06A---sArvadhAtukaprakaraNaM-kRutsu/05---divAdigaNe-shatrantaprAtipadikanirmANam: Difference between revisions
06A---sArvadhAtukaprakaraNaM-kRutsu/05---divAdigaNe-shatrantaprAtipadikanirmANam (view source)
Revision as of 15:19, 3 June 2021
, 2 years agoIncorporated reviewer comments
No edit summary |
VNatarajan (talk | contribs) (Incorporated reviewer comments) |
||
Line 37:
<big>'''कर्तरि शप्''' (३.१.६८) = कर्त्रर्थे सार्वधातुकप्रत्ययः परे अस्ति चेत्, तर्हि धातुतः शप्-प्रत्ययः भवति | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्— '''कर्तरि सार्वधातुके धातोः परश्च शप् प्रत्ययः''' |</big>
<big>अयं श्यन् प्रत्ययः शित्, अतः अनेन गुण-कार्यं विहितं यत्र यत्र प्रसक्तम् | परन्तु श्यन् अपित्, अतः '''सार्वधातुकमपित्''' इति सूत्रेण ङिद्वत् | ङिद्वत् अतः '''क्क्ङिति च''' इति कारणतः यत्र यत्र गुण-कार्यं विहितम्, तत्र तत्र निषिद्धम् |</big>
Line 54 ⟶ 56:
<big>यः कोऽपि प्रत्ययः कित् ङित् वा भवति, तं प्रत्ययं निमित्तीकृत्य पूर्वं स्थिते अङ्गे यथासङ्गं त्रीणि विशिष्टकार्याणि प्रवर्तनीयानि—</big>
<big>१) अङ्गान्ते उपधायां च इकः गुणः निषिद्धः | दिवादौ पी + श्यन् + ते → पीयते | पुष् + श्यन् + ति → पुष्यति | पुष् + श्यन् + शतृ → पुष्यत् | '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) |</big>
Line 67 ⟶ 68:
<big>आहत्य यथासामान्यं शतृ-प्रत्यये परे अस्माकं सोपानद्वयं प्रवर्तनीयम्—</big>
<big>१. विकरणप्रत्यय-निमित्तकम् अङ्गकार्यम्, तदा धातु-विकरणप्रत्यययोः मेलनम्</big>
Line 253:
<big>वंद् → वन्द् ''' अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः'''</big>
<big>लाछिँ → लाछ् → लान्छ् → लांछ् → लाञ्छ्</big>
Line 262 ⟶ 263:
<big>'''इदितो नुम् धातोः''' (७.१.५८) = इदितः धातोः नुम् आगमो भवति | इदित् इत्युक्ते इत् इत् यस्य सः | तत्र प्रथमः इत् नाम ह्रस्वः इकारः | द्वितीयः इत् नाम इत्-संज्ञा | ह्रस्व इकारस्य इत्-संज्ञा यस्य, सः धातुः इदित् | इत् इत् यस्य स इदित्, तस्य इदितः, बहुव्रीहिः | इदितः षष्ठ्यन्तं, नुम् प्रथमान्तं, धातोः षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''इदितो धातोः नुम्''' |</big>
<big>प्रश्नः उदेति-- यदि वदिँ-धातौ नकारादेशः भवति एव, तर्हि किमर्थं वन्द् मूलधातुः न स्यात् ? तथैव यदि लबि मकारः आयाति एव, तर्हि किमर्थं लम्ब् इत्येव मूलधातुः न स्यात् ? उत्तरम् अस्ति यत् तत्र कतिचन कार्याणि सन्ति | यथा '''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन यः धातुः इदित् नास्ति, तस्य धातोः उपधायां स्थितस्य नकारस्य लोपः स्यात् किति ङिति परे | परन्तु इदित् चेत् अस्माभिः यः नकारः आनीतः, तस्य नकारस्य लोपः कस्यामपि दशायां न भवति | साक्षात् आरम्भतः नकारः अस्ति चेत्, तस्य लोपः किति ङिति च भवति | यथा बन्ध-धातौ नकारः उपस्थितः मूलधातौ, अतः किति ङिति परे नकारलोपः | ल्युटि "बन्धनं" (नकारः उपस्थितः यतोहि ल्युट् प्रत्ययः कित् अपि नास्ति, ङित् अपि नास्ति); परन्तु क्तान्तरूपं "बद्ध" (नकारलोपः यतोहि क्त प्रत्ययः कित् अस्ति) | लबि धातोः '''इदितो नुम् धातोः''' इत्यनेन नुम् आगमः → लम्ब् | अस्य नकारस्य लोपः किति ङिति न भवति— यथा क्तान्तरूपं लम्बितः |</big>
Line 296 ⟶ 299:
<big>ग्रह् (क्र्यादौ) → गृह्णाति गृहीतः</big>
<big>ज्या (क्र्यादौ) → जिनाति [वृद्धः, जीर्णः भवति]
<big>वेञ्* (भ्वादौ) → वयति/ते [to weave, braid, sew]
<big>व्यध् (दिवादौ) → विध्यति [छिनत्ति] विद्धः</big>
Line 308 ⟶ 311:
<big>व्रश्च् (तुदादौ) → वृश्चति [कर्तयति] वृक्णः</big>
<big>प्रच्छ् (तुदादौ) → पृच्छति पृष्टः</big>
<big>भ्रस्ज् (तुदादौ) → भृज्जति [to fry, parch, roast]
Line 433 ⟶ 436:
<big>'''ओतः श्यनि''' ( ७.३.७१) = श्यनि परे धात्वङ्गस्य ओकारस्य लोपो भवति | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इति परिभाषा-सूत्रस्य साहाय्येन धात्वन्ते एव ओकारस्य लोपः | ओतः षष्ठ्यन्तम्, श्यनि सप्तम्यन्तम्, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''घोर्लोपो लेटि वा''' (७.३.७०) इत्यस्मात् '''लोपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''श्यनि अङ्गस्य ओतः लोपः''' |</big>
<big>8. <u>शमादि अन्तर्गणः</u> (8 धातवः)</big>
Line 479 ⟶ 484:
<big>---------------------------------</big>
|