05---sArvadhAtukaprakaraNam-adantam-aGgam/10---curAdigaNaH: Difference between revisions

<big>२. णिजन्तधातुः + शप्‌-विकरणप्रत्यःविकरणप्रत्ययः → अङ्गम्‌ (तिङ्‌-प्रत्ययं निमित्तं मत्वा)</big>

<big>यथा उक्तं, चुरादिगणे अङ्गम्‌ अदन्तम्‌ | अतः अङ्गे सिद्धे अस्माकं नूतनकार्यं समाप्तम्‌ | तिङ्‌-प्रत्ययस्य योजनविधिः यथा भ्वादिगणे प्रदर्शितः, तथैव भवति दिवादिगणे, तुदादिगणे, चुरादिगणे च—नच — न कोऽपि भेदः | दृष्टान्ते चुर् धातोः अङ्गं चोरय | लटि चोरय + ति → चोरयति, चोरय + तः → चोरयतः, चोरय + अन्ति → '''अतो गुणे''' → चोरयन्ति | यथा भ्वादिगणे, तथैव चुरादिगणेऽपि | अतः अस्मिन्‌ पाठे अस्माकम्‌ अवधानं प्रथमे सोपानद्वये एव |</big>

<span lang="hi-IN">'''सत्याप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''पाश'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''रूप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वीणा'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''तूल'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''श्लोक'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''सेना'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''लोम'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''त्वच'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्म'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्ण'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चूर्ण''' </span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चुरादिभ्यो णिच्''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">२५</span>) = <span lang="hi-IN">एभ्यः द्वादशभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः</span>, <span lang="hi-IN">सर्वेभ्यः चुरादिगणीयधातुभ्यः च णिच्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः विधीयते </span>| <span lang="hi-IN">एभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः णिच्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययस्य संयोजनेन नामधातवः भवन्ति </span>| <span lang="hi-IN">चुर्‍चुर् आदिर्येषां ते चुरादयः </span>| <span lang="hi-IN">सत्यापश्च</span>, <span lang="hi-IN">पाशश्च</span>, <span lang="hi-IN">रूपञ्च</span>, <span lang="hi-IN">वीणा च</span>, <span lang="hi-IN">तूलञ्च</span>, <span lang="hi-IN">श्लोकश्च</span>, <span lang="hi-IN">सेना च</span>, <span lang="hi-IN">लोम च</span>, <span lang="hi-IN">त्वचश्च</span>, <span lang="hi-IN">वर्म च</span>, <span lang="hi-IN">वर्णञ्च</span>, <span lang="hi-IN">चूर्णञ्च</span>, <span lang="hi-IN">चुरादयश्च तेषामितरेतरद्वन्द्वः</span>, <span lang="hi-IN">सत्याप</span>-<span lang="hi-IN">पाश</span>-<span lang="hi-IN">रूप</span>-<span lang="hi-IN">वीणा</span>-<span lang="hi-IN">तूल</span>-<span lang="hi-IN">श्लोक</span>-<span lang="hi-IN">सेना</span>-<span lang="hi-IN">लोम</span>-<span lang="hi-IN">त्वच</span>-<span lang="hi-IN">वर्म</span>-<span lang="hi-IN">वर्ण</span>-<span lang="hi-IN">चूर्ण</span>-<span lang="hi-IN">चुरादयः तेभ्यः</span>, <span lang="hi-IN">बहुव्रीहिगर्भो द्वन्द्वः </span>| <span lang="hi-IN">सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यः पञ्चम्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">णिच्‌ प्रथमान्तं</span>, <span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">'''प्रत्ययः''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१</span>) <span lang="hi-IN">'''परश्च''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">२</span>) <span lang="hi-IN">इत्यनयोः अधिकारः </span>| <span lang="hi-IN">'''धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्‌''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">२२</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''धातोः''' इत्यस्य अधिकारः</span>, <span lang="hi-IN">वचनपरिणामेन पञ्चमीविभक्तौ '''धातुभ्यः''' </span>| <span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span>-<span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्— '''सत्याप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''पाश'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''रूप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वीणा'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''तूल'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''श्लोक'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''सेना'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''लोम'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''त्वच'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्म'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्ण'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चूर्ण'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चुरादिभ्यः धातुभ्यः णिच्‌ प्रत्ययः परश्च''' </span>|</big>

<span lang="hi-IN">चुर्‍चुर् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → चोरि → → चोरयति </span></big>

<big>चुर्              '''भूवादयो धातवः''' (१.३.१) इत्यनेन चुर्‍चुर् इत्यस्य धातु-संज्ञा</big>

<big>चुर्‍चुर् + णिच्‌      '''चुटू, हलन्त्यम्‌, 'तस्य लोपः''' (अनुबन्धलोपः)</big>

<big>चुर्‍चुर् + इ         '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) = उपधायां लघु-इकः गुणः आर्धधातुकप्रत्यये परे</big>

<span lang="hi-IN">चोरि </span>+ <span lang="hi-IN">शप्‌ → चोरि </span>+ <span lang="hi-IN">अ → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन इकः गुणः → चोरे </span>+ <span lang="hi-IN">अ → '''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अचि परे ए</span>-<span lang="hi-IN">स्थाने अय्‌</span>-<span lang="hi-IN">आदेशः → चोर्‍चोर् </span>+ <span lang="hi-IN">अय्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">अ → </span>'<span lang="hi-IN">चोरय</span>' <span lang="hi-IN">इति अदन्तम्‌ अङ्गम निष्पन्नम्‌ </span>|</big>

<big><span lang="hi-IN">चि </span>+ <span lang="hi-IN">णिच्‌</span> <span lang="hi-IN">'''<span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>     सनाद्यन्ता धातवः इत्यनेन धातु-संज्ञा</span>अचो ञ्णिति''' इत्यनेन अङ्गान्तस्य अचः वृद्धिः</span></big>

<big><span lang="hi-IN">चायिचयि </span>+    </span lang="hi-IN">शप्‌</span>    </span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>  अनुबन्धलोपे </span>(  <span lang="hi-IN">'''लशक्वतद्धितेकर्तरि शप्''' </span>''''','''''(<span lang="hi-IN">कर्त्रर्थे सार्वधातुक</span>-<span lang="hi-IN">'''हलन्त्यम्‌'''तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये‌ च शित्‌</span>-<span lang="hi-IN">कृत्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शप्‌ विहितः भवति</span>)</big>