यः विहितः</span>, <span lang="hi-IN">अपि च तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">शित्</span>-<span lang="hi-IN">भिन्नः</span>, <span lang="hi-IN">अतः '''आर्धधातुकं शेषः''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">४</span>.<span lang="hi-IN">११४</span>) <span lang="hi-IN">इत्यनेन अयं णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः आर्धधातुकम् </span>(<span lang="hi-IN">न तु सार्वधातुकम्</span>) | <span lang="hi-IN">इत्थं च णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः कीदृशः इति चेत्</span>, <span lang="hi-IN">णित् च आर्धधातुकं च </span>| <span lang="hi-IN">यत् किमपि कार्यं क्रियते णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययं निमित्तीकृत्य</span>, <span lang="hi-IN">अस्य एव लक्षणस्य बलात् क्रियते— णित् आर्धधातुकम् </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययस्य कारणतः धातुरूपि</span>-<span lang="hi-IN">अङ्गे प्रमुखकार्यत्रयं सम्भवति—</span></big>
<span lang="hi-IN"><big><br /></big>
</span>
<big><span lang="hi-IN">१</span>.
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">चि </span>+ <span lang="hi-IN">इ → चै </span>+ <span lang="hi-IN">इ → → चायि → → चाययति</span></big>
<span lang="hi-IN"><big><br /></big>
</span>
<big><span lang="hi-IN">अत्र प्रश्नः उदेति यत् </span>'<span lang="hi-IN">चि </span>+ <span lang="hi-IN">इ</span>' <span lang="hi-IN">इत्येतादृशेषु प्रसङ्गेषु '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">८४</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्य प्रसक्तिः नास्ति किम् </span>? <span lang="hi-IN">अस्त्येव</span>, <span lang="hi-IN">किन्तु '''अचो ञ्णिति''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११५</span>) <span lang="hi-IN">तु तस्य बाधकसूत्रं यतोहि '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">८४</span>) <span lang="hi-IN">अत्र कार्यं करोति चेत्</span>, <span lang="hi-IN">'''अचो ञ्णिति''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११५</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्य अन्यत्र लब्धावकाशो न स्यात् </span>| <span lang="hi-IN">धेयं यत् यत्र यत्र अकारान्तधातुतः आर्धधातुकप्रत्ययः भवति</span>, <span lang="hi-IN">यथा </span>'<span lang="hi-IN">कथ </span>+ <span lang="hi-IN">णिच्</span>', <span lang="hi-IN">तत्र तत्र '''अतो लोपः''' </span>(<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">४</span>.<span lang="hi-IN">४८</span>) <span lang="hi-IN">इत्यनेन अदन्ताङ्गस्य ह्रस्व</span>-<span lang="hi-IN">अकारलोपो भवति</span>, <span lang="hi-IN">येन '''अचो ञ्णिति''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११५</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्य प्रसक्तिर्नास्ति </span>| <span lang="hi-IN">अतः '''अचो ञ्णिति''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११५</span>) <span lang="hi-IN">इति अत्र अपवादभूतसूत्रम् </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">२</span>. '''अत उपधायाः''' (<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११६</span>) = <span lang="hi-IN">उपधायाम् अतः वृद्धिः ञिति णिति प्रत्यये परे </span>| <span lang="hi-IN">अतः षष्ठ्यन्तम्</span>, <span lang="hi-IN">उपधायाः षष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम् </span>| <span lang="hi-IN">'''मृजेर्वृद्धिः''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११४</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात् '''वृद्धिः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः</span>; <span lang="hi-IN">'''अचो ञ्णिति''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११५</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात् '''ञ्णिति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः </span>| <span lang="hi-IN">'''अङ्गस्य''' </span>(<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">४</span>.<span lang="hi-IN">१</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्य अधिकारः </span>| <span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span>-<span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्— '''अङ्गस्य''' '''उपधायाः''' '''अतः वृद्धिः ञ्णिति''' </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">चल् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → चालि → → चालयति </span></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">३</span>. '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">८६</span>) = <span lang="hi-IN">सार्वधातुके आर्धधातुके च प्रत्यये परे पुगन्तस्य अङ्गस्य लघूपधस्य च इकः गुणः भवति </span>| <span lang="hi-IN">पुक् अन्ते यस्य तत् पुगन्तम्</span>, <span lang="hi-IN">लघ्वी उपधा यस्य तत् लघूपधम् </span>| <span lang="hi-IN">पुगन्तञ्च लघूपधञ्च तयोः पुगन्तलघूपधं समाहारद्वन्द्वः</span>, तस्य पुगन्तलघूपधस्य | पुगन्तलघूपधस्य षष्ठ्यन्तं पदम्, च अव्ययपदं, <span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम् </span>| '''मिदेर्गुणः''' (<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">८२</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात् '''गुणः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">८४</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्य पूर्णानुवृत्तिः </span>| '''अङ्गस्य''' (<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">४</span>.<span lang="hi-IN">१</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्य अधिकारः </span>| '''इको''' '''गुणवृद्धी''' (<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">३</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात् परिभाषा</span>-<span lang="hi-IN">सूत्रात् '''इकः''' आयाति यत्र स्थानी नोक्तम् | <span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span>-<span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्— '''पुगन्तलघूपधस्य च अङ्गस्य इकः गुणः सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' |</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">चुर् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → चोरि → → चोरयति </span></big>
<big><br /></big>
<big><br /></big>
<big>यथा—</big>
<big>चुर् '''भूवादयो धातवः''' (१.३.१) इत्यनेन चुर् इत्यस्य धातु-संज्ञा</big>
<big>चुर् + णिच् '''चुटू, हलन्त्यम्, 'तस्य लोपः''' (अनुबन्धलोपः)</big>
<big>चुर् + इ '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) = उपधायां लघु-इकः गुणः आर्धधातुकप्रत्यये परे</big>
<big>चोरि '''सनाद्यन्ता धातवः''' इति सूत्रेण चोरि इत्यस्य धातु-संज्ञा</big>
<big><br /></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">एकवारं णिच्</span>-<span lang="hi-IN">सहितधातुः निष्पन्नः</span>, <span lang="hi-IN">तदा कर्त्रर्थक</span>-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">सार्वधातुकप्रत्यये परे </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''कर्तरि शप्'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इत्यनेन शप्</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">विकरणप्रत्ययः विधीयते </span></span></span></span><span style="text-decoration:none">| </span></big>
<big><br /></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">चोरि </span>+ <span lang="hi-IN">शप् → चोरि </span>+ <span lang="hi-IN">अ → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन इकः गुणः → चोरे </span>+ <span lang="hi-IN">अ → '''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अचि परे ए</span>-<span lang="hi-IN">स्थाने अय्</span>-<span lang="hi-IN">आदेशः → चोर् </span>+ <span lang="hi-IN">अय् </span>+ <span lang="hi-IN">अ → </span>'<span lang="hi-IN">चोरय</span>' <span lang="hi-IN">इति अदन्तम् अङ्गम निष्पन्नम् </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">'''कर्तरि शप्''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">६८</span>) = <span lang="hi-IN">धातुतः शप्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः भवति</span>, <span lang="hi-IN">कर्त्रर्थक</span>-<span lang="hi-IN">सार्वधातुकप्रत्यये परे </span>| <span lang="hi-IN">कर्तरि सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">शप् प्रथमान्तं</span>, <span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम् </span>| <span lang="hi-IN">'''सार्वधातुके यक्''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">६७</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात् '''सार्वधातुके''' इत्यस्य अनुवृत्तिः </span>| <span lang="hi-IN">'''प्रत्ययः''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१</span>), <span lang="hi-IN">'''परश्च''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">२</span>) <span lang="hi-IN">इत्यनयोः अधिकारः </span>| <span lang="hi-IN">'''धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">२२</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात् '''धातोः''' इत्यस्य अधिकारः </span>| <span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span>-<span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्— '''धातोः शप् प्रत्ययः''' '''परश्च कर्तरि सार्वधातुके''' </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">इतः अग्रे सिद्धतिङ्प्रत्ययानां संयोजनं भवति यथा भ्वादिगणे</span>, <span lang="hi-IN">दिवादिगणे</span>, <span lang="hi-IN">तुदादिगणे च </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">चोरय </span>+ <span lang="hi-IN">ति → चोरयति इत्यादिकम् </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">पदव्यवस्था </span>| <span lang="hi-IN">'''णिचश्च''' इति सूत्रं वक्ति यत् क्रियाफलं कर्तृगामि चेत्</span>, <span lang="hi-IN">णिजन्तधातुभ्यः आत्मनेपदिनः तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययाः विहिताः </span>| <span lang="hi-IN">क्रियाफलं परगामि चेत्</span>, <span lang="hi-IN">णिजन्तधातुभ्यः परस्मैपदिनः तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययाः विहिताः </span>| <span lang="hi-IN">अतः सामान्यतया णिजन्तधातवः उभयपदिनः </span>| <span lang="hi-IN">चोरयति</span>, <span lang="hi-IN">चोरयते </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">'''णिचश्च''' </span>(<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">७४</span>) = <span lang="hi-IN">क्रियाफलं कर्तारम् अभिप्रैति चेत् णिजन्तेभ्यः धातुभ्यः आत्मनेपदं भवति </span>| <span lang="hi-IN">अत्र '''प्रत्ययग्रहणे तदन्ता ग्राह्याः''' </span>(<span lang="hi-IN">परिभाषा </span>#<span lang="hi-IN">२३</span>) <span lang="hi-IN">इति परिभाषया तदन्तविधिः भवति</span>; <span lang="hi-IN">अनेन यस्य धातोः अन्ते णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः स्यात्</span>, <span lang="hi-IN">तस्मात् इत्यर्थः निष्पन्नः </span>| <span lang="hi-IN">णिचः पञ्चम्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">च अव्ययपदं</span>, <span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम् </span>| <span lang="hi-IN">'''अनुदात्तङित आत्मनेपदम्''' </span>(<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१२</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात् '''आत्मनेपदम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः </span>| <span lang="hi-IN">'''स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले''' </span>(<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">७२</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात् '''कर्त्रभिप्राये''' '''क्रियाफले''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः </span>| <span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span>-<span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्— '''णिचः च''' '''आत्मनेपदम् कर्त्रभिप्राये क्रियाफले''' </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">क्रियाफलं कर्तारं न अभिप्रैति चेत्</span>, <span lang="hi-IN">परस्मैपदं भवति </span>| <span lang="hi-IN">'''शेषात्कर्तरि परस्मैपदम्''' </span>(<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">७८</span>) <span lang="hi-IN">इत्यनेन यत्र धातोः आत्मनेपदस्य कारणं नास्ति</span>, <span lang="hi-IN">तत्र कर्त्रर्थे परस्मैपदं भवति </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">यथासामान्यं धातुविधिः धातोः अन्तिमवर्णस्य आधारेण अस्माभिः विभाजितः भवति </span>| <span lang="hi-IN">अजन्तः धातवः सन्ति अपि च हलन्तधातवः सन्ति </span>| <span lang="hi-IN">प्रथमम् अजन्तधातून् अवलोकयाम</span>, <span lang="hi-IN">तदा हलन्तधातून् </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">चुरादिगणे </span>410 <span lang="hi-IN">धातवः सन्ति </span>| <span lang="hi-IN">एषु केचन धातवः नित्यणिजन्ताः</span>, <span lang="hi-IN">केचन च अनित्यणिजन्ताः </span>| <span lang="hi-IN">पुनः सामान्यतया उभयपदिनः</span>, <span lang="hi-IN">किन्तु केचन केवलम् आत्मनेपदिनः </span>| <span lang="hi-IN">ये धातवः नित्यणिजन्ताः उभयपदिनः च सन्ति</span>, <span lang="hi-IN">ते अस्मिन् पाठे उपस्थाप्यन्ते सामान्यधातु</span>-<span lang="hi-IN">रूपेण </span>| <span lang="hi-IN">तदा ये अनित्यणिजन्ताः अथवा आत्मनेपदिनः</span>, <span lang="hi-IN">ते अग्रिमे पाठे दीयन्ते </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
A. <span lang="hi-IN">'''<u>अजन्तधातवः</u>'''</span></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">१</span>. <u><span lang="hi-IN">आकारान्तधातवः </span>(1 <span lang="hi-IN">धातुः</span>)</u></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये परे आकारान्तधातूनां पुगागमो भवति </span>| <span lang="hi-IN">चुरादिगणे एक एव आकारान्तधातुः अस्ति</span>, <span lang="hi-IN">ज्ञा नियोगे </span>| <span lang="hi-IN">आज्ञां ददाति इत्यर्थः </span>| <span lang="hi-IN">अयं ज्ञा</span>-<span lang="hi-IN">धातुः क्र्यादिगणस्य अवबोधने ज्ञा</span>-<span lang="hi-IN">धातुतः भिन्नः </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">'''अर्तिह्रीव्लीरीक्नूयीक्ष्माय्यातां पुङ्णौ''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">३६</span>) = <span lang="hi-IN">ऋ</span>, <span lang="hi-IN">ह्री</span>, <span lang="hi-IN">व्ली</span>, <span lang="hi-IN">री</span>, <span lang="hi-IN">क्नूयी</span>, <span lang="hi-IN">क्ष्मायी</span>, <span lang="hi-IN">एभ्यः धातुभ्यः अपि च आकारान्तधातुभ्यः पुक्</span>-<span lang="hi-IN">आगमः भवति</span>, <span lang="hi-IN">णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये परे </span>| <span lang="hi-IN">एषां धातूनां पुक्</span>-<span lang="hi-IN">आगमः णौ </span>(<span lang="hi-IN">णि इत्यस्य सप्तम्यन्तम्</span>), <span lang="hi-IN">णि इत्युक्ते णिच् इत्यतः णिच्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये परे इत्यर्थः </span>| <span lang="hi-IN">'''आद्यन्तौ टकितौ''' (१.१.४६) इत्यनेन धातोः परम् आयाति अयं पुगागमः </span>| <span lang="hi-IN">पुक् इत्यस्मिन क्</span>, <span lang="hi-IN">उ इत्यनयोः इत्</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा लोपश्च</span>; <span lang="hi-IN">प् अवशिष्यते </span>| <span lang="hi-IN">अर्तिश्च ह्रीश्च व्लीश्च रीश्च क्नूयीश्च क्ष्मायीश्च आच्च तेषामितरेतर्द्वन्द्वः</span>, <span lang="hi-IN">अर्तिह्रीव्लीरीक्नूयीक्ष्माय्यातः तेषाम् </span>|<span lang="hi-IN">अर्तिह्रीव्लीरीक्नूयीक्ष्माय्यातां षष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">पुक् प्रथमान्तं</span>, <span lang="hi-IN">णौ सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">त्रिपदमिदं सूत्रम् </span>| '''अङ्गस्य''' (<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">४</span>.<span lang="hi-IN">१</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्य अधिकारः </span>| <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्— </span></span></span>'''अर्तिह्रीव्लीरीक्नूयीक्ष्माय्याताम् अङ्गानां पुक् णौ''' <span style="text-decoration:none">|</span></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">अस्मिन् सूत्रे ये धातवः सूचिताः</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ते </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">आकारान्त</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ज्ञा</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">धातुं वर्जयित्वा</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">)</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">चुरादिगणे न सन्ति </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">धातुभ्यः णिच्</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">प्रत्ययः द्वयोः अर्थयोः भवति— स्वार्थे </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">चुरादिगणे</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">), </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">प्रेरणार्थे च </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">चुरादिगणीयं ज्ञा</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">धातुं विहाय</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">अनेन सूत्रेण सूचितेभ्यः सर्वेभ्यः धातुभ्यः णिच्</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">प्रत्ययः प्रेरणार्थे एव </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">यथा व्ली</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">धातुः क्र्यादिगणे व्लिनाति </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">नोदयति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">), </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">प्रेरणार्थे णिचि पुगागमो भवति व्लेपयति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">पातयति इत्यर्थः </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">एते अवशिष्टाः सर्वे धातवः परिशीलयिष्यन्ते आर्धधातुकप्रकरणे यत्र णिच्</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">प्रत्ययः प्रेरणार्थे अस्ति </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">सम्प्रति चुरादौ ज्ञा</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">धातोः प्रक्रिया कथम् इति पश्येम</span></span></span>—</span></big>
<big><br /></big>
<big><span lang="hi-IN">ज्ञा </span>+ <span lang="hi-IN">णिच् <span> </span><span> </span><span> </span><span> </span> </span> <span lang="hi-IN">'''<span> </span>अर्तिह्रीव्लीरीक्नूयीक्ष्माय्यातां पुङ्णौ''' इत्यनेन पुगागमः</span></big>
<big><span lang="hi-IN">ज्ञा </span>+ <span lang="hi-IN">पुक् </span>+ <span lang="hi-IN">णिच् </span> <span lang="hi-IN"><span> </span><span> <span> </span> </span>अनुबन्धलोपे </span>('''<span lang="hi-IN">हलन्त्यम्</span>, उपदेशेऽजनुनासिक इत्, '<span lang="hi-IN">चुटू</span>''')</big>
<big><span lang="hi-IN">ज्ञा </span>+ <span lang="hi-IN">प् </span>+ <span lang="hi-IN">इ <span> </span><span> </span><span> </span></span> <span lang="hi-IN"><span> </span> वर्णमेलने</span></big>
<big><span lang="hi-IN">ज्ञापि</span> <span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span lang="hi-IN">'''<span> </span>सनाद्यन्ता धातवः''' इत्यनेन धातु</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा </span>| <span lang="hi-IN">अतः ज्ञापि इति धातुः </span>(<span lang="hi-IN">ज्ञा अपि धातुः</span>, <span lang="hi-IN">ज्ञापि अपि </span> <span lang="hi-IN">पृथक्तया धातुः</span>) |</big>
<big><span lang="hi-IN">ज्ञापि <span> </span> </span> <span lang="hi-IN">'''<span> </span><span> </span><span> </span><span> </span> कर्तरि शप्''' </span>(<span lang="hi-IN">कर्त्रर्थे सार्वधातुक</span>-<span lang="hi-IN">तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शित्</span>-<span lang="hi-IN">कृत्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शप् विहितः भवति</span>)</big>
<big><span lang="hi-IN">ज्ञापि </span>+ <span lang="hi-IN">शप् <span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span></span> <span lang="hi-IN">अनुबन्धलोपे </span>(<span lang="hi-IN">'''लशक्वतद्धिते'''</span>''''',''''' <span lang="hi-IN">'''हलन्त्यम्'''</span>)</big>
<big><span lang="hi-IN">ज्ञापि </span>+ <span lang="hi-IN">अ <span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span></span> <span lang="hi-IN">'''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' </span>(<span lang="hi-IN">शप् शित् अस्ति</span>, <span lang="hi-IN">पित् अपि अस्ति अतः धातोः अन्त्यस्य इकः गुणः</span>)</big>
<big><span lang="hi-IN">ज्ञापे </span>+ <span lang="hi-IN">अ <span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span></span> <span lang="hi-IN">'''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अचि परे ए</span>-<span lang="hi-IN">स्थाने अय् आदेशः</span></big>
<big><span lang="hi-IN">ज्ञाप् </span>+ <span lang="hi-IN">अय् </span>+ <span lang="hi-IN">अ → ज्ञापय इति अङ्गम् </span></big>
<big><span lang="hi-IN">ज्ञापय </span>+ <span lang="hi-IN">ति → ज्ञापयति</span>/<span lang="hi-IN">ते लट्</span>-<span lang="hi-IN">विवक्षायां</span>, <span lang="hi-IN">प्रथमपुरुषैकवचने तिप्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः विहितः </span></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">अत्र ज्ञापय इति अङ्गम् </span>| <span lang="hi-IN">ज्ञापय इति अङ्गम् अदन्तम् इति अवधेयम् </span>| <span lang="hi-IN">अतः पञ्चमे करपत्रे यः विधिः प्रदर्शितः </span>("<span lang="hi-IN">अङ्गस्य सिद्ध</span>-<span lang="hi-IN">तिङ्प्रत्ययानां च संयोजनविधिः</span>" <span lang="hi-IN">इत्यस्मिन्</span>), <span lang="hi-IN">स एव विधिः अत्रापि प्रयुक्तः भवति अस्माभिः </span>| <span lang="hi-IN">नाम अस्मात् ज्ञापय इति अदन्ताङ्गात् लट्</span>, <span lang="hi-IN">लोट्</span>, <span lang="hi-IN">लङ्</span>, <span lang="hi-IN">विधिलिङ् इत्येषां सिद्धतिङ्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययाः विहिताः भवन्ति </span>| <span lang="hi-IN">ज्ञापयति</span>, <span lang="hi-IN">ज्ञापयतु</span>, <span lang="hi-IN">अज्ञापयत्</span>, <span lang="hi-IN">ज्ञापयेत् इत्यादीनि रूपाणि निष्पन्नानि </span>| <span lang="hi-IN">चुरादिगणे एक एव आकारान्तधातुः अस्ति</span>, <span lang="hi-IN">ज्ञा </span>| <span lang="hi-IN">किन्तु प्रेरणार्थकणिचि बहवः एवं सन्ति</span>; <span lang="hi-IN">तेभ्योऽपि प्रक्रिया तथा </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">२</span>. <span lang="hi-IN"><u>इगन्तधातवः</u> </span>(4 <span lang="hi-IN">धातवः</span>)</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">चत्वारः धातवः सन्ति— चिञ् चयने</span>, <span lang="hi-IN">च्यु सहने हसने च</span>, <span lang="hi-IN">भू अवकल्कने </span>(<span lang="hi-IN">मिश्रीकरणे</span>) <span lang="hi-IN">चिन्तने च</span>, <span lang="hi-IN">घृ प्रस्रवणे </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">धातुः इकारान्तः</span>, <span lang="hi-IN">उकारान्तः</span>, <span lang="hi-IN">ऋकारान्तः इति चेत्</span>, <span lang="hi-IN">'''अचो ञ्णिति''' इति सूत्रस्य प्रसक्तिः </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">'''अचो''' '''ञ्णिति'''</span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११५</span>) = <span lang="hi-IN">अजन्ताङ्गस्य अन्त्यवर्णस्य वृद्धिः भवति ञिति णिति प्रत्यये परे </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">यथा—</span></big>
<big><span lang="hi-IN">चि </span>+ <span lang="hi-IN">णिच्</span> <span lang="hi-IN">'''<span> सनाद्यन्ता धातवः इत्यनेन धातु-संज्ञा</span>'''</span></big>
<big><span lang="hi-IN">चि </span>+ <span lang="hi-IN">णिच्</span> <span lang="hi-IN">'''<span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span>अचो ञ्णिति''' इत्यनेन अङ्गान्तस्य अचः वृद्धिः</span></big>
<big><span lang="hi-IN">
<big>चाय् + इ '''मितां ह्रस्वः''' (६.४.९२) इत्यनेन मित्-धातूनाम् उपधायाः स्वरः ह्रस्वः भवति, णिच्-प्रत्यये परे</big>
<big>चय् + इ वर्णमेलनम्</big>
<big><span lang="hi-IN">
<big><span lang="hi-IN">
<big>चयि + अ '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (शप् शित् अस्ति, पित् अपि अस्ति अतः धातोः अन्त्यस्य इकः गुणः)</big>
<big>चये + अ '''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अचि परे ए-स्थाने अय् आदेशः</big>
<big>चय् + अय् + अ → चयय इति अङ्गम्</big>
<big>चयय + ति → चययति/ते लट्-विवक्षायां, प्रथमपुरुषैकवचने तिप्-प्रत्ययः विहितः</big>
<big><br />'''मितां ह्रस्वः''' (६.४.९२) इत्यनेन ये धातवः मितः, तेषाम् उपधायां स्वरः ह्रस्वः भवति णिचि प्रत्यये परे |</big>
<font size="4"></font><font size="4"></font>
<big>'''मितां ह्रस्वः''' (६.४.९२) = मित्-धातूनाम् उपधायाः स्वरः ह्रस्वः भवति, णिच्-प्रत्यये परे | मित् कश्चन अन्तर्गणः | भ्वादिगणे घटादयः उपगणः मित्-अन्तर्गणे सन्ति, अपि च चुरादिगणे ज्ञपादयः षट् धातवः मित्-अन्तर्गणे सन्ति | मितां षष्ठ्यन्तं, ह्रस्वः प्रथमान्तं, द्विपमिदं सूत्रम् | '''ऊदुपधाया गोहः''' (६.४.८९)इत्यस्मात् '''उपधायाः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''दोशो णौ''' (६.४.९०) इत्यस्मात् '''णौ''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य'''(६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''मिताम् अङ्गानाम् उपधायाः ह्रस्वः णौ''' |</big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">तथैव— </span></big>
<big><span lang="hi-IN">च्यु </span>+ <span lang="hi-IN">णिच् → च्यु</span>+ <span lang="hi-IN">इ → च्यौ </span>+ <span lang="hi-IN">इ → च्याव् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → च्यावि इति धातुः → च्यावि </span>+ <span lang="hi-IN">शप् → च्यावि </span>+ <span lang="hi-IN">अ → च्यावे </span>+ <span lang="hi-IN">अ → च्यावय इति अङ्गम् → च्यावय </span>+ <span lang="hi-IN">ति → च्यावयति</span>/<span lang="hi-IN">ते </span></big>
<big><span lang="hi-IN">भू </span>+ <span lang="hi-IN">णिच् → भू </span>+ <span lang="hi-IN">इ → भौ </span>+ <span lang="hi-IN">इ → भाव् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → भावि इति धातुः → भावि </span>+ <span lang="hi-IN">शप् → भावि </span>+ <span lang="hi-IN">अ → भावे </span>+ <span lang="hi-IN">अ → भावय इति अङ्गम् → </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">भावय</span> </span>+ <span lang="hi-IN">ति → भावयति</span>/<span lang="hi-IN">ते </span></big>
<big><span lang="hi-IN">घृ </span>+ <span lang="hi-IN">णिच् → घृ </span>+ <span lang="hi-IN">इ → घार् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → घारि → घारि इति धातुः → घारि </span>+ <span lang="hi-IN">अ → घारे </span>+ <span lang="hi-IN">अ → घारय इति अङ्गम् → घारय </span>+ <span lang="hi-IN">ति → घारयति</span>/<span lang="hi-IN">ते</span></big>
<big><br /></big>
<big><br />
B. <span lang="hi-IN">'''<u>हलन्तधातवः</u>'''</span></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">१</span></span><span style="text-decoration:none">. </span><span lang="hi-IN"><u>अदुपधधातवः</u></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none">(31 </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">धातवः</span></span><span style="text-decoration:none">)</span></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">'''अत उपधायाः''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११६</span>) = <span lang="hi-IN">उपधायाम् अतः वृद्धिः ञिति णिति प्रत्यये परे </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">यथा—</span></big>
<big><span lang="hi-IN">
<big><span lang="hi-IN">चल् </span>+ <span lang="hi-IN">इ </span> <span lang="hi-IN">'''<span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span> अत उपधायाः''' </span>(<span lang="hi-IN">अदुपधधातूनां ह्रस्व</span>-<span lang="hi-IN">अकारस्य वृद्धिः ञिति णिति प्रत्यये परे </span>|)</big>
<big><span lang="hi-IN">चाल् </span>+ <span lang="hi-IN">इ </span> <span lang="hi-IN"><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span>वर्णमेलनं</span>, <span lang="hi-IN">'''सनाद्यन्ता धातवः''' इत्यनेन धातु</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा</span></big>
<big><span lang="hi-IN">चालि </span> <span lang="hi-IN">'''<span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span>कर्तरि शप्''' </span>(<span lang="hi-IN">कर्त्रर्थे सार्वधातुक</span>-<span lang="hi-IN">तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शित्</span>-<span lang="hi-IN">कृत्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शप् विहितः भवति</span>)</big>
<big>चालि + शप् अनुबन्धलोपे ('''लशक्वतद्धिते, हलन्त्यम्''')</big>
<big><span lang="hi-IN">
<big><span lang="hi-IN">
<big><span lang="hi-IN">चाल् </span>+ <span lang="hi-IN">अय् </span>+ <span lang="hi-IN">अ</span> → <span lang="hi-IN">चालय इति अङ्गम्</span></big>
<big><span lang="hi-IN">
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">लड् </span>+ <span lang="hi-IN">णिच् → लाड् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → लाडि → लाडयति</span>/<span lang="hi-IN">ते</span></big>
<big><span lang="hi-IN">
<big><span lang="hi-IN">
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">२</span></span><span style="text-decoration:none">. </span><u><span lang="hi-IN">लघु</span>-<span lang="hi-IN">इगुपधधातवः</span></u><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none">(26 </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">धातवः</span></span><span style="text-decoration:none">)</span></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">येषाम् उपधायां ह्रस्व</span>-<span lang="hi-IN">इकारः</span>, <span lang="hi-IN">ह्रस्व</span>-<span lang="hi-IN">उकारः</span>, <span lang="hi-IN">ह्रस्व</span>-<span lang="hi-IN">ऋकारः च </span>| <span lang="hi-IN">इदुपधधातवः दश </span>(10), <span lang="hi-IN">उदुपधधातवः पञ्चदश </span>(15), <span lang="hi-IN">ऋदुपधधातवः एकः </span>(1) | <span lang="hi-IN">अत्र '''पुगन्तलघूपधस्य च''' इत्यनेन गुणकार्यम् </span>| <span lang="hi-IN">एते सप्तविंशतिः सामान्य</span>-<span lang="hi-IN">चुरादिगणीयाः धातवः</span>, <span lang="hi-IN">नाम नित्यणिजन्ताः उभयपदिनः च </span>| <span lang="hi-IN">अग्रिमे पाठे इतोऽपि लघु</span>-<span lang="hi-IN">इगुपधधातवः सन्ति ये अनित्यणिजन्ताः अथवा आत्मनेपदिनः </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">'''पुगन्तलघूपधस्य च''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">८६</span>) = <span lang="hi-IN">सार्वधातुके आर्धधातुके च प्रत्यये परे पुगन्तस्य अङ्गस्य लघूपधस्य च इकः गुणः भवति </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">यथा—</span></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">मुच् </span>+ <span lang="hi-IN">णिच् </span> <span lang="hi-IN"><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span>अनुबन्धलोपे</span></big>
<big><span lang="hi-IN">मुच् </span>+ <span lang="hi-IN">इ</span> <span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span lang="hi-IN">'''पुगन्तलघूपधस्य च''' इत्यनेन उपधायां लघु</span>-<span lang="hi-IN">इकः गुणः</span></big>
<big><span lang="hi-IN">
<big><span lang="hi-IN">मोचि <span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span></span> <span lang="hi-IN">'''कर्तरि शप्''' </span>(<span lang="hi-IN">कर्त्रर्थे सार्वधातुक</span>-<span lang="hi-IN">तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शित्</span>-<span lang="hi-IN">कृत्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शप् विहितः भवति</span>)</big>
<big><span lang="hi-IN">मोचि </span>+ <span lang="hi-IN">शप् </span> <span lang="hi-IN"><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span>अनुबन्धलोपे </span>(<span lang="hi-IN">'''लशक्वतद्धिते'''</span>''''',''''' <span lang="hi-IN">'''हलन्त्यम्'''</span>)</big>
<big><span lang="hi-IN">
<big><span lang="hi-IN">मोचे </span>+ <span lang="hi-IN">अ <span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span><span> </span></span> <span lang="hi-IN">'''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अचि परे ए</span>-<span lang="hi-IN">स्थाने अय् आदेशः</span></big>
<big><span lang="hi-IN">मोच् </span>+ <span lang="hi-IN">अय् </span>+ <span lang="hi-IN">अ → मोचय इति अङ्गम्</span></big>
<big><span lang="hi-IN">मोचय </span>+ <span lang="hi-IN">ति → मोचयति</span>/<span lang="hi-IN">ते <span> </span> लट्</span>-<span lang="hi-IN">विवक्षायां</span>, <span lang="hi-IN">प्रथमपुरुषैकवचने तिप्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः विहितः </span></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">तिज् → तिज् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → तेज् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → तेजि इति धातुः → तेजि </span>+ <span lang="hi-IN">अ → तेजय इति अङ्गम् → तेजय </span>+ <span lang="hi-IN">ति → तेजयति</span>/<span lang="hi-IN">ते</span></big>
<big><span lang="hi-IN">
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">३</span></span><span style="text-decoration:none">. </span><u>शेषधातवः</u><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none">(65 </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">धातवः</span></span><span style="text-decoration:none">)</span></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">चुरादिगणे तिङन्तरूपस्य साधनार्थं सोपानत्रयम् अस्तीत्युक्तम् आरम्भे </span>| <span lang="hi-IN">अस्माकं प्रमुखकार्यं प्रथमे सोपाने एव</span>, <span lang="hi-IN">णिजन्तधातोः व्युत्पत्तौ </span>| <span lang="hi-IN">शेषधातुषु अस्मिन् किमपि कार्यं न भवति </span>| <span lang="hi-IN">धातोः अन्तिमवर्णः अच् नास्ति अतः वृद्धिः नार्हः</span>; <span lang="hi-IN">उपधायां अत् </span>(<span lang="hi-IN">ह्रस्व</span>-<span lang="hi-IN">अकारः</span>) <span lang="hi-IN">नास्ति अतः तत्रापि वृद्धिः नार्हः</span>; <span lang="hi-IN">उपधायां लघु</span>-<span lang="hi-IN">इक् नास्ति अतः गुणः नार्हः—एभिः कारणैः न किमपि कार्यम् अर्हम् </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">यथा पाल इति धातुः </span>| <span lang="hi-IN">पाल → पाल् </span>+ <span lang="hi-IN">णिच् → पाल् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → </span>"<span lang="hi-IN">पालि</span>" <span lang="hi-IN">इति णिजन्तधातुः</span></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">द्वितीयसोपाने णिजन्तधातुः </span></span><span style="text-decoration:none">+ </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">शप्</span></span><span style="text-decoration:none">-</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">विकरणप्रत्यः → अङ्गम् इत्युक्तम् </span></span><span style="text-decoration:none">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">शेषधातुषु पालि इव णिजन्तधातुः निष्पन्नः</span></span><span style="text-decoration:none">, </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">तदा यथासामान्यं शप् </span></span><span style="text-decoration:none">(</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">पालि </span></span><span style="text-decoration:none">+ </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">शप्</span></span><span style="text-decoration:none">), </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">'''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' </span><span style="text-decoration:none">इत्यनेन गुणः </span></span><span style="text-decoration:none">(</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">पाले </span></span><span style="text-decoration:none">+ </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">अ</span></span><span style="text-decoration:none">), </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">'''एचोऽयवायावः''' </span><span style="text-decoration:none">इत्यनेन अचि परे ए</span></span><span style="text-decoration:none">-</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">स्थाने अय् आदेशः </span></span><span style="text-decoration:none">(</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">पालय् </span></span><span style="text-decoration:none">+ </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">अ</span></span><span style="text-decoration:none">), </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">वर्णमेलने अङ्गं निष्पन्नं </span></span><span style="text-decoration:none">(</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">पालय</span></span><span style="text-decoration:none">) | </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">तृतीयसोपाने अङ्गम् </span></span><span style="text-decoration:none">+ </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">तिङ्</span></span><span style="text-decoration:none">-</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">प्रत्ययः → तिङन्तरूपम् इत्युक्तम् </span></span><span style="text-decoration:none">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">पालय </span></span><span style="text-decoration:none">+ </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">ति</span></span><span style="text-decoration:none">/</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">ते → वर्णमेलने तिङन्तरूपं निष्पन्नम् </span></span><span style="text-decoration:none">(</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">पालयति</span></span><span style="text-decoration:none">/</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">ते</span></span><span style="text-decoration:none">) |</span></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">अर्क → अर्क् </span>+ <span lang="hi-IN">णिच् → अर्क् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → अर्कि → अर्कयति</span>/<span lang="hi-IN">ते </span></big>
<big><span lang="hi-IN">
<big><span lang="hi-IN">पीड → पीड् </span>+ <span lang="hi-IN">णिच् → पीड् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → पीडि → पीडयति</span>/<span lang="hi-IN">ते</span></big>
<big><span lang="hi-IN">पाल → पाल् </span>+ <span lang="hi-IN">णिच् → पाल् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → पालि → पालयति</span>/<span lang="hi-IN">ते</span></big>
<big><br /></big>
<big><br />
<span lang="hi-IN">इति चुरादिगणे सामान्यं तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">सम्बद्धं सार्वधातुकप्रकरण</span>-<span lang="hi-IN">चिन्तनं समाप्तम् </span>|</big>
<big><br /></big>
<big><br />
Swarup – May 2013 (Updated August 2015)</big>
<br />
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/f/f4/%E0%A5%A7%E0%A5%A6_-_%E0%A4%9A%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%83.pdf १० - चुरादिगणः.pdf] (67k)Swarup Bhai, Mar 31, 2019, 6:40 AM
---------------------------------<br />
| |||