Samskrita Vyakaranam

05---sArvadhAtukaprakaraNam-adantam-aGgam/10---curAdigaNaH: Difference between revisions

Page Discussion

05---sArvadhAtukaprakaraNam-adantam-aGgam/10---curAdigaNaH (view source)

Revision as of 13:39, 23 February 2024

2,405 bytes removed ,  2 months ago
no edit summary
VisualWikitext
(Formatting and spacing completed.)
No edit summary
 
(11 intermediate revisions by 3 users not shown)
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:10 - चुरादिगणः}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!'''<big>ध्वनिमुद्रणानि</big>'''
Line 32 ⟶ 33:
<big>१. धातुः + णिच्‌-प्रत्ययः → णिजन्तधातुः</big>
 
<big><span lang="hi-IN">२</span>. णिजन्तधातुः + शप्‌-विकरणप्रत्यःविकरणप्रत्ययः → अङ्गम्‌ (तिङ्‌-प्रत्ययं निमित्तं मत्वा)</big>
 
<big><span lang="hi-IN">३</span>. <span lang="hi-IN">अङ्गम्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">तिङ्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः → तिङन्तरूपम्‌ </span></big>
 
<big><br /></big>
Line 40 ⟶ 41:
<big><br /></big>
 
<big>यथा उक्तं, <span lang="hi-IN">चुरादिगणे अङ्गम्‌ अदन्तम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">अतः अङ्गे सिद्धे अस्माकं नूतनकार्यं समाप्तम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">तिङ्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययस्य योजनविधिः यथा भ्वादिगणे प्रदर्शितः</span>, <span lang="hi-IN">तथैव भवति दिवादिगणे</span>, <span lang="hi-IN">तुदादिगणे</span>, <span lang="hi-IN">चुरादिगणे च—नच — न कोऽपि भेदः </span>| <span lang="hi-IN">दृष्टान्ते चुर् धातोः अङ्गं चोरय </span>| <span lang="hi-IN">लटि चोरय </span>+ <span lang="hi-IN">ति → चोरयति</span>, <span lang="hi-IN">चोरय </span>+ <span lang="hi-IN">तः → चोरयतः</span>, <span lang="hi-IN">चोरय </span>+ <span lang="hi-IN">अन्ति → '''अतो गुणे''' → चोरयन्ति </span>| <span lang="hi-IN">यथा भ्वादिगणे</span>, <span lang="hi-IN">तथैव चुरादिगणेऽपि </span>| <span lang="hi-IN">अतः अस्मिन्‌ पाठे अस्माकम्‌ अवधानं प्रथमे सोपानद्वये एव </span>|</big>
 
<big><br /></big>
 
<big><br />
<span lang="hi-IN">'''सत्याप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''पाश'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''रूप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वीणा'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''तूल'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''श्लोक'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''सेना'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''लोम'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''त्वच'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्म'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्ण'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चूर्ण''' </span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चुरादिभ्यो णिच्''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">२५</span>) = <span lang="hi-IN">एभ्यः द्वादशभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः</span>, <span lang="hi-IN">सर्वेभ्यः चुरादिगणीयधातुभ्यः च णिच्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः विधीयते </span>| <span lang="hi-IN">एभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः णिच्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययस्य संयोजनेन नामधातवः भवन्ति </span>| <span lang="hi-IN">चुर्‍चुर् आदिर्येषां ते चुरादयः </span>| <span lang="hi-IN">सत्यापश्च</span>, <span lang="hi-IN">पाशश्च</span>, <span lang="hi-IN">रूपञ्च</span>, <span lang="hi-IN">वीणा च</span>, <span lang="hi-IN">तूलञ्च</span>, <span lang="hi-IN">श्लोकश्च</span>, <span lang="hi-IN">सेना च</span>, <span lang="hi-IN">लोम च</span>, <span lang="hi-IN">त्वचश्च</span>, <span lang="hi-IN">वर्म च</span>, <span lang="hi-IN">वर्णञ्च</span>, <span lang="hi-IN">चूर्णञ्च</span>, <span lang="hi-IN">चुरादयश्च तेषामितरेतरद्वन्द्वः</span>, <span lang="hi-IN">सत्याप</span>-<span lang="hi-IN">पाश</span>-<span lang="hi-IN">रूप</span>-<span lang="hi-IN">वीणा</span>-<span lang="hi-IN">तूल</span>-<span lang="hi-IN">श्लोक</span>-<span lang="hi-IN">सेना</span>-<span lang="hi-IN">लोम</span>-<span lang="hi-IN">त्वच</span>-<span lang="hi-IN">वर्म</span>-<span lang="hi-IN">वर्ण</span>-<span lang="hi-IN">चूर्ण</span>-<span lang="hi-IN">चुरादयः तेभ्यः</span>, <span lang="hi-IN">बहुव्रीहिगर्भो द्वन्द्वः </span>| <span lang="hi-IN">सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यः पञ्चम्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">णिच्‌ प्रथमान्तं</span>, <span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">'''प्रत्ययः''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१</span>) <span lang="hi-IN">'''परश्च''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">२</span>) <span lang="hi-IN">इत्यनयोः अधिकारः </span>| <span lang="hi-IN">'''धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्‌''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">२२</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''धातोः''' इत्यस्य अधिकारः</span>, <span lang="hi-IN">वचनपरिणामेन पञ्चमीविभक्तौ '''धातुभ्यः''' </span>| <span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span>-<span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्— '''सत्याप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''पाश'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''रूप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वीणा'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''तूल'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''श्लोक'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''सेना'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''लोम'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''त्वच'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्म'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्ण'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चूर्ण'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चुरादिभ्यः धातुभ्यः णिच्‌ प्रत्ययः परश्च''' </span>|</big>
 
<big><br /></big>
Line 110 ⟶ 111:
 
<big><br />
<span lang="hi-IN">चुर्‍चुर् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → चोरि → → चोरयति </span></big>
 
<big><br /></big>
 
<big><br /></big>
<span lang="hi-IN"big>यथा— </span></big>
 
<big><span lang="hi-IN">चुर् '''<span>    </span><span>    </span><span>    </span> '''भूवादयो धातवः'<nowiki/>'''</span>''''' (<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१)</span><span lang="hi-IN"> '''''' इत्यनेन चुर्‍चुर् इत्यस्य धातु-<span lang="hi-IN">संज्ञा </span></big>
 
<big><spanचुर् lang="hi-IN">चुर्‍ </span>+ <span lang="hi-IN">णिच्‌ '''<span>    </span> चुटू'''</span>चुटू, '<nowiki/>''हलन्त्यम्‌''', '<nowiki/>''''' <span lang="hi-IN">'''तस्य लोपः''' </span>(<span lang="hi-IN">अनुबन्धलोपः</span>)</big>
 
<big><spanचुर् lang="hi-IN">चुर्‍ </span>+ <span lang="hi-IN">इ '''<span>    </span><span>    </span>'''पुगन्तलघूपधस्य च''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">८६</span>) = <span lang="hi-IN">उपधायां लघु</span>-<span lang="hi-IN">इकः गुणः आर्धधातुकप्रत्यये परे</span></big>
 
<big><span lang="hi-IN">चोरि '''<span>    </span><span>    </span><span>    </span>'''सनाद्यन्ता धातवः''' इति सूत्रेण चोरि इत्यस्य धातु</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा </span></big>
 
<big><br /></big>
Line 137 ⟶ 138:
 
<big><br />
<span lang="hi-IN">चोरि </span>+ <span lang="hi-IN">शप्‌ → चोरि </span>+ <span lang="hi-IN">अ → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन इकः गुणः → चोरे </span>+ <span lang="hi-IN">अ → '''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अचि परे ए</span>-<span lang="hi-IN">स्थाने अय्‌</span>-<span lang="hi-IN">आदेशः → चोर्‍चोर् </span>+ <span lang="hi-IN">अय्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">अ → </span>'<span lang="hi-IN">चोरय</span>' <span lang="hi-IN">इति अदन्तम्‌ अङ्गम निष्पन्नम्‌ </span>|</big>
 
<big><br /></big>
Line 258 ⟶ 259:
<span lang="hi-IN">यथा—</span></big>
 
<big><span lang="hi-IN">चि </span>+ <span lang="hi-IN">णिच्‌</span> <span lang="hi-IN">'''<span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>     सनाद्यन्ता धातवः इत्यनेन धातु-संज्ञा</span>अचो ञ्णिति''' इत्यनेन अङ्गान्तस्य अचः वृद्धिः</span></big>
 
<big><span lang="hi-IN">चाय्‌चि </span>+ <span lang="hi-IN">इणिच्‌</span> <span lang="hi-IN">'''<span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>अचो वर्णमेलनं</span>, <span lang="hi-IN">'''सनाद्यन्ता धातवःञ्णिति''' इत्यनेन धातु</span>-<spanअङ्गान्तस्य lang="hi-IN">संज्ञाअचः वृद्धिः</span></big> ▼
 
<big><span lang="hi-IN">चै </span>+ <span lang="hi-IN">इ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>  </span>  <span lang="hi-IN">'''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अचि परे ऐ</span>-<span lang="hi-IN">स्थाने आय्‌ आदेशः</span></big>
 
<big>चयि चाय् + अइ                         '''मितां ह्रस्वः''' (६.४.९२) इत्यनेन मित्‌-धातूनाम्‌ उपधायाः स्वरः ह्रस्वः भवति, णिच्‌-प्रत्यये परे</big>▼
▲<big><span lang="hi-IN">चाय्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">इ</span> <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span> वर्णमेलनं</span>, <span lang="hi-IN">'''सनाद्यन्ता धातवः''' इत्यनेन धातु</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा </span></big>
 
<big>चय् + इ वर्णमेलनम्</big>
<big><span lang="hi-IN">चायि <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span></span>  <span lang="hi-IN">'''कर्तरि शप्''' </span>(<span lang="hi-IN">कर्त्रर्थे सार्वधातुक</span>-<span lang="hi-IN">तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये‌ च शित्‌</span>-<span lang="hi-IN">कृत्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शप्‌ विहितः भवति</span>)</big>
 
<big><span lang="hi-IN">चायिचयि </span>+    </span lang="hi-IN">शप्‌</span>    </span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>  अनुबन्धलोपे </span>(  <span lang="hi-IN">'''लशक्वतद्धितेकर्तरि शप्''' </span>''''','''''(<span lang="hi-IN">कर्त्रर्थे सार्वधातुक</span>-<span lang="hi-IN">'''हलन्त्यम्‌'''तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये‌ च शित्‌</span>-<span lang="hi-IN">कृत्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शप्‌ विहितः भवति</span>)</big>
 
<big><span lang="hi-IN">चयि </span>+ <span lang="hi-IN">शप्‌</span> <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>  अनुबन्धलोपे </span>(<span lang="hi-IN">'''लशक्वतद्धिते'''</span>''''',''''' <span lang="hi-IN">'''हलन्त्यम्‌'''</span>)</big>
<big>चायि + अ                        '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (शप्‌ शित्‌‍ अस्ति, पित्‌ अपि अस्ति अतः धातोः अन्त्यस्य इकः गुणः)</big>▼
 
▲<big>चायिचयि + अ                        '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (शप्‌ शित्‌‍ अस्ति, पित्‌ अपि अस्ति अतः धातोः अन्त्यस्य इकः गुणः)</big>
▲<big>चयि  + अ                        '''मितां ह्रस्वः''' (६.४.९२) इत्यनेन मित्‌-धातूनाम्‌ उपधायाः स्वरः ह्रस्वः भवति, णिच्‌-प्रत्यये परे</big>
 
<big>चये + अ                         '''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अचि परे ए-स्थाने अय्‌ आदेशः</big>
Line 321 ⟶ 324:
<big><span lang="hi-IN">चालि </span> <span lang="hi-IN">'''<span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>     </span>कर्तरि शप्''' </span>(<span lang="hi-IN">कर्त्रर्थे सार्वधातुक</span>-<span lang="hi-IN">तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये‌ च शित्‌</span>-<span lang="hi-IN">कृत्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शप्‌ विहितः भवति</span>)</big>
 
<big><span lang="hi-IN">चालि </span>+ <span lang="hi-IN">शप्‌</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span><span lang="hi-IN"> अनुबन्धलोपे </span>(<span lang="hi-IN">'''लशक्वतद्धिते''</span>''''', '''''' <span lang="hi-IN">'''हलन्त्यम्‌'''</span>)</big>
 
<big><span lang="hi-IN">चालि </span>+ <span lang="hi-IN">अ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span></span> <span lang="hi-IN">'''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' </span>(<span lang="hi-IN">शप्‌ शित्‌‍ अस्ति</span>, <span lang="hi-IN">पित्‌ अपि अस्ति अतः धातोः अन्त्यस्य इकः गुणः</span>)</big>
Line 435 ⟶ 438:
---------------------------------<br />
 
 
धेयम्‌-- If you would like to receive notification via email whenever a new page (new lesson) gets added to our site, [http://feedburner.google.com/fb/a/mailverify?uri=samskrita_vyakaranam&loc=en_US click here] and fill in your email address. New lessons are added every few weeks.<br />
 
 
Also we have multiple classes conducted via conference call, on the subjects of Paniniiya Vyakaranam, Nyaya shastram, and also a bhAShA-varga for those wanting to refine their language skills. All classes are free, and people can join from anywhere in the world via local phone call or internet, whichever is more convenient. For class schedules and connect info, [https://sites.google.com/site/samskritavyakaranam/13---jAlasthAnasya-samAcAraH click here].<br />
 
 
To join a class, or for any questions feel free to contact Swarup [mailto:dinbandhu@sprynet.com <dinbandhu@sprynet.com>].
 
 
Vidhya
page_and_link_managers, Administrators
5,097

edits

Retrieved from "https://worldsanskrit.net/wiki/Special:MobileDiff/5753...22989"