Samskrita Vyakaranam

14---samAsaH/03D--tatpuruShasamAsaH---dvigusamAsaH: Difference between revisions

Page Discussion

14---samAsaH/03D--tatpuruShasamAsaH---dvigusamAsaH (view source)

Revision as of 12:19, 22 June 2021

1,057 bytes added ,  2 years ago
no edit summary
VisualWikitext
No edit summary
No edit summary
Line 1:
{{DISPLAYTITLE: 03D- तत्पुरुषसमासः - द्विगुः}}
<span lang="ar-SA">'''<big>3) द्विगुसमासः सूत्रसहिता दृष्टिः</big>'''</span>
 
<big><span lang="ar-SA">द्विगुसमासे पूर्वपदं सङ्ख्यावाचकम् एव भवति। किन्तु सङ्ख्यापूर्वः सर्वे अपि द्विगुः न। यथा</span>- <span lang="ar-SA">पञ्च गावः यस्य सः</span>, <span lang="ar-SA">पञ्चगुः इति बहुव्रीहिसमासः अस्ति। द्वौ च दश च </span>, <span lang="ar-SA">द्वादश इति द्वन्द्वसमासः अस्ति। अष्टाधिका विंशतिः</span>, <span lang="ar-SA">अष्टाविंशतिः इति कर्मधारयसमासः अस्ति। कर्मधारयसमासे सङ्ख्यावाचकपदं पूर्वपदे भवति संज्ञायां विषये एव</span>, <span lang="ar-SA">अपि च सः समासः सङ्ख्याविशेषणपूर्वपदकर्मधारयसमासः भवति। यथा सप्त च ऋषयः च</span>, <span lang="ar-SA">सप्तर्षयः इति विशेषणपूर्वपदकर्मधारयसमासः भवति यतोहि तत्र सप्तर्षयः इति पदं संज्ञापदम् अस्ति। </span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">नदीवाचकशब्देन सह अपि सङ्ख्यावाचकस्य समासः भवति किन्तु अव्ययीभावसमासः भवति '''नदीभिश्च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण यत् अस्माभिः अव्ययीभावसमासस्य विषये पठितम्। यथा सप्तानां गङ्गानां समाहारः</span>, <span lang="ar-SA">सप्तगङ्गम् इति भवति। अत्र द्विगुसमासः नास्ति।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">'''नदीभिश्च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रं वदति यत् नदीवचनैः शब्दैः सह सङ्ख्या समस्यते</span>, <span lang="ar-SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति। समाहारे च अयम् इष्यते। सप्तगङ्गम्। द्वियमुनम्। पञ्चनदम्। सप्तगोदावरम्।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">द्विगुसमासः त्रिधा विभक्तः भवति – १</span>) <span lang="ar-SA">समाहारद्विगुः</span>, <span lang="ar-SA">२</span>) <span lang="ar-SA">तद्धितद्विगुः ३</span>) <span lang="ar-SA">उत्तरपदद्विगुः चेति। द्विगुसमासः तत्पुरुषसमासस्य एव एकः प्रभेदः अस्ति यतोहि द्विगुसमासः तत्पुरुषसमासस्य अधिकारे वर्तते।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">'''द्विगुश्च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२३</span>) = <span lang="ar-SA">द्विगुसमासस्य तत्पुरुषसंज्ञा भवति। द्विगुः प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">च अव्ययपदम। '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्‌— '''द्विगुः तत्पुरुषः च'''।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">'''द्विगुरेकवचनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१</span>) = <span lang="ar-SA">द्विगुः समासः एकवचनं भवति। एकस्य वचनम् एकवचनम्। एकस्य अर्थस्य वाचको भवति इत्यर्थः। वक्तीति वचनम्। एकस्य वचनम् एकवचनम्</span>, <span lang="ar-SA">षष्ठीतत्पुरुषः। द्विगुः प्रथमान्तम्</span>, <span lang="ar-SA">एकवचनं प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">द्विपदमिदं सूत्रम्। अस्मिन् सूत्रे समासग्रहणं कर्तव्यम् वार्तिकानुसारेण समाहारे इति स्वीकृतं भवति। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्‌— '''द्विगुः समाहारः एकवचनम्।'''</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">अष्टाध्यायां '''द्विगुरेकवचनम्'<nowiki/>'''</span>'''''(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१</span>) '<nowiki/>''''' <span lang="ar-SA">इति सूत्रात् आरभ्य '''विभाषा संमीपे''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१६</span>) '<nowiki/>''''' <span lang="ar-SA">इति सूत्रपर्यन्तं यत् प्रकरणम् अस्ति तत् एकवद्भावप्रकरणम् इति उच्यते। '''स नपुंसकम्''' (<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१७</span>) '<nowiki/>''''' <span lang="ar-SA">इति सूत्रे तद्</span>(<span lang="ar-SA">सः</span>) <span lang="ar-SA">शब्दद्वारा पूर्वं षोडशसूत्रेषु यः एकवद्भावः आसीत् तस्य ग्रहणं भवति अस्मिन् सूत्रे अपि। </span></big>
 
<big><br /></big>
 
<big><span lang="ar-SA">'''स नपुंसकम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१७</span>) = <span lang="ar-SA">समाहारे द्विगुः द्वन्द्वश्च नपुंसकं स्यात्। स प्रथामान्तं</span>, <span lang="ar-SA">नपुंसकं प्रथमान्तम्। अस्मिन् एकवद्भावप्रकरणे समाहारद्विगुः</span>, <span lang="ar-SA">समासहारद्वन्द्वः च</span>, <span lang="ar-SA">अनयोः एकवद्भावं कृत्वा नपुंसकलिङ्गे भवति। स प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">नपुंसकं प्रथमान्तम्। सः पदस्य द्वारा '''द्विगुरेकवचनम्''' </span>'''('''<span lang="ar-SA">'''२'''</span>'''.'''<span lang="ar-SA">'''४'''</span>'''.'''<span lang="ar-SA">'''१'''</span>''')''' <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् द्विगुः</span>, <span lang="ar-SA">'''द्वन्द्वश्च प्राणितूर्यसेनाङ्गानाम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् द्वन्द्वः</span>, <span lang="ar-SA">इत्यनयोः परामर्शः अस्ति। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रं— </span>(<span lang="ar-SA">'''द्विगुः द्वन्द्वश्च'''</span>''')''' <span lang="ar-SA">'''स नपुंसकम्।''' </span></big>
 
<big><br /></big>
<span lang="ar-SA">'''स नपुंसकम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१७</span>) = <span lang="ar-SA">समाहारे द्विगुः द्वन्द्वश्च नपुंसकं स्यात्। स प्रथामान्तं</span>, <span lang="ar-SA">नपुंसकं प्रथमान्तम्। अस्मिन् एकवद्भावप्रकरणे समाहारद्विगुः</span>, <span lang="ar-SA">समासहारद्वन्द्वः च</span>, <span lang="ar-SA">अनयोः एकवद्भावं कृत्वा नपुंसकलिङ्गे भवति। स प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">नपुंसकं प्रथमान्तम्। सः पदस्य द्वारा '''द्विगुरेकवचनम्''' </span>'''('''<span lang="ar-SA">'''२'''</span>'''.'''<span lang="ar-SA">'''४'''</span>'''.'''<span lang="ar-SA">'''१'''</span>''')''' <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् द्विगुः</span>, <span lang="ar-SA">'''द्वन्द्वश्च प्राणितूर्यसेनाङ्गानाम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् द्वन्द्वः</span>, <span lang="ar-SA">इत्यनयोः परामर्शः अस्ति। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रं— </span>(<span lang="ar-SA">'''द्विगुः द्वन्द्वश्च'''</span>''')''' <span lang="ar-SA">'''स नपुंसकम्।''' </span>
 
<big><br />
<span lang="ar-SA">द्विगुसमासस्य विषये सूत्रद्वयं वर्तते –'''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">अपि च '''संख्यापूर्वो द्विगुः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५२</span>) <span lang="ar-SA">इति। </span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">इदानीं द्विगुसमासस्य प्रभेदान् परिशीलयामः । द्विगुसमासः अपि तत्पुरुषसमासस्य एव एकः प्रकारः अस्ति। द्विगुसमासः त्रिधा भवति – </span>i) <span lang="ar-SA">तद्धितार्थद्विगुः </span>ii) <span lang="ar-SA">उत्तरपदपरद्विगुः</span>, iii) <span lang="ar-SA">समाहारद्विगुः चेति।</span></big>
 
#<big><span lang="ar-SA">तद्धितार्थविषये</span>, <span lang="ar-SA">उत्तरपदे परे</span>, <span lang="ar-SA">समाहारे </span>(<span lang="ar-SA">समूहार्थे</span>) <span lang="ar-SA">च दिग्वाचिनः शब्दाः</span>, <span lang="ar-SA">सङ्ख्यावाचकः शब्दः च समानाधिकरणेन सुबन्तेन सह समस्यन्ते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति । तद्धिप्रत्ययस्य अनेके अर्थाः सन्ति तेषु यः कोऽपि अर्थः भवतु</span>, <span lang="ar-SA">तस्मिन् अर्थे तद्धितप्रत्ययः विधीयते चेत् तद्धितार्थः इति उच्यते।</span></big>
<span lang="ar-SA">द्विगुसमासस्य विषये सूत्रद्वयं वर्तते –'''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">अपि च '''संख्यापूर्वो द्विगुः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५२</span>) <span lang="ar-SA">इति। </span>
 
<big><span lang="ar-SA">'''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) = <span lang="ar-SA">तद्धितार्थे विषये</span>, <span lang="ar-SA">उत्तरपदे च परे</span>, <span lang="ar-SA">समाहारे च</span>, <span lang="ar-SA">दिग्वाचिनः शब्दाः</span>, <span lang="ar-SA">सङ्ख्यावाचिनः शब्दाः च समानाधिकरणेन सुबन्तेन सह समस्यन्ते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति । तद्धितस्य अर्थः तद्धितार्थः</span>, <span lang="ar-SA">उत्तरं च तत्पदम् उत्तरपदम्। तद्धितार्थश्च उत्तरपदञ्च समाहारश्च तेषां समाहारद्वन्द्वस्तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारम्</span>, <span lang="ar-SA">तस्मिन् तद्धितार्थोत्तर्पदसमाहारे। तद्धितार्थोत्तर्पदसमाहारे सप्तम्यन्तं च अव्ययपदं</span>, <span lang="ar-SA">द्विपदमिदं सूत्रम्। '''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत्‌ स्वरे''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् सुप् इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति। '''दिक्संख्ये संज्ञायाम्‌''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५०</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् दिसंख्ये इत्यस्य अनुवृत्तिः। '''पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः समानाधिकरणेन''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४९</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समानाधिकरणेन इत्यस्य अनुवृत्तिः। समानाधिकरणेन इत्यस्य अधिकारः द्वितीयाध्यायस्य प्रथमपादस्य अन्तपर्यन्तम् अस्ति। '''प्राक्कडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समासः इत्यस्य अधिकारः। '''सह सुपा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः । '''विभाषा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">११</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्‌— '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे दिक्संख्ये सुपः समानाधिकरणेन सुपा सह विभाषा तत्परुषाः समासाः च ।'''</span></big>
<span lang="ar-SA">इदानीं द्विगुसमासस्य प्रभेदान् परिशीलयामः । द्विगुसमासः अपि तत्पुरुषसमासस्य एव एकः प्रकारः अस्ति। द्विगुसमासः त्रिधा भवति – </span>i) <span lang="ar-SA">तद्धितार्थद्विगुः </span>ii) <span lang="ar-SA">उत्तरपदपरद्विगुः</span>, iii) <span lang="ar-SA">समाहारद्विगुः चेति।</span>
 
<big><span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे तद्धितार्थे इति पदं विषयसप्तमी अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">उत्तरपदे इति पदं परसप्तमी अस्ति। समाहारे इति पदं गम्यमानार्थे सप्तमी अस्ति।विषयभेदेन सप्तमी विभक्तिः भिन्नान् भिन्नान् अर्थान् गृह्णाति। </span></big>
#<span lang="ar-SA">तद्धितार्थविषये</span>, <span lang="ar-SA">उत्तरपदे परे</span>, <span lang="ar-SA">समाहारे </span>(<span lang="ar-SA">समूहार्थे</span>) <span lang="ar-SA">च दिग्वाचिनः शब्दाः</span>, <span lang="ar-SA">सङ्ख्यावाचकः शब्दः च समानाधिकरणेन सुबन्तेन सह समस्यन्ते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति । तद्धिप्रत्ययस्य अनेके अर्थाः सन्ति तेषु यः कोऽपि अर्थः भवतु</span>, <span lang="ar-SA">तस्मिन् अर्थे तद्धितप्रत्ययः विधीयते चेत् तद्धितार्थः इति उच्यते।</span>
 
<big><span lang="ar-SA">इदं सूत्रं</span>- <span lang="ar-SA">अ</span>) <span lang="ar-SA">तद्धितप्रत्ययस्य विषये समासं करोति</span>, <span lang="ar-SA">आ</span>) <span lang="ar-SA">उत्तरपदे परे पूर्वं विद्यमानयोः पदयोः समासं करोति</span>; <span lang="ar-SA">इ</span>) <span lang="ar-SA">समूहार्थे अपि समासं करोति।एतेन सूत्रेण तद्धितार्थतत्पुरुषसमासः</span>, <span lang="ar-SA">उत्तरपदसमासः एवञ्च समाहारतत्पुरुषसमासः च भवति। </span></big>
<span lang="ar-SA">'''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) = <span lang="ar-SA">तद्धितार्थे विषये</span>, <span lang="ar-SA">उत्तरपदे च परे</span>, <span lang="ar-SA">समाहारे च</span>, <span lang="ar-SA">दिग्वाचिनः शब्दाः</span>, <span lang="ar-SA">सङ्ख्यावाचिनः शब्दाः च समानाधिकरणेन सुबन्तेन सह समस्यन्ते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति । तद्धितस्य अर्थः तद्धितार्थः</span>, <span lang="ar-SA">उत्तरं च तत्पदम् उत्तरपदम्। तद्धितार्थश्च उत्तरपदञ्च समाहारश्च तेषां समाहारद्वन्द्वस्तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारम्</span>, <span lang="ar-SA">तस्मिन् तद्धितार्थोत्तर्पदसमाहारे। तद्धितार्थोत्तर्पदसमाहारे सप्तम्यन्तं च अव्ययपदं</span>, <span lang="ar-SA">द्विपदमिदं सूत्रम्। '''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत्‌ स्वरे''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् सुप् इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति। '''दिक्संख्ये संज्ञायाम्‌''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५०</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् दिसंख्ये इत्यस्य अनुवृत्तिः। '''पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः समानाधिकरणेन''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४९</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समानाधिकरणेन इत्यस्य अनुवृत्तिः। समानाधिकरणेन इत्यस्य अधिकारः द्वितीयाध्यायस्य प्रथमपादस्य अन्तपर्यन्तम् अस्ति। '''प्राक्कडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समासः इत्यस्य अधिकारः। '''सह सुपा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः । '''विभाषा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">११</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्‌— '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे दिक्संख्ये सुपः समानाधिकरणेन सुपा सह विभाषा तत्परुषाः समासाः च ।'''</span>
 
<big><span lang="ar-SA">तद्धितार्थविषये द्वौ प्रकरकौ समासौ विधीयेते</span>-</big>
<span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे तद्धितार्थे इति पदं विषयसप्तमी अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">उत्तरपदे इति पदं परसप्तमी अस्ति। समाहारे इति पदं गम्यमानार्थे सप्तमी अस्ति।विषयभेदेन सप्तमी विभक्तिः भिन्नान् भिन्नान् अर्थान् गृह्णाति। </span>
 
<span lang="ar-SA">इदं सूत्रं</span>- <span lang="ar-SA">अ</span>) <span lang="ar-SA">तद्धितप्रत्ययस्य विषये समासं करोति</span>, <span lang="ar-SA">आ</span>) <span lang="ar-SA">उत्तरपदे परे पूर्वं विद्यमानयोः पदयोः समासं करोति</span>; <span lang="ar-SA">इ</span>) <span lang="ar-SA">समूहार्थे अपि समासं करोति।एतेन सूत्रेण तद्धितार्थतत्पुरुषसमासः</span>, <span lang="ar-SA">उत्तरपदसमासः एवञ्च समाहारतत्पुरुषसमासः च भवति। </span>
 
<span lang="ar-SA">तद्धितार्थविषये द्वौ प्रकरकौ समासौ विधीयेते</span>-
 
<div>
 
<span lang="ar-SA"><big>a) तद्धितप्रत्ययस्य अर्थे प्रतियमाने च<br /></big>
</span>
 
Line 45:
<div>
 
<span lang="ar-SA"><big>b) समासानन्तरं तद्धितप्रत्ययस्य उत्पत्तिः यदा भवति तदा अपि।</big></span>
 
</div>
<big><span lang="ar-SA">दिशावाचिपदं च संख्यावाचिपदं</span>, <span lang="ar-SA">तयोः पदयोः संख्यावाचकसमासस्य विषये त्रीणि उदाहरणानि प्राप्यन्ते। परन्तु दिग्वाचक</span>-<span lang="ar-SA">शब्दस्य विषये द्वे उदाहरणे प्राप्येते</span>, <span lang="ar-SA">यतो हि दिग्वाचकस्य समाहारार्थे समासः न भवति।एतदनुसारेण पञ्च उदाहरणानि सन्ति –</span></big>
 
<div>
 
<big><span lang="ar-SA">i) तद्धितार्थेविषये दिक्समासः – पौर्वशालः</span><span lang="ar-SA"><br />
</span></big>
 
</div>
<div>
 
<big><span lang="ar-SA">ii)उत्तरपदस्य परे दिक्समासः – पूर्वशालाप्रियः</span> <span lang="ar-SA"><br />
</span></big>
 
</div>
<div>
 
<span lang="ar-SA"><big>iii) तद्धितार्थविषये संख्यातत्पुरुषः – षाण्मातुरः</big></span>
 
</div>
<div>
 
<span lang="ar-SA"><big>iv)उत्तरपदस्य परे संख्यातत्पुरुषः – पञ्चगवधनः</big></span>
 
</div>
<div>
 
<span lang="ar-SA"><big>v)समाहारार्थे संख्यातत्पुरुषः – पञ्चगवम्।</big></span>
 
</div>
<big><span lang="ar-SA">अस्यां प्रक्रियायां समस्या उत्पद्यते यत् आदौ तद्धितप्रत्ययः क्रियते वा नो चेत् द्विगुसमासः क्रियते वा इति</span>? <span lang="ar-SA">यदि '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण आदौ समासः क्रियते तदा प्रातिपदिकसंज्ञां कृत्वा तदानन्तरं तद्धितप्रत्ययः विधीयते। एतेन क्रमेण किं भवति चेत् समासः न विधीयते यावत् पर्यन्तं तद्धितप्रत्ययः न योजितः भवति। एतादृशेन क्रमेण '''इतरेतराश्रयदोषः''' भवति। एतस्य वारणार्थं वैयाकरणैः किं उक्तम् इति चेत् समासविधायकसूत्रे तद्धितार्थे इति पदस्य विषयसप्तमीं स्वीकृत्य तद्धितार्थविषयस्य उपस्थितौ आदौ समासः क्रियते तदनन्तरं तद्धितप्रत्ययः क्रियते।</span></big>
 
<big><br /></big>
 
<span lang="ar-SA"><big> i)अधुना तद्धितार्थेविषये दिक्समासस्य प्रक्रियां परिशीलयामः</big> </span>
 
<big><span lang="ar-SA">पौर्वस्यां शालायां भवः </span>= <span lang="ar-SA">पौर्वशालः </span>(<span lang="ar-SA">पूर्वस्यां दिशि शाला अस्ति</span>)</big>
<span lang="ar-SA"> i)अधुना तद्धितार्थेविषये दिक्समासस्य प्रक्रियां परिशीलयामः </span>
 
<big><span lang="ar-SA">अलौकिकविग्रहवाक्यमं '''→''' पूर्वा</span>+ <span lang="ar-SA">ङि </span>+ <span lang="ar-SA">शाला </span>+ <span lang="ar-SA">ङि '''→'''समाससंज्ञा भवति '''प्राककडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण। पुनः अत्र '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२२</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण तत्पुरुषसंज्ञा अपि भवति। '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण पूर्वा इति दिग्वाचकं सुबन्तं पदं तद्धितार्थस्य विषये समर्थेन शाला इति सुबन्तेन सह समस्यते।</span></big>
<span lang="ar-SA">पौर्वस्यां शालायां भवः </span>= <span lang="ar-SA">पौर्वशालः </span>(<span lang="ar-SA">पूर्वस्यां दिशि शाला अस्ति</span>)
 
<big><span lang="ar-SA">अलौकिकविग्रहवाक्यमं '''→''' पूर्वा</span>+ <span lang="ar-SA">ङि </span>+ <span lang="ar-SA">शाला </span>+ <span lang="ar-SA">ङि '''→'''समाससंज्ञा समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''प्राककडारात्समासःकृत्तद्धितसमासाश्च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण। पुनः अत्र '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२२४६</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण तत्पुरुषसंज्ञा अपि भवति। '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च'''इत्यनेन सूत्रेण।</span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण पूर्वा इति दिग्वाचकं सुबन्तं पदं तद्धितार्थस्य विषये समर्थेन शाला इति सुबन्तेन सह समस्यते।</spanbig>
 
<big><span lang="ar-SA">पूर्वा</span>+ <span lang="ar-SA">ङि</span>+<span lang="ar-SA">शाला </span>+ <span lang="ar-SA">ङि '''→'<nowiki/>'' समासस्यइदानीं प्रातिपदिकसंज्ञा'<nowiki/>''''' सुप्‌</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययस्य लुक्‌ </span>(<span lang="ar-SA">लोपः</span>) <span lang="ar-SA">भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्चसुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' </span>(<span lang="ar-SA">१२</span>.<span lang="ar-SA">२४</span>.<span lang="ar-SA">४६७१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेनइत्यनेन। सूत्रेण।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">पूर्वा</span>+ <span lang="ar-SA">ङि</span>+<span lang="ar-SA">शाला </span>+ <span lang="ar-SA">ङि '''→'''इत्यस्मिन्‌ ङि<nowiki/span>'', इदानीं<span lang="ar-SA">ङि इत्यनयोः लुक्‌ → पूर्वा '<nowiki/span>+ <span lang="ar-SA">शाला'''→''' '''सुप्तिङन्तं पदम्''' सुप्‌</span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">प्रत्ययस्य४</span>.<span लुक्‌lang="ar-SA">१४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन यस्य अन्ते सुप्‌</span>(-<span lang="ar-SA">लोपःप्रत्ययः अस्ति</span>), <span lang="ar-SA">तस्य पदसंज्ञा भवति</span>; <span lang="ar-SA">अत्र च </span>'<span lang="ar-SA">पूर्वा</span>' <span lang="ar-SA">इत्यस्य अन्ते सुप्‌ नास्ति</span>; <span lang="ar-SA">तर्हि प्रश्नः उदेति यत्‌ तस्य पदसंज्ञा अस्ति न वा </span>| <span lang="ar-SA">उत्तरमस्ति यत् '''सुपोप्रत्ययलोपे धातुप्रातिपदिकयोःप्रत्ययलक्षणम्‌''' </span>(<span lang="ar-SA">२१</span>.<span lang="ar-SA">४१</span>.<span lang="ar-SA">७१६२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन।इत्यनेन पदसंज्ञा अस्त्येव </span>|</big>
 
<big><span lang="ar-SA">पूर्वा</span>+ <span lang="ar-SA">ङिशाला'''→''' अत्र '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>+(<span lang="ar-SA">शाला १</span>+ .<span lang="ar-SA">ङि '''→'''इत्यस्मिन्‌ ङि२</span>, .<span lang="ar-SA">ङि इत्यनयोः लुक्‌ → पूर्वा ४३</span>+) <span lang="ar-SA">शाला'''→'''इति सूत्रण प्रथमया विभाक्त्या यत् निर्दिश्यते समासविधायकसूत्रे तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति। अत्र समासविधायकसूत्रम् अस्ति '''सुप्तिङन्तंतद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे पदम्च''' </span>(<span lang="ar-SA">१२</span>.<span lang="ar-SA">४१</span>.<span lang="ar-SA">१४५१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन। यस्यअस्मिन् अन्तेसूत्रे सुप्‌दिक्संख्ये इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः तस्य उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययःसंज्ञा भवति। अधुना '''उपसर्जनं पूर्वम्‌''' अस्ति</span>, (<span lang="ar-SA">तस्य पदसंज्ञा भवति२</span>; .<span lang="ar-SA">अत्र च २</span>'.<span lang="ar-SA">पूर्वा३०</span>') <span lang="ar-SA">इत्यस्यइति अन्तेसूत्रेण सुप्‌ नास्तिउपसर्जन</span>; -<span lang="ar-SA">तर्हिसंज्ञकपदस्य प्रश्नःपूर्वनिपातः उदेतिभवति। यत्‌अत्र तस्यपूर्वा पदसंज्ञाइति अस्तिपदं नदिगवाचि वापदं </span>|अतः <span lang="ar-SA">उत्तरमस्ति यत् '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्‌'''तस्य उपसर्जन</span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<spanसंज्ञा lang="ar-SA">६२भवति</span>), <span lang="ar-SA">इत्यनेनअनन्तरं पदसंज्ञातस्य अस्त्येवपूर्वनिपातः भवति।</span>|</big>
 
<big><span lang="ar-SA">पूर्वा</span>+<span lang="ar-SA">शाला '''→''' अत्र '''प्रथमानिर्दिष्टंस्त्रियाः पुंवद्भाषितपुंस्कादनूङ् समाससमानाधिकरणे उपसर्जनम्स्त्रियामपूरणीप्रियाऽऽदिषु''' </span>(<span lang="ar-SA">१६</span>.<span lang="ar-SA">२३</span>.<span lang="ar-SA">४३३४</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रणसूत्रेण प्रथमयापूर्वस्त्रिलिङ्गपदस्य विभाक्त्यापुंवद्भावः यत्भवति।पूर्वा निर्दिश्यतेइति समासविधायकसूत्रेपदं स्त्रिलिङ्गे अस्ति अपि च भाषित्पुंस्कं पदम् अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य उपसर्जनसंज्ञापुंवद्भावं कृत्वा '''→''' पूर्व</span>+<span lang="ar-SA">शाला इति भवति। अत्र समासविधायकसूत्रम्एकं वार्तिकम् अपि अस्ति येन पुंवद्भावं कर्तुं शक्नुमः ।'''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारेसर्वनाम्नो चवृत्तिमात्रे पुंवद्भावः''' इति वार्तिकेन अपि एत्तदेव सूचयति यत् पूर्वं विद्यमानस्य सर्वनाम</span>-<span lang="ar-SA">स्त्रीलिङ्गपदस्य पुंवद्भावः भवति इति।। पूर्वशाला </span>+ <span lang="ar-SA">ञ '''→ दिक्पूर्वपदादसंज्ञायां ञः''' </span>( <span lang="ar-SA">२४</span>.<span lang="ar-SA">१२</span>.<span lang="ar-SA">५११०७</span>) <span lang="ar-SA">।इति अस्मिन्सूत्रेण सूत्रेदिक्पूर्वपदात् दिक्संख्येप्रातिपदिकात् इतिअसंज्ञाविषयात् पदंञः प्रथमाविभक्तौपत्ययो अस्तिभवति अतः। तस्यअत्र '''चुटू''' उपसर्जन</span>( <span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">संज्ञा३</span>.<span भवति।lang="ar-SA">७</span>) अधुना<span lang="ar-SA">इति सूत्रेण ञकारस्य इत्संज्ञा भवति। '''उपसर्जनं पूर्वम्‌तद्धितेष्वचामादेः''' </span>(<span lang="ar-SA">२७</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०११७</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण उपसर्जनणित् </span>/ <span lang="ar-SA">ञित्</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञकपदस्यतद्धित</span>-<span पूर्वनिपातःlang="ar-SA">प्रत्यये भवति।परे अत्रअङ्गस्य पूर्वाआदि</span>-<span इतिlang="ar-SA">स्वरस्य पदंवृद्धिः दिगवाचिभवति पदं'''→''' अतःआदि तस्यवृद्धिः उपसर्जनभूत्वा पौर्व</span>-+<span lang="ar-SA">संज्ञाशाला भवति</span>,+ <span lang="ar-SA">अनन्तरंअ तस्य पूर्वनिपातःइति भवति।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">पौर्व</span>+<span lang="ar-SA">शाला </span>+ <span lang="ar-SA">अ'''→ यस्येति च''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१४८</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण भसंज्ञकस्य अङ्गस्य </span>"<span lang="ar-SA">अ</span>"<span lang="ar-SA">वर्णस्य </span>"<span lang="ar-SA">इ</span>"<span lang="ar-SA">वर्णस्य च तद्धितप्रत्यये परे ईकारे परे च लोपः भवति '''→''' पौर्व</span>+<span lang="ar-SA">शाल् </span>+ <span lang="ar-SA">अ '''→''' पौर्व</span>+<span lang="ar-SA">शाल '''→''' सुप् प्रत्ययस्य योजनान्तरं → पौर्वशालः इति समस्तपदं निष्पन्नं भवति। </span></big>
<span lang="ar-SA">पूर्वा</span>+<span lang="ar-SA">शाला '''→''' '''स्त्रियाः पुंवद्भाषितपुंस्कादनूङ् समानाधिकरणे स्त्रियामपूरणीप्रियाऽऽदिषु''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">३४</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण पूर्वस्त्रिलिङ्गपदस्य पुंवद्भावः भवति।पूर्वा इति पदं स्त्रिलिङ्गे अस्ति अपि च भाषित्पुंस्कं पदम् अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य पुंवद्भावं कृत्वा '''→''' पूर्व</span>+<span lang="ar-SA">शाला इति भवति। अत्र एकं वार्तिकम् अपि अस्ति येन पुंवद्भावं कर्तुं शक्नुमः ।'''सर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे पुंवद्भावः''' इति वार्तिकेन अपि एत्तदेव सूचयति यत् पूर्वं विद्यमानस्य सर्वनाम</span>-<span lang="ar-SA">स्त्रीलिङ्गपदस्य पुंवद्भावः भवति इति।। पूर्वशाला </span>+ <span lang="ar-SA">ञ '''→ दिक्पूर्वपदादसंज्ञायां ञः''' </span>( <span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१०७</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण दिक्पूर्वपदात् प्रातिपदिकात् असंज्ञाविषयात् ञः पत्ययो भवति । अत्र '''चुटू''' </span>( <span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">७</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण ञकारस्य इत्संज्ञा भवति। '''तद्धितेष्वचामादेः''' </span>(<span lang="ar-SA">७</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">११७</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण णित् </span>/ <span lang="ar-SA">ञित्</span>-<span lang="ar-SA">तद्धित</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्यये परे अङ्गस्य आदि</span>-<span lang="ar-SA">स्वरस्य वृद्धिः भवति '''→''' आदि वृद्धिः भूत्वा पौर्व</span>+<span lang="ar-SA">शाला </span>+ <span lang="ar-SA">अ इति भवति।</span>
 
<big><span lang="ar-SA">पौर्व'''तद्धितेष्वचामादेः''' </span>+(<span lang="ar-SA">शाला७</span>.<span lang="ar-SA">२</span>+.<span lang="ar-SA">११७</span>) <span lang="ar-SA">अइति सूत्रेण णित् </span>/ <span lang="ar-SA">ञित्</span>-<span lang="ar-SA">तद्धित</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्यये परे अङ्गस्य आदि</span>-<span lang="ar-SA">स्वरस्य वृद्धिः भवति। तत्पश्चात् '''→किति च''' </span>(<span lang="ar-SA">७</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">११८</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन कित्</span>-<span lang="ar-SA">तद्धित</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्यये परे अङ्गस्य आदि</span>-<span lang="ar-SA">स्वरस्य वृद्धिः भवति । आहत्य तद्धितप्रक्रियायां ञित्</span>, <span lang="ar-SA">णित्</span>, <span lang="ar-SA">कित् प्रत्ययः परः अस्ति चेत् आदिमस्य अच</span>-<span lang="ar-SA">वर्णस्य वृद्धिः भवति। तदनन्तरं '''यस्येति च''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१४८</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण भसंज्ञकस्य अङ्गस्य </span>"<span lang="ar-SA">अ</span>"<span lang="ar-SA">वर्णस्य </span>"<span lang="ar-SA">इ</span>"<span lang="ar-SA">वर्णस्य च तद्धितप्रत्यये परे ईकारे परे च लोपः भवतिभवति। '''→ओर्गुणः''' पौर्व</span>+( <span lang="ar-SA">शाल् ६</span>+ .<span lang="ar-SA">अ '''→'''४</span>.<span पौर्वlang="ar-SA">१४६</span>+) <span lang="ar-SA">शालइत्यनेन '''→'''उवर्णान्तस्य सुप्भसंज्ञकस्य प्रत्ययस्यअङ्गस्य योजनान्तरंतद्धितप्रत्यये →परे पौर्वशालःगुणादेशः इतिभवति समस्तपदं। निष्पन्नंसमान्यतया भवति।एतादृशी प्रक्रिया भवति तद्धितप्रकरणे। </span></big>
 
<span lang="ar-SA"><big>एवमेव</big> </span>
<span lang="ar-SA">'''तद्धितेष्वचामादेः''' </span>(<span lang="ar-SA">७</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">११७</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण णित् </span>/ <span lang="ar-SA">ञित्</span>-<span lang="ar-SA">तद्धित</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्यये परे अङ्गस्य आदि</span>-<span lang="ar-SA">स्वरस्य वृद्धिः भवति। तत्पश्चात् '''किति च''' </span>(<span lang="ar-SA">७</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">११८</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन कित्</span>-<span lang="ar-SA">तद्धित</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्यये परे अङ्गस्य आदि</span>-<span lang="ar-SA">स्वरस्य वृद्धिः भवति । आहत्य तद्धितप्रक्रियायां ञित्</span>, <span lang="ar-SA">णित्</span>, <span lang="ar-SA">कित् प्रत्ययः परः अस्ति चेत् आदिमस्य अच</span>-<span lang="ar-SA">वर्णस्य वृद्धिः भवति। तदनन्तरं '''यस्येति च''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१४८</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण भसंज्ञकस्य अङ्गस्य </span>"<span lang="ar-SA">अ</span>"<span lang="ar-SA">वर्णस्य </span>"<span lang="ar-SA">इ</span>"<span lang="ar-SA">वर्णस्य च तद्धितप्रत्यये परे ईकारे परे च लोपः भवति। '''ओर्गुणः''' </span>( <span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१४६</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन उवर्णान्तस्य भसंज्ञकस्य अङ्गस्य तद्धितप्रत्यये परे गुणादेशः भवति । समान्यतया एतादृशी प्रक्रिया भवति तद्धितप्रकरणे। </span>
 
<big><span lang="ar-SA">अपरस्यां शालायां भवः </span>= <span lang="ar-SA">आपरशालः इति समस्तपदमपि भवति। एतस्य प्रक्रिया चिन्तनीया।</span></big>
<span lang="ar-SA">एवमेव </span>
 
<big><span lang="ar-SA">'''सर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे पुंवद्भावः''' इति वार्तिकं वदति यत् सर्वनामसंज्ञकशब्दानां वृत्तिमात्रेण</span>, <span lang="ar-SA">अर्थात् समासवृत्तिः</span>, <span lang="ar-SA">तद्धितवृत्तिः इत्यादिषु वृत्तिषु पूर्वपदस्य पुंवद्भावः भवति। यदि द्वे अथवा द्व्यधिकानि स्त्रीलिङ्पदानि अथवा नपुंसकलिङ्गपदानि सन्ति चेत् वृत्तौ तदा पूर्वपदे विद्यमानस्य सर्वनामशब्दस्य पुंवद्भावः भवति। </span></big>
<span lang="ar-SA">अपरस्यां शालायां भवः </span>= <span lang="ar-SA">आपरशालः इति समस्तपदमपि भवति। एतस्य प्रक्रिया चिन्तनीया।</span>
 
<big><span lang="ar-SA">'''यचि भम्‌''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१८</span>) = <span lang="ar-SA">सर्वनामस्थानसंज्ञक</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययान्‌ अतिरिच्य सु</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययात्‌ आरभ्य कप्‌</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययपर्यन्तम्‌ ये प्रत्ययाः यकारादयः अजादयश्च</span>, <span lang="ar-SA">एषु कश्चन परे अस्ति चेत्‌ पूर्वतन</span>-<span lang="ar-SA">शब्दस्वरूपस्य भ</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति </span>| <span lang="ar-SA">य्‌ च</span>, <span lang="ar-SA">अच्‌ च यच्‌ समाहारद्वन्द्वः</span>, <span lang="ar-SA">तस्मिन्‌ यचि </span>| <span lang="ar-SA">यचि सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="ar-SA">भम्‌ प्रथमान्तम्‌</span>, <span lang="ar-SA">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| <span lang="ar-SA">स्वादिष्वसर्वनामस्थाने </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१७</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य पूर्णतया अनुवृतिः </span>| <span lang="ar-SA">अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहितसूत्रम्‌— '''स्वादिषु असर्वनामस्थाने यचि भम्‌''' </span>|</big>
<span lang="ar-SA">'''सर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे पुंवद्भावः''' इति वार्तिकं वदति यत् सर्वनामसंज्ञकशब्दानां वृत्तिमात्रेण</span>, <span lang="ar-SA">अर्थात् समासवृत्तिः</span>, <span lang="ar-SA">तद्धितवृत्तिः इत्यादिषु वृत्तिषु पूर्वपदस्य पुंवद्भावः भवति। यदि द्वे अथवा द्व्यधिकानि स्त्रीलिङ्पदानि अथवा नपुंसकलिङ्गपदानि सन्ति चेत् वृत्तौ तदा पूर्वपदे विद्यमानस्य सर्वनामशब्दस्य पुंवद्भावः भवति। </span>
 
<big><span lang="ar-SA">'''यचियस्येति भम्‌च''' </span>(<span lang="ar-SA">१६</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१८१४८</span>) = <span lang="ar-SA">सर्वनामस्थानसंज्ञकभसंज्ञकस्य अङ्गस्य </span>-"<span lang="ar-SA">प्रत्ययान्‌ अतिरिच्य सुअ</span>-"<span lang="ar-SA">प्रत्ययात्‌वर्णस्य आरभ्य कप्‌</span>"<span lang="ar-SA">इ</span>"<span lang="ar-SA">प्रत्ययपर्यन्तम्‌वर्णस्य ये प्रत्ययाःच यकारादयःईकारे अजादयश्चपरे</span>, <span lang="ar-SA">एषु कश्चनतद्धितप्रत्यये परे अस्तिच लोपः भवति । इश्च चेत्‌अश्च पूर्वतनयम्</span>-, <span lang="ar-SA">शब्दस्वरूपस्यसमाहारद्वन्द्वः भतस्य यस्य। यस्य षष्ठ्यन्तम्</span>-, <span lang="ar-SA">संज्ञा भवतिईति सम्प्तम्यन्तं</span>|, <span lang="ar-SA">य्‌ च अव्ययपदं</span>, <span lang="ar-SA">अच्‌त्रिपदमिदं चसूत्रम्। यच्‌'''भस्य''' समाहारद्वन्द्वः</span>,(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">तस्मिन्‌ यचि४</span>.<span lang="ar-SA">१२९</span>|) <span lang="ar-SA">यचिइत्यस्य अधिकारः । '''ढे लोपोऽकद्र्वाः''' सप्तम्यन्तं</span>,( <span lang="ar-SA">भम्‌ प्रथमान्तम्‌६</span>, .<span lang="ar-SA">द्विपदमिदं सूत्रम्‌४</span>.<span lang="ar-SA">१४७</span>|) <span lang="ar-SA">स्वादिष्वसर्वनामस्थानेइत्यस्मात् सूत्रात् लोपः इत्यस्य अनुवृत्तिः ।'''अङ्गस्य''' </span>(<span lang="ar-SA">१६</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१७१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य पूर्णतयाअधिकारः अनुवृतिः। '''नस्तद्धिते''' </span>|(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१४४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् तद्धिते इत्यस्य अनुवृत्तिः। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहितसूत्रम्‌— '''स्वादिषुभस्य असर्वनामस्थानेअङ्गस्य यचियस्यच भम्‌लोपः ईति तद्धिते''' । </span>|</big>
 
<span lang="ar-SA">'''यस्येति च''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१४८</span>) = <span lang="ar-SA">भसंज्ञकस्य अङ्गस्य </span>"<span lang="ar-SA">अ</span>"<span lang="ar-SA">वर्णस्य </span>"<span lang="ar-SA">इ</span>"<span lang="ar-SA">वर्णस्य च ईकारे परे</span>, <span lang="ar-SA">तद्धितप्रत्यये परे च लोपः भवति । इश्च अश्च यम्</span>, <span lang="ar-SA">समाहारद्वन्द्वः तस्य यस्य। यस्य षष्ठ्यन्तम्</span>, <span lang="ar-SA">ईति सम्प्तम्यन्तं</span>, <span lang="ar-SA">च अव्ययपदं</span>, <span lang="ar-SA">त्रिपदमिदं सूत्रम्। '''भस्य''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१२९</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः । '''ढे लोपोऽकद्र्वाः''' </span>( <span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१४७</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् लोपः इत्यस्य अनुवृत्तिः ।'''अङ्गस्य''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः । '''नस्तद्धिते''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१४४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् तद्धिते इत्यस्य अनुवृत्तिः। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहितसूत्रम्‌— '''भस्य अङ्गस्य यस्यच लोपः ईति तद्धिते''' । </span>
 
<div>
 
<big><br /></big>
 
 
</div>
<big><span lang="ar-SA">ii) अधुना उत्तरपदे परे दिक्समासस्य प्रक्रियां परिशीलयामः </span>-</big>
<div>
 
<big><span lang="ar-SA">पूर्वशाला प्रियः यस्य सः </span>= <span lang="ar-SA">पूर्वशालाप्रियः इति समस्तपदस्य प्रक्रिया प्रदर्श्यते॥ अस्मिन् समस्तपदे त्रीणि पदानि सन्ति – पूर्वा</span>, <span lang="ar-SA">शाला</span>, <span lang="ar-SA">प्रिया चेति। आदौ बहुव्रीहिसमासः भवति</span>- <span lang="ar-SA">पूर्वा शाला प्रिया यस्य सः इति लौकिकविग्रहः भवति। '<nowiki/>''''' आदौ पूर्वा'''''</span>'''''+<span lang="ar-SA">शाला → अत्र कर्मधारयसमासः भवति '''पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः समानाधिकरणेन'<nowiki/>'' (<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४९</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन । विग्रहः भवति पूर्वा च शाला च → पूर्वशाला इति समस्तपदं निष्पन्नं भवति। तदनन्तरं तृतीयं पदं प्रिय इति पदं योजयामः। इदानीं बहुव्रीहिसमासः भवति। इदानीं तत्पुरुषगर्भ</span>-<span lang="ar-SA">बहुव्रीहिसमासः भवति।</span></big>
<br />
 
<big><span lang="ar-SA">पूर्वा</span>+ <span lang="ar-SA">सु</span>+<span lang="ar-SA">शाला</span>+<span lang="ar-SA">सु</span>, <span lang="ar-SA">प्रिया</span>+<span lang="ar-SA">सु '''→' अलौकिकविग्रहवाक्ये त्रयाणां पदानां बहुव्रीहिसमासं कृत्वा प्रिया इति शब्दः उत्तरपदे अस्ति। पूर्वस्मिन् द्वे पदे पूर्वा'''</span>'''+ <span lang="ar-SA">शाला इत्यनयोः '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' (<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण तत्पुरुषसमासः भवति। इदानीं '''' सुप्‌-<span lang="ar-SA">प्रत्ययस्य लुक्‌ </span>(<span lang="ar-SA">लोपः</span>) <span lang="ar-SA">भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">७१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन। </span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">पूर्वा</span>+ <span lang="ar-SA">शाला</span>+ <span lang="ar-SA">प्रिया '''→ स्त्रियाः पुंवद्भाषितपुंस्कादनूङ् समानाधिकरणे स्त्रियामपूरणीप्रियाऽऽदिषु''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">३४</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण पूर्वस्त्रिलिङ्गपदस्य पुंवद्भावः भवति।पूर्वा इति पदं स्त्रिलिङ्गे अस्ति अपि च भाषित्पुंस्कं पदम् अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य पुंवद्भावं कृत्वा '''→''' पूर्व</span>+<span lang="ar-SA">शाला</span>+ <span lang="ar-SA">प्रिया इति भवति।।</span></big>
</div>
<span lang="ar-SA">ii) अधुना उत्तरपदे परे दिक्समासस्य प्रक्रियां परिशीलयामः </span>-
 
<big><span lang="ar-SA">पूर्वशालाप्रिया '''→ एकविभक्ति चापूर्वनिपाते''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४४</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण विग्रहस्य अवस्थायां यत् पदं नियतविभक्त्यां भवति तस्य पूर्वनिपातात् भिन्नकार्ये कर्तव्ये उपसर्जनसंज्ञा भवति परन्तु तस्य पुर्वनिपातः न भवति। अत्र प्रिया इति पदं नियतविभक्त्याम् अस्ति तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति यतोहि अत्र पूर्वनिपातात् भिन्नं कार्यं भवति वति गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४८</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण। अर्थात् अत्र उपसर्जनसंज्ञकस्य स्त्रीलिङ्गपदस्य प्रातिपदिकं ह्रस्वं भवति। '''→''' इदानीं '''गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४८</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण उपसर्जनसंज्ञकस्य स्त्रीलिङ्गपदस्य प्रातिपदिकं ह्रस्वं भवति '''→''' पूर्वशालाप्रिय इति भवति '''→''' सुबुत्पत्तिं कृत्वा →पूर्वशालाप्रियः इति समस्तपदं निष्पन्नं भवति।</span></big>
<span lang="ar-SA">पूर्वशाला प्रियः यस्य सः </span>= <span lang="ar-SA">पूर्वशालाप्रियः इति समस्तपदस्य प्रक्रिया प्रदर्श्यते॥ अस्मिन् समस्तपदे त्रीणि पदानि सन्ति – पूर्वा</span>, <span lang="ar-SA">शाला</span>, <span lang="ar-SA">प्रिया चेति। आदौ बहुव्रीहिसमासः भवति</span>- <span lang="ar-SA">पूर्वा शाला प्रिया यस्य सः इति लौकिकविग्रहः भवति। '<nowiki/>''''' आदौ पूर्वा'''''</span>'''''+<span lang="ar-SA">शाला → अत्र कर्मधारयसमासः भवति '''पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः समानाधिकरणेन'<nowiki/>'' (<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४९</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन । विग्रहः भवति पूर्वा च शाला च → पूर्वशाला इति समस्तपदं निष्पन्नं भवति। तदनन्तरं तृतीयं पदं प्रिय इति पदं योजयामः। इदानीं बहुव्रीहिसमासः भवति। इदानीं तत्पुरुषगर्भ</span>-<span lang="ar-SA">बहुव्रीहिसमासः भवति।</span>
 
<big><br /></big>
<span lang="ar-SA">पूर्वा</span>+ <span lang="ar-SA">सु</span>+<span lang="ar-SA">शाला</span>+<span lang="ar-SA">सु</span>, <span lang="ar-SA">प्रिया</span>+<span lang="ar-SA">सु '''→'<nowiki/>'' अलौकिकविग्रहवाक्ये त्रयाणां पदानां बहुव्रीहिसमासं कृत्वा प्रिया इति शब्दः उत्तरपदे अस्ति। पूर्वस्मिन् द्वे पदे पूर्वा'''''</span>'''''+ <span lang="ar-SA">शाला इत्यनयोः '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' (<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण तत्पुरुषसमासः भवति। इदानीं '''''' सुप्‌-<span lang="ar-SA">प्रत्ययस्य लुक्‌ </span>(<span lang="ar-SA">लोपः</span>) <span lang="ar-SA">भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">७१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन। </span>
 
<big><br />
<span lang="ar-SA">पूर्वा</span>+ <span lang="ar-SA">शाला</span>+ <span lang="ar-SA">प्रिया '''→ स्त्रियाः पुंवद्भाषितपुंस्कादनूङ् समानाधिकरणे स्त्रियामपूरणीप्रियाऽऽदिषु''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">३४</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण पूर्वस्त्रिलिङ्गपदस्य पुंवद्भावः भवति।पूर्वा इति पदं स्त्रिलिङ्गे अस्ति अपि च भाषित्पुंस्कं पदम् अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य पुंवद्भावं कृत्वा '''→''' पूर्व</span>+<span lang="ar-SA">शाला</span>+ <span lang="ar-SA">प्रिया इति भवति।।</span>
<span lang="ar-SA">'''स्त्रियाः पुंवद्भाषितपुंस्कादनूङ् समानाधिकरणे स्त्रियामपूरणीप्रियाऽऽदिषु''' </span>( <span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">३४</span>) = <span lang="ar-SA">भाषितपुंस्कशब्दात् यदा ऊङ्प्रत्ययः न विहितः चेत्</span>, <span lang="ar-SA">तदा तादृशस्य स्त्रीवाचकशब्दस्य पुंशब्दस्यैव रूपं भवति परन्तु समानाधिकरणे पूरणार्थकप्रत्ययान्तः अथवा प्रियादिः स्त्रीलिङ्गशब्दे</span>, <span lang="ar-SA">उत्तरपदे परे न भवति। अर्थात् यः शब्दः स्त्रीलिङ्गे</span>, <span lang="ar-SA">पुंलिङ्गे च प्रयुक्तः अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">तथा च तयोः अनन्तरम् ऊङ् प्रत्ययः न विहितः चेत्</span>, <span lang="ar-SA">तदा स्त्रीलिङ्गवाचकशब्दः पुंलिङ्गवत् भवति। परन्तु उत्तरपदे पूरणीसंख्यावाचकः स्त्रीलिङ्गशब्दः अथवा प्रियादिगणे पठितः स्त्रीलिङ्गशब्दः अस्ति चेत् पुंवद्भावः न भवति। पुंसि इति पुंवत्। भाषितः पुमान् येन स भाषितपुंस्कः बहुव्रीहिः। तस्मात् भाषितपुंस्काद्। न ऊङ् ऊङोऽभावः अनूङ्। भाषितपुंस्काद् अनूङ् यस्यां सा भाषितपुंस्कादनूङ् तस्य। निपातनात् पञ्चमी इत्यस्य अलुक् अपि षष्ठी इत्यस्य लुक् भवति। अतः भाषितपुंस्कादनूङ् लुप्तषष्ठीकं पदम्। स्त्रियाः षष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="ar-SA">पुंवद् अव्ययपदं</span>, <span lang="ar-SA">भाषितपुंस्कादनूङ् लुप्तषष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="ar-SA">समानाधिकरने सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="ar-SA">स्त्रियाः सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="ar-SA">पूरणीप्रियादिषु सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="ar-SA">अनेकपदमिदं सूत्रम्। '''अलुगुत्तरपदे''' </span>( <span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् उत्तरपदे इत्यस्य अनुवृत्तिः अस्ति। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्‌— '''स्त्रियाः पुंवद्भाषितपुंस्कादनूङ् समानाधिकरणे उत्तरपदे स्त्रियाम् अपूरणीप्रियाऽऽदिषु''' '''।'''</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">पूर्वशालाप्रिया '''→ एकविभक्ति चापूर्वनिपाते''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४४</span>) = <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण विग्रहस्य अवस्थायां यत् पदं नियतविभक्त्यां भवति तस्य पूर्वनिपातात् भिन्नकार्ये कर्तव्ये उपसर्जनसंज्ञा भवति परन्तु तस्य पुर्वनिपातः न भवति। अत्रएका प्रियाविभ्क्तिर्यस्य इतितद् पदंएकविभक्तिः</span>, नियतविभक्त्याम्<span अस्तिlang="ar-SA">बहुव्रीहिः। तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति यतोहि अत्र पूर्वनिपातात् भिन्नं कार्यं भवति वतिपर्वश्चासौ गोस्त्रियोरुपसर्जनस्यनिपातश्चेति पूर्वनिपातः</span>(, <span lang="ar-SA">१कर्मधारयः । न पूर्वनिपातोऽपूर्वनिपातस्तस्मिन्नपुर्वनिपाते</span>., <span lang="ar-SA">२नञ्तत्पुरुषः। एकविभक्तिः प्रथमान्तं</span>., <span lang="ar-SA">४८चाव्ययम्</span>), <span lang="ar-SA">इतिअपूर्वनिपाते सूत्रेण।सप्तम्यन्तम्। अर्थात्प्रथमानिर्दिष्टं अत्रसमास उपसर्जनसंज्ञकस्यउपसर्जनम् स्त्रीलिङ्गपदस्यइत्यस्यमात् प्रातिपदिकंसूत्रात् ह्रस्वंसमासः भवति।तथा '''→'''उपसर्जनम् इदानींइत्यनयोः '''गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य'''अनुवृत्तिः । अनुवृत्ति</span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२सहित</span>.<span lang="ar-SA">४८</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण उपसर्जनसंज्ञकस्य स्त्रीलिङ्गपदस्य प्रातिपदिकं ह्रस्वं भवतिसूत्रम्‌— '''→'''एकविभक्ति पूर्वशालाप्रियच इतिअपूर्वनिपाते भवतिसमासे उपसर्जनम् ।'''→''' सुबुत्पत्तिं कृत्वा →पूर्वशालाप्रियः इति समस्तपदं निष्पन्नं भवति।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">'''गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४८</span>) = <span lang="ar-SA">उपसर्जनगोशब्दान्तस्य उपसर्जनस्त्रीप्रत्ययान्तस्य च प्रातिपदिकस्य ह्रस्वो भवति। गोश्च स्त्री च तयोरितरेतयोगद्वन्द्वओ गोस्त्रियौ</span>, <span lang="ar-SA">तयोर्गिस्त्रियोः। गोस्त्रियोः षष्ठ्यन्तम्</span>, <span lang="ar-SA">उपसर्जनस्य षष्ठ्यन्तम् द्विपदमिदं सूत्रम्। '''ह्रस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४७</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रात् प्रातिपदिकस्य</span>, <span lang="ar-SA">ह्रस्वः च अनयोः पदयोः अनुवृत्तिः भवति। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्‌— '''गोस्त्रियोः उपसर्जनस्य प्रातिपदिकस्य ह्रस्वः ।'''</span></big>
<br />
 
<big><span lang="ar-SA">'''तद्धितेष्वचामादेः''' </span>(<span lang="ar-SA">७</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">११७</span>) = <span lang="ar-SA">णित् </span>/ <span lang="ar-SA">ञित्</span>-<span lang="ar-SA">तद्धित</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्यये परे अङ्गस्य आदि</span>-<span lang="ar-SA">स्वरस्य वृद्धिः भवति।</span></big>
 
<span lang="ar-SA"><big>iii) समाहारार्थे दिशावाचिपदस्य किमपि उदाहरणं नास्ति यतः दिशानां समाहारः न भवति।</big> </span>
<span lang="ar-SA">'''स्त्रियाः पुंवद्भाषितपुंस्कादनूङ् समानाधिकरणे स्त्रियामपूरणीप्रियाऽऽदिषु''' </span>( <span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">३४</span>) = <span lang="ar-SA">भाषितपुंस्कशब्दात् यदा ऊङ्प्रत्ययः न विहितः चेत्</span>, <span lang="ar-SA">तदा तादृशस्य स्त्रीवाचकशब्दस्य पुंशब्दस्यैव रूपं भवति परन्तु समानाधिकरणे पूरणार्थकप्रत्ययान्तः अथवा प्रियादिः स्त्रीलिङ्गशब्दे</span>, <span lang="ar-SA">उत्तरपदे परे न भवति। अर्थात् यः शब्दः स्त्रीलिङ्गे</span>, <span lang="ar-SA">पुंलिङ्गे च प्रयुक्तः अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">तथा च तयोः अनन्तरम् ऊङ् प्रत्ययः न विहितः चेत्</span>, <span lang="ar-SA">तदा स्त्रीलिङ्गवाचकशब्दः पुंलिङ्गवत् भवति। परन्तु उत्तरपदे पूरणीसंख्यावाचकः स्त्रीलिङ्गशब्दः अथवा प्रियादिगणे पठितः स्त्रीलिङ्गशब्दः अस्ति चेत् पुंवद्भावः न भवति। पुंसि इति पुंवत्। भाषितः पुमान् येन स भाषितपुंस्कः बहुव्रीहिः। तस्मात् भाषितपुंस्काद्। न ऊङ् ऊङोऽभावः अनूङ्। भाषितपुंस्काद् अनूङ् यस्यां सा भाषितपुंस्कादनूङ् तस्य। निपातनात् पञ्चमी इत्यस्य अलुक् अपि षष्ठी इत्यस्य लुक् भवति। अतः भाषितपुंस्कादनूङ् लुप्तषष्ठीकं पदम्। स्त्रियाः षष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="ar-SA">पुंवद् अव्ययपदं</span>, <span lang="ar-SA">भाषितपुंस्कादनूङ् लुप्तषष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="ar-SA">समानाधिकरने सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="ar-SA">स्त्रियाः सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="ar-SA">पूरणीप्रियादिषु सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="ar-SA">अनेकपदमिदं सूत्रम्। '''अलुगुत्तरपदे''' </span>( <span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् उत्तरपदे इत्यस्य अनुवृत्तिः अस्ति। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्‌— '''स्त्रियाः पुंवद्भाषितपुंस्कादनूङ् समानाधिकरणे उत्तरपदे स्त्रियाम् अपूरणीप्रियाऽऽदिषु''' '''।'''</span>
 
<big><span lang="ar-SA">iv) संख्यायास्तद्धितार्थे</span>- <span lang="ar-SA">अधुना संख्यावाचकस्य तद्धितार्थे एकम् उदाहरणं पश्याम</span>: -</big>
<span lang="ar-SA">'''एकविभक्ति चापूर्वनिपाते''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४४</span>) = <span lang="ar-SA">विग्रहस्य अवस्थायां यत् पदं नियतविभक्त्यां भवति तस्य पूर्वनिपातात् भिन्नकार्ये कर्तव्ये उपसर्जनसंज्ञा भवति परन्तु तस्य पुर्वनिपातः न भवति। एका विभ्क्तिर्यस्य तद् एकविभक्तिः</span>, <span lang="ar-SA">बहुव्रीहिः। पर्वश्चासौ निपातश्चेति पूर्वनिपातः</span>, <span lang="ar-SA">कर्मधारयः । न पूर्वनिपातोऽपूर्वनिपातस्तस्मिन्नपुर्वनिपाते</span>, <span lang="ar-SA">नञ्तत्पुरुषः। एकविभक्तिः प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">चाव्ययम्</span>, <span lang="ar-SA">अपूर्वनिपाते सप्तम्यन्तम्। प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् इत्यस्यमात् सूत्रात् समासः तथा उपसर्जनम् इत्यनयोः अनुवृत्तिः । अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्‌— '''एकविभक्ति च अपूर्वनिपाते समासे उपसर्जनम् ।'''</span>
 
<big><span lang="ar-SA">षण्णां मातृणां अपत्यं </span>= <span lang="ar-SA">षाण्मातुरः । </span></big>
<span lang="ar-SA">'''गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४८</span>) = <span lang="ar-SA">उपसर्जनगोशब्दान्तस्य उपसर्जनस्त्रीप्रत्ययान्तस्य च प्रातिपदिकस्य ह्रस्वो भवति। गोश्च स्त्री च तयोरितरेतयोगद्वन्द्वओ गोस्त्रियौ</span>, <span lang="ar-SA">तयोर्गिस्त्रियोः। गोस्त्रियोः षष्ठ्यन्तम्</span>, <span lang="ar-SA">उपसर्जनस्य षष्ठ्यन्तम् द्विपदमिदं सूत्रम्। '''ह्रस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४७</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रात् प्रातिपदिकस्य</span>, <span lang="ar-SA">ह्रस्वः च अनयोः पदयोः अनुवृत्तिः भवति। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्‌— '''गोस्त्रियोः उपसर्जनस्य प्रातिपदिकस्य ह्रस्वः ।'''</span>
 
<big><span lang="ar-SA">अलौकिकविग्रहवाक्यमं '''→''' षष्</span>+ <span lang="ar-SA">आम् </span>+ <span lang="ar-SA">मातृ </span>+<span lang="ar-SA">आम् '''→'''समाससंज्ञा भवति '''प्राककडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण। पुनः अत्र '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२२</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण तत्पुरुषसंज्ञा अपि भवति। '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण पूर्वा इति दिग्वाचकं सुबन्तं पदं तद्धितार्थस्य विषये समर्थेन शाला इति सुबन्तेन सह समस्यते।</span></big>
<span lang="ar-SA">'''तद्धितेष्वचामादेः''' </span>(<span lang="ar-SA">७</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">११७</span>) = <span lang="ar-SA">णित् </span>/ <span lang="ar-SA">ञित्</span>-<span lang="ar-SA">तद्धित</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्यये परे अङ्गस्य आदि</span>-<span lang="ar-SA">स्वरस्य वृद्धिः भवति।</span>
 
<big><span lang="ar-SA">षष्</span>+ <span lang="ar-SA">आम् </span>+ <span lang="ar-SA">मातृ </span>+<span lang="ar-SA">आम् '''→''' समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४६</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन सूत्रेण।</span></big>
<span lang="ar-SA">iii) समाहारार्थे दिशावाचिपदस्य किमपि उदाहरणं नास्ति यतः दिशानां समाहारः न भवति। </span>
 
<big><span lang="ar-SA">षष्</span>+ <span lang="ar-SA">आम् </span>+ <span lang="ar-SA">मातृ </span>+<span lang="ar-SA">आम् '''→'<nowiki/>'' इदानीं '<nowiki/>''''' सुप्‌</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययस्य लुक्‌ </span>(<span lang="ar-SA">लोपः</span>) <span lang="ar-SA">भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">७१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन। </span></big>
<span lang="ar-SA">iv) संख्यायास्तद्धितार्थे</span>- <span lang="ar-SA">अधुना संख्यावाचकस्य तद्धितार्थे एकम् उदाहरणं पश्याम</span>: -
 
<big><span lang="ar-SA">षष्</span>+ <span lang="ar-SA">आम् </span>+ <span lang="ar-SA">मातृ </span>+<span lang="ar-SA">आम् '''→'''इत्यस्मिन्‌ आम्</span>, <span lang="ar-SA">आम् इत्यनयोः लुक्‌ → षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातृ'''→''' '''सुप्तिङन्तं पदम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन यस्य अन्ते सुप्‌</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययः अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">तस्य पदसंज्ञा भवति</span>; <span lang="ar-SA">अत्र च </span>'<span lang="ar-SA">षष्</span>' <span lang="ar-SA">इत्यस्य अन्ते सुप्‌ नास्ति</span>; <span lang="ar-SA">तर्हि प्रश्नः उदेति यत्‌ तस्य पदसंज्ञा अस्ति न वा </span>| <span lang="ar-SA">उत्तरमस्ति यत् '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्‌''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">६२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन पदसंज्ञा अस्त्येव </span>|</big>
<span lang="ar-SA">षण्णां मातृणां अपत्यं </span>= <span lang="ar-SA">षाण्मातुरः । </span>
 
<big><span lang="ar-SA">अलौकिकविग्रहवाक्यमंषष् </span>+<span lang="ar-SA">मातृ '''→''' षष्अत्र '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>+ (<span lang="ar-SA">आम् १</span>+ .<span lang="ar-SA">मातृ२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>+) <span lang="ar-SA">आम्इति सूत्रण प्रथमया विभाक्त्या यत् निर्दिश्यते समासविधायकसूत्रे तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति। अत्र समासविधायकसूत्रम् अस्ति '''→तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च'''समाससंज्ञा भवति</span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">। अस्मिन् सूत्रे दिक्संख्ये इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः तस्य उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। अधुना '''प्राककडारात्समासःउपसर्जनं पूर्वम्‌''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१२</span>.<span lang="ar-SA">३३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण।सूत्रेण पुनःउपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञकपदस्य पूर्वनिपातः भवति। अत्र षष् इति पदं संख्यावाचि पदं अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति</span>, <span lang="ar-SA">अनन्तरं तस्य पूर्वनिपातः भवति। '''तत्पुरुषःसंख्यापूर्वो द्विगुः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२२५२</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण तत्पुरुषसंज्ञा अपि भवति। '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारेतद्धितार्थौत्तरपदसमाहारे''' '''च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इतिइत्यत्र सूत्रेणयः पूर्वासङ्ख्यापूर्वः इतिसमासः दिग्वाचकंसः सुबन्तंद्विगुसंज्ञो भवति। संख्यावाचकं पदं तद्धितार्थस्यषष् विषयेइति समर्थेनपदं शालापूर्वम् अस्ति इति सुबन्तेनकारणेन सहषष्</span>+<span lang="ar-SA">मातृ समस्यते।</span>- <span lang="ar-SA">द्विगुसमासः अपि भवति।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातृ '''→''' '''मातुरुत्‌ संख्यासम्भद्रपूर्वायाः''' </span>(<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१५</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण अत्र षष् इत्यस्मात् मातृ इति शब्दः आगतः अतः अत्र अण् इति तद्धितप्रत्ययः विधीयते</span>, <span lang="ar-SA">अपि मातृ इति शब्दस्य उकारादेशः भवति '''→''' षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातु</span>+<span lang="ar-SA">अण्'''→''' अत्र अण् इति तद्धितप्रत्ययः विधीयते</span>, <span lang="ar-SA">अपि मातृ इति शब्दस्य उकारादेशः। अण् इति प्रत्यये णकारस्य इत्संज्ञा भवति</span>, <span lang="ar-SA">अकारः अवशिष्यते '''→''' षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातु</span>+<span lang="ar-SA">अ '''→''' षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातु</span>+<span lang="ar-SA">अ'''→ उरण रपरः''' </span>'''('''<span lang="ar-SA">'''१'''</span>'''.'''<span lang="ar-SA">'''१'''</span>'''.'''<span lang="ar-SA">'''५१'''</span>''')''' <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण अण् इति आदेशः सदा रपरः स्यात् '''→''' षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातुर्</span>+<span lang="ar-SA">अ '''→''' षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातुर्</span>+<span lang="ar-SA">अ '''→''' '''तद्धितेष्वचामादेः''' </span>(<span lang="ar-SA">७</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">११७</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण णित् </span>/ <span lang="ar-SA">ञित्</span>-<span lang="ar-SA">तद्धित</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्यये परे अङ्गस्य आदि</span>-<span lang="ar-SA">स्वरस्य वृद्धिः भवति '''→''' आदि वृद्धिः भूत्वा षाष्</span>+<span lang="ar-SA">मातुर् </span>+ <span lang="ar-SA">अ इति भवति।</span></big>
<span lang="ar-SA">षष्</span>+ <span lang="ar-SA">आम् </span>+ <span lang="ar-SA">मातृ </span>+<span lang="ar-SA">आम् '''→''' समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४६</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन सूत्रेण।</span>
 
<span lang="ar-SA"big>षष्</span>+ <span lang="ar-SA">आम्षाष्मातुर'''→ </span>+झलां <span lang="ar-SA">मातृजशोऽन्ते''' </span>+'''('''<span lang="ar-SA">आम् '''→'<nowiki/>'' इदानीं '<nowiki/>''''' सुप्‌८</span>-.<span lang="ar-SA">प्रत्ययस्य लुक्‌ २</span>(.<span lang="ar-SA">लोपः३९</span>) <span lang="ar-SA">भवतिइत्यनेन पदान्ते जश्त्वम्‌ → षाड्मातुरः '''सुपो→ यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको धातुप्रातिपदिकयोःवा''' </span>(<span lang="ar-SA">२८</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">७१४५</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन।इति सूत्रेण पदान्तस्य यरः अनुनासिको वा स्यात्‌ अनुनासिके परे → षाण्मातुर '''→''' सुप् प्रत्ययस्य योजनान्तरं → षाण्मातुरः इति द्विगुसमस्तपदं निष्पन्नं भवति। </span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">एमेव द्वयोः मात्रोः अपत्यम् </span>= <span lang="ar-SA">द्वैमातुरः इति द्विगुसमस्तपदं निष्पन्नं भवति।</span></big>
<span lang="ar-SA">षष्</span>+ <span lang="ar-SA">आम् </span>+ <span lang="ar-SA">मातृ </span>+<span lang="ar-SA">आम् '''→'''इत्यस्मिन्‌ आम्</span>, <span lang="ar-SA">आम् इत्यनयोः लुक्‌ → षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातृ'''→''' '''सुप्तिङन्तं पदम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन यस्य अन्ते सुप्‌</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययः अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">तस्य पदसंज्ञा भवति</span>; <span lang="ar-SA">अत्र च </span>'<span lang="ar-SA">षष्</span>' <span lang="ar-SA">इत्यस्य अन्ते सुप्‌ नास्ति</span>; <span lang="ar-SA">तर्हि प्रश्नः उदेति यत्‌ तस्य पदसंज्ञा अस्ति न वा </span>| <span lang="ar-SA">उत्तरमस्ति यत् '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्‌''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">६२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन पदसंज्ञा अस्त्येव </span>|
 
<big><span lang="ar-SA">'''मातुरुत्‌ संख्यासम्भद्रपूर्वायाः''' </span>(<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१५</span>) = <span lang="ar-SA">मातृशब्दात् सङ्ख्यापूर्वात् संपूर्वात् भद्रपूर्वाच् च अपत्ये अण् प्रत्ययो भवति</span>, <span lang="ar-SA">उकारश्च अन्तादेशः। अर्थात् यः मातृ</span>-<span lang="ar-SA">शब्दः संख्यावाचीशब्दात् “सम्</span>" <span lang="ar-SA">शब्दात् </span>/ "<span lang="ar-SA">भद्र</span>" <span lang="ar-SA">शब्दात् परः आगच्छति</span>, <span lang="ar-SA">तस्मात् </span>"<span lang="ar-SA">तस्य अपत्यम्</span>" <span lang="ar-SA">अस्मिन् अर्थे अण्</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययः भवति</span>, <span lang="ar-SA">तथा </span>"<span lang="ar-SA">मातृ</span>" <span lang="ar-SA">शब्दस्य उकारादेशः अपि भवति ।</span></big>
<span lang="ar-SA">षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातृ '''→''' अत्र '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण प्रथमया विभाक्त्या यत् निर्दिश्यते समासविधायकसूत्रे तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति। अत्र समासविधायकसूत्रम् अस्ति '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">। अस्मिन् सूत्रे दिक्संख्ये इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः तस्य उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। अधुना '''उपसर्जनं पूर्वम्‌''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञकपदस्य पूर्वनिपातः भवति। अत्र षष् इति पदं संख्यावाचि पदं अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति</span>, <span lang="ar-SA">अनन्तरं तस्य पूर्वनिपातः भवति। '''संख्यापूर्वो द्विगुः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५२</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण '''तद्धितार्थौत्तरपदसमाहारे''' '''च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यत्र यः सङ्ख्यापूर्वः समासः सः द्विगुसंज्ञो भवति। संख्यावाचकं पदं षष् इति पदं पूर्वम् अस्ति इति कारणेन षष्</span>+<span lang="ar-SA">मातृ </span>- <span lang="ar-SA">द्विगुसमासः अपि भवति।</span>
 
<span lang="ar-SA">षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातृ '''→''' '''मातुरुत्‌ संख्यासम्भद्रपूर्वायाः''' </span>(<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१५</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण अत्र षष् इत्यस्मात् मातृ इति शब्दः आगतः अतः अत्र अण् इति तद्धितप्रत्ययः विधीयते</span>, <span lang="ar-SA">अपि मातृ इति शब्दस्य उकारादेशः भवति '''→''' षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातु</span>+<span lang="ar-SA">अण्'''→''' अत्र अण् इति तद्धितप्रत्ययः विधीयते</span>, <span lang="ar-SA">अपि मातृ इति शब्दस्य उकारादेशः। अण् इति प्रत्यये णकारस्य इत्संज्ञा भवति</span>, <span lang="ar-SA">अकारः अवशिष्यते '''→''' षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातु</span>+<span lang="ar-SA">अ '''→''' षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातु</span>+<span lang="ar-SA">अ'''→ उरण रपरः''' </span>'''('''<span lang="ar-SA">'''१'''</span>'''.'''<span lang="ar-SA">'''१'''</span>'''.'''<span lang="ar-SA">'''५१'''</span>''')''' <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण अण् इति आदेशः सदा रपरः स्यात् '''→''' षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातुर्</span>+<span lang="ar-SA">अ '''→''' षष् </span>+<span lang="ar-SA">मातुर्</span>+<span lang="ar-SA">अ '''→''' '''तद्धितेष्वचामादेः''' </span>(<span lang="ar-SA">७</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">११७</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण णित् </span>/ <span lang="ar-SA">ञित्</span>-<span lang="ar-SA">तद्धित</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्यये परे अङ्गस्य आदि</span>-<span lang="ar-SA">स्वरस्य वृद्धिः भवति '''→''' आदि वृद्धिः भूत्वा षाष्</span>+<span lang="ar-SA">मातुर् </span>+ <span lang="ar-SA">अ इति भवति।</span>
 
<span lang="ar-SA">षाष्मातुर'''→ झलां जशोऽन्ते''' </span>'''('''<span lang="ar-SA">८</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३९</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन पदान्ते जश्त्वम्‌ → षाड्मातुरः '''→ यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा''' </span>(<span lang="ar-SA">८</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">४५</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण पदान्तस्य यरः अनुनासिको वा स्यात्‌ अनुनासिके परे → षाण्मातुर '''→''' सुप् प्रत्ययस्य योजनान्तरं → षाण्मातुरः इति द्विगुसमस्तपदं निष्पन्नं भवति। </span>
 
<span lang="ar-SA">एमेव द्वयोः मात्रोः अपत्यम् </span>= <span lang="ar-SA">द्वैमातुरः इति द्विगुसमस्तपदं निष्पन्नं भवति।</span>
 
<span lang="ar-SA">'''मातुरुत्‌ संख्यासम्भद्रपूर्वायाः''' </span>(<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१५</span>) = <span lang="ar-SA">मातृशब्दात् सङ्ख्यापूर्वात् संपूर्वात् भद्रपूर्वाच् च अपत्ये अण् प्रत्ययो भवति</span>, <span lang="ar-SA">उकारश्च अन्तादेशः। अर्थात् यः मातृ</span>-<span lang="ar-SA">शब्दः संख्यावाचीशब्दात् “सम्</span>" <span lang="ar-SA">शब्दात् </span>/ "<span lang="ar-SA">भद्र</span>" <span lang="ar-SA">शब्दात् परः आगच्छति</span>, <span lang="ar-SA">तस्मात् </span>"<span lang="ar-SA">तस्य अपत्यम्</span>" <span lang="ar-SA">अस्मिन् अर्थे अण्</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययः भवति</span>, <span lang="ar-SA">तथा </span>"<span lang="ar-SA">मातृ</span>" <span lang="ar-SA">शब्दस्य उकारादेशः अपि भवति ।</span>
 
<div style="margin-left:40px">
 
<big><span lang="ar-SA">v)अधुना </span><span lang="ar-SA"><span lang="ar-SA">समाहारार्थे संख्यातत्पुरुषस्य </span>प्रक्रियां परिशीलयामः </span>-</big>
 
</div>
<big>[[|]] <span lang="ar-SA">'''संख्यापूर्वो द्विगुः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५२</span>) = <span lang="ar-SA">'''तद्धितार्थौत्तरपदसमाहारे''' '''च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यत्र यः सङ्ख्यापूर्वः समासः सः द्विगुसंज्ञो भवति। अतः तद्धितार्थे</span>, <span lang="ar-SA">उत्तरपदे परे</span>, <span lang="ar-SA">समाहारे च यदि समासः भवति पूर्वपदे सङ्ख्यावचकं पदं भवति तर्हि समासस्य द्विगुसंज्ञा भवति। कर्मधारयसंज्ञायाः एकः भेदः द्विगुदसमासः । सङ्ख्या पूर्वो यस्य सः सङ्ख्यापूर्वः। सङ्ख्यापूर्वः प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">द्विगुः प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">द्विपदमिदं सूत्रम्। '''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत्‌ स्वरे''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् सुप् इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति। '''प्राक्कडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समासः इत्यस्य अधिकारः। '''सह सुपा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः । '''पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः समानाधिकरणेन''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४९</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समानाधिकरणेन इत्यस्य अनुवृत्तिः। समानाधिकरणेन इत्यस्य अधिकारः द्वितीयाध्यायस्य प्रथमपादस्य अन्तपर्यन्तम् अस्ति। '''विभाषा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">११</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''तद्धितार्थौत्तरपदसमाहारे''' '''च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्यमात् सूत्रात् '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे''' इत्यस्य अनुवृत्तिः । अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्‌— '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे संख्यापूर्वो सुपः समानाधिकरणेन सुपा सह विभाषा समासः द्विगुः ।'''</span></big>
 
 
 
<span lang="ar-SA">यथा –</span>
 
<span lang="ar-SA">पञ्चानां गवां समाहारः </span>= <span lang="ar-SA">पञ्चगवम्। </span>
 
<span lang="ar-SA">अलौकिकविग्रहवाक्यमं '''→''' पञ्चन्</span>+ <span lang="ar-SA">आम् </span>+ <span lang="ar-SA">गो </span>+<span lang="ar-SA">आम् '''→'''समाससंज्ञा भवति '''प्राककडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण। पुनः अत्र '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२२</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण तत्पुरुषसंज्ञा अपि भवति। '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण पूर्वा इति दिग्वाचकं सुबन्तं पदं तद्धितार्थस्य विषये समर्थेन शाला इति सुबन्तेन सह समस्यते।</span>
 
<span lang="ar-SA">पञ्चन्</span>+ <span lang="ar-SA">आम् </span>+ <span lang="ar-SA">गो </span>+<span lang="ar-SA">आम् '''→''' समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४६</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन सूत्रेण।</span>
 
<big><br /></big>
<span lang="ar-SA">पञ्चन्</span>+ <span lang="ar-SA">आम् </span>+ <span lang="ar-SA">गो </span>+<span lang="ar-SA">आम् '''→'<nowiki/>'' इदानीं '<nowiki/>''''' सुप्‌</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययस्य लुक्‌ </span>(<span lang="ar-SA">लोपः</span>) <span lang="ar-SA">भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">७१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन। </span>
 
<span lang="ar-SA"><big>यथा –</big></span>
<span lang="ar-SA">पञ्चन्</span>+ <span lang="ar-SA">आम् </span>+ <span lang="ar-SA">गो </span>+<span lang="ar-SA">आम् '''→'''इत्यस्मिन्‌ आम्</span>, <span lang="ar-SA">आम् इत्यनयोः लुक्‌ → पञ्चन् </span>+<span lang="ar-SA">गो'''→''' '''सुप्तिङन्तं पदम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन यस्य अन्ते सुप्‌</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययः अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">तस्य पदसंज्ञा भवति</span>; <span lang="ar-SA">अत्र च </span>'<span lang="ar-SA">पञ्च</span>' <span lang="ar-SA">इत्यस्य अन्ते सुप्‌ नास्ति</span>; <span lang="ar-SA">तर्हि प्रश्नः उदेति यत्‌ तस्य पदसंज्ञा अस्ति न वा </span>| <span lang="ar-SA">उत्तरमस्ति यत् '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्‌''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">६२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन पदसंज्ञा अस्त्येव </span>| <span lang="ar-SA">अधुना '''न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य''' </span>(<span lang="ar-SA">८</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">७</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन प्रातिपदिकसंज्ञक</span>-<span lang="ar-SA">पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः</span>, <span lang="ar-SA">अतः पञ्चन् इति प्रातिपदिकान्तस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः भवति '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो इति भवति।</span>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्चानां गवां समाहारः </span>= <span lang="ar-SA">पञ्चगवम्। </span></big>
<span lang="ar-SA">पञ्च </span>+<span lang="ar-SA">गो '''→''' अत्र '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण प्रथमया विभाक्त्या यत् निर्दिश्यते समासविधायकसूत्रे तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति। अत्र समासविधायकसूत्रम् अस्ति '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">। अस्मिन् सूत्रे दिक्संख्ये इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः तस्य उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। अधुना '''उपसर्जनं पूर्वम्‌''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञकपदस्य पूर्वनिपातः भवति। अत्र षष् इति पदं संख्यावाचि पदं अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति</span>, <span lang="ar-SA">अनन्तरं तस्य पूर्वनिपातः भवति। '''संख्यापूर्वो द्विगुः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५२</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण '''तद्धितार्थौत्तरपदसमाहारे''' '''च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यत्र यः सङ्ख्यापूर्वः समासः सः द्विगुसंज्ञो भवति। संख्यावाचकं पदं पञ्च इति पदं पूर्वम् अस्ति इति कारणेन पञ्च </span>+<span lang="ar-SA">गो </span>- <span lang="ar-SA">द्विगुसमासः अपि भवति। </span>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्चअलौकिकविग्रहवाक्यमं '''→''' पञ्चन्</span>+ <span lang="ar-SA">आम् </span>+ <span lang="ar-SA">गो </span>+<span lang="ar-SA">आम् '''→'''समाससंज्ञा भवति गोरतद्धितलुकि'''प्राककडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">५२</span>.<span lang="ar-SA">४१</span>.<span lang="ar-SA">९२३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेणसूत्रेण। तत्पुरुषसमासःपुनः तद्धितलुग्भिन्नःअत्र अस्ति चेत् अपि च'''तत्पुरुषः''' </span>"(<span lang="ar-SA">गो२</span>" .<span lang="ar-SA">इति शब्दः उत्तरपदरूपेण विधीयते१</span>, .<span lang="ar-SA">तस्मात्२२</span>) टच्<span lang="ar-SA">इति समासान्तप्रत्ययःसूत्रेण भवतितत्पुरुषसंज्ञा ।अपि अतः टच् इति समासान्तप्रत्ययः विधीयते टच्भवति। '''→तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' पञ्च</span>+(<span lang="ar-SA">गो२</span>+.<span lang="ar-SA">टच् '''→''' टच् इति प्रत्यये अकारः एव अवशिष्यते '''→''' पञ्च१</span>+.<span lang="ar-SA">गो५१</span>+) <span lang="ar-SA">अइति ।सूत्रेण पूर्वा इति दिग्वाचकं सुबन्तं पदं तद्धितार्थस्य विषये समर्थेन शाला इति सुबन्तेन सह समस्यते।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्चपञ्चन्</span>+ <span lang="ar-SA">आम् </span>+ <span lang="ar-SA">गो </span>+<span lang="ar-SA">अआम् '''→ एचोऽयवायावः''' इत्यनेनसमासस्य गो इत्यस्य अन्ते यः ओकारः अस्ति तस्य स्थाने अवादेशःप्रातिपदिकसंज्ञा भवति अचि परे '''→कृत्तद्धितसमासाश्च''' पञ्च</span>+(<span lang="ar-SA">गव्१</span>+.<span lang="ar-SA">अ '''→''' पञ्च२</span>+.<span lang="ar-SA">गव'''→'''४६</span>) पञ्चगव<span इतिlang="ar-SA">इत्यनेन प्रातिपदिकं निष्पन्नं भवति।सूत्रेण।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्चन्</span>+ <span lang="ar-SA">आम् </span>+ <span lang="ar-SA">गो </span>+<span lang="ar-SA">आम् '''→'<nowiki/>'' इदानीं '<nowiki/>''''' सुप्‌</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययस्य लुक्‌ </span>(<span lang="ar-SA">लोपः</span>) <span lang="ar-SA">भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">७१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन। </span></big>
<span lang="ar-SA">पञ्चगव→ इदानीं पञ्चगव इति प्रातिपदिकात् सुप् प्रत्ययः विधीयते→ पञ्चगव</span>+<span lang="ar-SA">सु</span>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्चगवपञ्चन्</span>+ <span lang="ar-SA">सु'''→स नपुंसकम्'''आम् </span>(+ <span lang="ar-SA">२गो </span>.+<span lang="ar-SA">४आम् '''→'''इत्यस्मिन्‌ आम्</span>., <span lang="ar-SA">१७आम् इत्यनयोः लुक्‌ → पञ्चन् </span>) +<span lang="ar-SA">इति सूत्रेण समाहारे द्विगुः नपुंसकं स्यात्। अतः पञ्चगव इति नपुंसकलिङ्गे भवति। तदनन्तरंगो'''→''' '''द्विगुरेकवचनम्सुप्तिङन्तं पदम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">११४</span>) <span lang="ar-SA">इतिइत्यनेन सूत्रेणयस्य द्विगुःअन्ते समासःसुप्‌</span>-<span एकवचनं भवति। '''अतोऽम्'''lang="ar-SA">प्रत्ययः अस्ति</span>(, <span lang="ar-SA">७तस्य पदसंज्ञा भवति</span>.; <span lang="ar-SA">१अत्र च </span>.'<span lang="ar-SA">२४पञ्च</span>)' <span lang="ar-SA">इत्यनेनइत्यस्य अकारान्तअन्ते सुप्‌ नास्ति</span>-; <span lang="ar-SA">नपुंसकलिङ्गशब्दात्तर्हि परस्यप्रश्नः उदेति यत्‌ तस्य पदसंज्ञा अस्ति न वा प्रथमा</span>-| <span lang="ar-SA">द्वितीयाउत्तरमस्ति यत् '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्‌''' </span>-(<span lang="ar-SA">एकवचनस्य सुँ१</span>/.<span lang="ar-SA">अम्१</span>-.<span lang="ar-SA">प्रत्यययोः अम्६२</span>-) <span lang="ar-SA">आदेशःइत्यनेन भवतिपदसंज्ञा '''→'''अस्त्येव पञ्चगव</span>+| <span lang="ar-SA">अम्'''→अधुना '''न '''अमिलोपः पूर्वःप्रातिपदिकान्तस्य''' </span>(<span lang="ar-SA">६८</span>.<span lang="ar-SA">१२</span>.<span lang="ar-SA">१०७७</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन अक्प्रातिपदिकसंज्ञक</span>-<span lang="ar-SA">वर्णात्पदस्य अन्ते विद्यमानस्य परस्यनकारस्य अम्लोपः</span>-, <span lang="ar-SA">प्रत्ययेअतः परेपञ्चन् पूर्वपरयोःइति प्रातिपदिकान्तस्य अन्ते विद्यमानस्य एकम्नकारस्य पूर्वरूपम्लोपः भवति '''→''' पञ्च</span>, +<span lang="ar-SA">अतः अत्र पूर्वरूपादेशः भवति'''→''' '''पञ्चगवम्'''गो इति '''द्विगुसमस्तपदं''' निष्पन्नम्।भवति।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्च </span>+<span lang="ar-SA">गो '''→''' अत्र '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण प्रथमया विभाक्त्या यत् निर्दिश्यते समासविधायकसूत्रे तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति। अत्र समासविधायकसूत्रम् अस्ति '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">। अस्मिन् सूत्रे दिक्संख्ये इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः तस्य उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। अधुना '''उपसर्जनं पूर्वम्‌''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञकपदस्य पूर्वनिपातः भवति। अत्र षष् इति पदं संख्यावाचि पदं अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति</span>, <span lang="ar-SA">अनन्तरं तस्य पूर्वनिपातः भवति। '''संख्यापूर्वो द्विगुः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५२</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण '''तद्धितार्थौत्तरपदसमाहारे''' '''च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यत्र यः सङ्ख्यापूर्वः समासः सः द्विगुसंज्ञो भवति। संख्यावाचकं पदं पञ्च इति पदं पूर्वम् अस्ति इति कारणेन पञ्च </span>+<span lang="ar-SA">गो </span>- <span lang="ar-SA">द्विगुसमासः अपि भवति। </span></big>
<br />
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो '''→ गोरतद्धितलुकि''' </span>(<span lang="ar-SA">५</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">९२</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण तत्पुरुषसमासः तद्धितलुग्भिन्नः अस्ति चेत् अपि च </span>"<span lang="ar-SA">गो</span>" <span lang="ar-SA">इति शब्दः उत्तरपदरूपेण विधीयते</span>, <span lang="ar-SA">तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति । अतः टच् इति समासान्तप्रत्ययः विधीयते टच् '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो</span>+<span lang="ar-SA">टच् '''→''' टच् इति प्रत्यये अकारः एव अवशिष्यते '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो</span>+<span lang="ar-SA">अ ।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो</span>+<span lang="ar-SA">अ '''→ एचोऽयवायावः''' इत्यनेन गो इत्यस्य अन्ते यः ओकारः अस्ति तस्य स्थाने अवादेशः भवति अचि परे '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गव्</span>+<span lang="ar-SA">अ '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गव'''→''' पञ्चगव इति प्रातिपदिकं निष्पन्नं भवति।</span></big>
<span lang="ar-SA">अधुना पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो इत्यस्य अनन्तरम् उत्तरपदे धन इति शब्दः अस्ति चेत् किं भवति इति अग्रे उच्यते।</span>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्चगव→ इदानीं पञ्चगव इति प्रातिपदिकात् सुप् प्रत्ययः विधीयते→ पञ्चगव</span>+<span lang="ar-SA">सु</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्चगव</span>+<span lang="ar-SA">सु'''→स नपुंसकम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१७</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण समाहारे द्विगुः नपुंसकं स्यात्। अतः पञ्चगव इति नपुंसकलिङ्गे भवति। तदनन्तरं '''द्विगुरेकवचनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण द्विगुः समासः एकवचनं भवति। '''अतोऽम्''' </span>(<span lang="ar-SA">७</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन अकारान्त</span>-<span lang="ar-SA">नपुंसकलिङ्गशब्दात् परस्य प्रथमा</span>-<span lang="ar-SA">द्वितीया</span>-<span lang="ar-SA">एकवचनस्य सुँ</span>/<span lang="ar-SA">अम्</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्यययोः अम्</span>-<span lang="ar-SA">आदेशः भवति '''→''' पञ्चगव</span>+<span lang="ar-SA">अम्'''→''' '''अमि पूर्वः''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१०७</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन अक्</span>-<span lang="ar-SA">वर्णात् परस्य अम्</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्यये परे पूर्वपरयोः एकम् पूर्वरूपम् भवति </span>, <span lang="ar-SA">अतः अत्र पूर्वरूपादेशः भवति'''→''' '''पञ्चगवम्''' इति '''द्विगुसमस्तपदं''' निष्पन्नम्।</span></big>
 
<big><br /><br />
<span lang="ar-SA">पञ्चगवधनः</span>
<span lang="ar-SA">अधुना पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो इत्यस्य अनन्तरम् उत्तरपदे धन इति शब्दः अस्ति चेत् किं भवति इति अग्रे उच्यते।</span></big>
 
<span lang="ar-SA"><big>पञ्चगवधनः</big></span>
<span lang="ar-SA">अलौकिकविग्रहवाक्यं '''→''' पञ्चन्</span>+ <span lang="ar-SA">जस् </span>+ <span lang="ar-SA">गो </span>+<span lang="ar-SA">जस् '''→'''समाससंज्ञा भवति '''प्राककडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण। अलौकिकविग्रहवाक्ये '''अनेकमन्यपदार्थे''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन बहुव्रीहिसमासः भवति। तदनन्तरं पञ्चन्</span>+<span lang="ar-SA">गो'''→''' अत्र '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण पञ्चन् इति सङ्ख्यावाचकं सुबन्तं पदं उत्तरपदे परे समर्थेन धनम् इति सुबन्तेन सह समस्यते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषसमासः च भवति। '''संख्यापूर्वो द्विगुः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५२</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण '''तद्धितार्थौत्तरपदसमाहारे''' '''च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यत्र यः सङ्ख्यापूर्वः समासः सः द्विगुसंज्ञो भवति। अतः अत्र तत्पुरुषसमासः द्विगुसंज्ञकः भवति यतोहि पञ्चन् इति सङ्ख्यावाचकं पदं पूर्वम् अस्ति अपि च समासः '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण जातः।</span>
 
<big><span lang="ar-SA">अलौकिकविग्रहवाक्यं '''→''' पञ्चन्</span>+ <span lang="ar-SA">जस् </span>+ <span lang="ar-SA">गो </span>+<span lang="ar-SA">जस् '''→'''समाससंज्ञा भवति '''प्राककडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण। अलौकिकविग्रहवाक्ये '''अनेकमन्यपदार्थे''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन बहुव्रीहिसमासः भवति। तदनन्तरं पञ्चन्</span>+<span lang="ar-SA">गो'''→''' अत्र '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण पञ्चन् इति सङ्ख्यावाचकं सुबन्तं पदं उत्तरपदे परे समर्थेन धनम् इति सुबन्तेन सह समस्यते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषसमासः च भवति। '''संख्यापूर्वो द्विगुः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५२</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण '''तद्धितार्थौत्तरपदसमाहारे''' '''च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यत्र यः सङ्ख्यापूर्वः समासः सः द्विगुसंज्ञो भवति। अतः अत्र तत्पुरुषसमासः द्विगुसंज्ञकः भवति यतोहि पञ्चन् इति सङ्ख्यावाचकं पदं पूर्वम् अस्ति अपि च समासः '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण जातः।</span></big>
<span lang="ar-SA">'<nowiki/>''तद्धितार्थौत्तरपदसमाहारेच''</span>'''''(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रं महाविभाषा इत्यस्य अन्तर्गते अस्ति अतः समासः विकल्पेन भवति स्म '''विभाषा''' (<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">११</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण। परन्तु '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोरुत्तरपदे नित्यसमासवचनम्''' इति वार्तिकेन वदति उत्तरपदे परे द्वन्द्वसमासः अपि च तत्पुरुषसमासः नित्यं भवति। अत्र धन+<span lang="ar-SA">सु इति उत्तरपदे परे अनेन वार्तिकेन समासः नित्यः भवति। '''''' अग्रे यथासामान्यं समासप्रक्रिया भवति।
 
<span lang="ar-SA"big>पञ्चन्</span>+<span lang="ar-SA">जस्'तद्धितार्थौत्तरपदसमाहारेच</span>+'''(<span lang="ar-SA">गो २</span>+.<span lang="ar-SA">जस्१</span>+.<span lang="ar-SA">धन ५१</span>+) <span lang="ar-SA">सुइति '''→'''सूत्रं समासस्यमहाविभाषा प्रातिपदिकसंज्ञाइत्यस्य अन्तर्गते अस्ति अतः समासः विकल्पेन भवति स्म '''कृत्तद्धितसमासाश्चविभाषा''' </span>(<span lang="ar-SA">१२</span>.<span lang="ar-SA">२१</span>.<span lang="ar-SA">४६११</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेनइति सूत्रेण। परन्तु '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोरुत्तरपदे नित्यसमासवचनम्''' इति वार्तिकेन वदति उत्तरपदे परे द्वन्द्वसमासः अपि च तत्पुरुषसमासः नित्यं भवति। अत्र धन+</span lang="ar-SA">सु इति उत्तरपदे परे अनेन वार्तिकेन समासः नित्यः भवति। '''' अग्रे यथासामान्यं समासप्रक्रिया भवति।</big>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्चन्</span>+<span lang="ar-SA">जस्</span>+<span lang="ar-SA">गो </span>+<span lang="ar-SA">जस्</span>+<span lang="ar-SA">धन </span>+<span lang="ar-SA">सु '''→'<nowiki/>'' इदानींसमासस्य '<nowiki/>'''''प्रातिपदिकसंज्ञा सुप्‌</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययस्य लुक्‌ </span>(<span lang="ar-SA">लोपः</span>) <span lang="ar-SA">भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोःकृत्तद्धितसमासाश्च''' </span>(<span lang="ar-SA">२१</span>.<span lang="ar-SA">४२</span>.<span lang="ar-SA">७१४६</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन।इत्यनेन सूत्रेण।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्चन्</span>+<span lang="ar-SA">जस्</span>+<span lang="ar-SA">गो </span>+<span lang="ar-SA">जस्</span>+<span lang="ar-SA">धन </span>+<span lang="ar-SA">सु '''→'<nowiki/>'' इदानीं '<nowiki/>''''' सुप्‌</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययस्य लुक्‌ </span>(<span lang="ar-SA">लोपः</span>) <span lang="ar-SA">भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">७१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन। </span></big>
<span lang="ar-SA">पञ्चन्</span>+<span lang="ar-SA">जस्</span>+<span lang="ar-SA">गो </span>+<span lang="ar-SA">जस्</span>+<span lang="ar-SA">धन </span>+<span lang="ar-SA">सु '''→'''इत्यस्मिन्‌ जस्</span>, <span lang="ar-SA">जस्</span>, <span lang="ar-SA">सु इत्येतेषां लुक्‌ → पञ्चन्</span>+<span lang="ar-SA">गो</span>+<span lang="ar-SA">सु'''→''' '''सुप्तिङन्तं पदम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन यस्य अन्ते सुप्‌</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययः अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">तस्य पदसंज्ञा भवति</span>; <span lang="ar-SA">अत्र च </span>'<span lang="ar-SA">पञ्चन्</span>' <span lang="ar-SA">इत्यस्य अन्ते सुप्‌ नास्ति</span>; <span lang="ar-SA">तर्हि प्रश्नः उदेति यत्‌ तस्य पदसंज्ञा अस्ति न वा </span>| <span lang="ar-SA">उत्तरमस्ति यत् '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्‌''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">६२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन पदसंज्ञा अस्त्येव </span>| <span lang="ar-SA">अधुना '''न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य''' </span>(<span lang="ar-SA">८</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">७</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन प्रातिपदिकसंज्ञक</span>-<span lang="ar-SA">पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः</span>, <span lang="ar-SA">अतः पञ्चन् इति प्रातिपदिकान्तस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः भवति '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो</span>+<span lang="ar-SA">धन इति भवति।</span>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्चपञ्चन्</span>+<span lang="ar-SA">जस्</span>+<span lang="ar-SA">गो </span>+<span lang="ar-SA">जस्</span>+<span lang="ar-SA">धन '''→'''</span>+<span अत्रlang="ar-SA">सु '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्→'''इत्यस्मिन्‌ जस्</span>(, <span lang="ar-SA">१जस्</span>., <span lang="ar-SA">२सु इत्येतेषां लुक्‌ → पञ्चन्</span>.+<span lang="ar-SA">४३गो</span>) +<span lang="ar-SA">इति सूत्रण प्रथमया विभाक्त्या यत् निर्दिश्यते समासविधायकसूत्रे तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति। अत्र समासविधायकसूत्रम् अस्तिसु'''→''' '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारेसुप्तिङन्तं चपदम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२१</span>.<span lang="ar-SA">१४</span>.<span lang="ar-SA">५११४</span>) <span lang="ar-SA">।इत्यनेन अस्मिन्यस्य सूत्रे दिक्संख्ये इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः तस्यअन्ते उपसर्जनसुप्‌</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। अधुना '''उपसर्जनं पूर्वम्‌'''प्रत्ययः अस्ति</span>(, <span lang="ar-SA">२तस्य पदसंज्ञा भवति</span>.; <span lang="ar-SA">२अत्र च </span>.'<span lang="ar-SA">३०पञ्चन्</span>)' <span lang="ar-SA">इतिइत्यस्य सूत्रेणअन्ते उपसर्जनसुप्‌ नास्ति</span>-; <span lang="ar-SA">संज्ञकपदस्यतर्हि पूर्वनिपातःप्रश्नः भवति।उदेति अत्रयत्‌ पञ्चतस्य इतिपदसंज्ञा पदंअस्ति संख्यावाचिन पदंवा अस्ति</span>,| <span lang="ar-SA">अतःउत्तरमस्ति तस्ययत् उपसर्जन</span>-<span'''प्रत्ययलोपे lang="ar-SA">संज्ञाप्रत्ययलक्षणम्‌''' भवति</span>, (<span lang="ar-SA">अनन्तरं तस्य पूर्वनिपातः भवति। '''संख्यापूर्वो द्विगुः''' १</span>(.<span lang="ar-SA">२१</span>.<span lang="ar-SA">१६२</span>.) <span lang="ar-SA">५२इत्यनेन पदसंज्ञा अस्त्येव </span>)| <span lang="ar-SA">इति सूत्रेणअधुना '''तद्धितार्थौत्तरपदसमाहारे'''न लोपः '''चप्रातिपदिकान्तस्य''' </span>(<span lang="ar-SA">२८</span>.<span lang="ar-SA">१२</span>.<span lang="ar-SA">५१७</span>) <span lang="ar-SA">इत्यत्रइत्यनेन यःप्रातिपदिकसंज्ञक</span>-<span सङ्ख्यापूर्वःlang="ar-SA">पदस्य समासःअन्ते सःविद्यमानस्य द्विगुसंज्ञोनकारस्य भवति।लोपः</span>, संख्यावाचकं<span पदंlang="ar-SA">अतः पञ्चपञ्चन् इति पदंप्रातिपदिकान्तस्य पूर्वम्अन्ते अस्तिविद्यमानस्य इतिनकारस्य कारणेनलोपः भवति '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो </span>- +<span lang="ar-SA">द्विगुसमासःधन अपिइति भवति।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो</span>+<span lang="ar-SA">धन '''→''' अत्र '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण प्रथमया विभाक्त्या यत् निर्दिश्यते समासविधायकसूत्रे तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति। अत्र समासविधायकसूत्रम् अस्ति '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">। अस्मिन् सूत्रे दिक्संख्ये इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः तस्य उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। अधुना '''उपसर्जनं पूर्वम्‌''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञकपदस्य पूर्वनिपातः भवति। अत्र पञ्च इति पदं संख्यावाचि पदं अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति</span>, <span lang="ar-SA">अनन्तरं तस्य पूर्वनिपातः भवति। '''संख्यापूर्वो द्विगुः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५२</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण '''तद्धितार्थौत्तरपदसमाहारे''' '''च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यत्र यः सङ्ख्यापूर्वः समासः सः द्विगुसंज्ञो भवति। संख्यावाचकं पदं पञ्च इति पदं पूर्वम् अस्ति इति कारणेन पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो </span>- <span lang="ar-SA">द्विगुसमासः अपि भवति।</span></big>
<span lang="ar-SA">पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो</span>+<span lang="ar-SA">धन '''→ गोरतद्धितलुकि''' </span>(<span lang="ar-SA">५</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">९२</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण तत्पुरुषसमासः तद्धितलुग्भिन्नः अस्ति चेत् अपि च </span>"<span lang="ar-SA">गो</span>" <span lang="ar-SA">इति शब्दः उत्तरपदरूपेण विधीयते</span>, <span lang="ar-SA">तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति । अतः टच् इति समासान्तप्रत्ययः विधीयते टच् '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो</span>+<span lang="ar-SA">टच्</span>+ <span lang="ar-SA">धन '''→''' टच् इति प्रत्यये अकारः एव अवशिष्यते '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो</span>+<span lang="ar-SA">अ</span>+ <span lang="ar-SA">धन ।</span>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो</span>+<span lang="ar-SA">धन '''→ गोरतद्धितलुकि''' </span>(<span lang="ar-SA">५</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">९२</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण तत्पुरुषसमासः तद्धितलुग्भिन्नः अस्ति चेत् अपि च </span>"<span lang="ar-SA">गो</span>" <span lang="ar-SA">इति शब्दः उत्तरपदरूपेण विधीयते</span>, <span lang="ar-SA">तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति । अतः टच् इति समासान्तप्रत्ययः विधीयते टच् '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो</span>+<span lang="ar-SA">टच्</span>+ <span lang="ar-SA">धन '''→''' टच् इति प्रत्यये अकारः एव अवशिष्यते '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो</span>+<span lang="ar-SA">अ</span>+ <span lang="ar-SA">धन ।</span></big>
<span lang="ar-SA">पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो</span>+<span lang="ar-SA">अ</span>+ <span lang="ar-SA">धन '''→ एचोऽयवायावः''' इत्यनेन गो इत्यस्य अन्ते यः ओकारः अस्ति तस्य स्थाने अवादेशः भवति अचि परे '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गव्</span>+<span lang="ar-SA">अ</span>+ <span lang="ar-SA">धन '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गव</span>+ <span lang="ar-SA">धन'''→''' पञ्चगवधन इति प्रातिपदिकं निष्पन्नं भवति। यद्यपि धन इति शब्दः नपुंसकलिङ्गे अस्ति तथापि बहुव्रीहिसमासः इति कारणेन अन्यपदार्थस्य प्राधान्यम् अस्ति इति कृत्वा अत्र विग्रहः भवति पञ्चगवधनं यस्य सः</span>, <span lang="ar-SA">'''पञ्चगवधनः''' इति समस्तपदं पुंलिङ्गे निष्पन्नं भवति। पञ्चगवधनः इति समस्तपदं विशेषणं भवति कस्यचित् पुरुषस्य अतः पुंलिङ्गे भवति। '''पञ्चगवधनः''' इति समस्तपदं सिद्धं भवति।</span>
 
<big><span lang="ar-SA">पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गो</span>+<span lang="ar-SA">अ</span>+ <span lang="ar-SA">धन '''→ एचोऽयवायावः''' इत्यनेन गो इत्यस्य अन्ते यः ओकारः अस्ति तस्य स्थाने अवादेशः भवति अचि परे '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गव्</span>+<span lang="ar-SA">अ</span>+ <span lang="ar-SA">धन '''→''' पञ्च</span>+<span lang="ar-SA">गव</span>+ <span lang="ar-SA">धन'''→''' पञ्चगवधन इति प्रातिपदिकं निष्पन्नं भवति। यद्यपि धन इति शब्दः नपुंसकलिङ्गे अस्ति तथापि बहुव्रीहिसमासः इति कारणेन अन्यपदार्थस्य प्राधान्यम् अस्ति इति कृत्वा अत्र विग्रहः भवति पञ्चगवधनं यस्य सः</span>, <span lang="ar-SA">'''पञ्चगवधनः''' इति समस्तपदं पुंलिङ्गे निष्पन्नं भवति। पञ्चगवधनः इति समस्तपदं विशेषणं भवति कस्यचित् पुरुषस्य अतः पुंलिङ्गे भवति। '''पञ्चगवधनः''' इति समस्तपदं सिद्धं भवति।</span></big>
<br />
 
 
<big><br />
<span lang="ar-SA">'''न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य''' </span>(<span lang="ar-SA">८</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">७</span>) = <span lang="ar-SA">प्रातिपदिकसंज्ञक</span>-<span lang="ar-SA">पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span>| <span lang="ar-SA">न लुप्तषष्ठीकं पदं</span>, <span lang="ar-SA">लोपः प्रथमान्तम</span>, <span lang="ar-SA">प्रातिपदिक लुप्तषष्ठीकं पदं</span>, <span lang="ar-SA">अन्तस्य षष्ठ्यन्तम्‌</span>, <span lang="ar-SA">अनेकपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| <span lang="ar-SA">पदस्य </span>(<span lang="ar-SA">८</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१६</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः </span>| <span lang="ar-SA">अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहितसूत्रम्‌— '''प्रातिपदिकस्य पदस्य अन्तस्य नः लोपः''' </span>|
<span lang="ar-SA">'''न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य''' </span>(<span lang="ar-SA">८</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">७</span>) = <span lang="ar-SA">प्रातिपदिकसंज्ञक</span>-<span lang="ar-SA">पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span>| <span lang="ar-SA">न लुप्तषष्ठीकं पदं</span>, <span lang="ar-SA">लोपः प्रथमान्तम</span>, <span lang="ar-SA">प्रातिपदिक लुप्तषष्ठीकं पदं</span>, <span lang="ar-SA">अन्तस्य षष्ठ्यन्तम्‌</span>, <span lang="ar-SA">अनेकपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| <span lang="ar-SA">पदस्य </span>(<span lang="ar-SA">८</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१६</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः </span>| <span lang="ar-SA">अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहितसूत्रम्‌— '''प्रातिपदिकस्य पदस्य अन्तस्य नः लोपः''' </span>|</big>
 
<big><span lang="ar-SA">'''गोरतद्धितलुकि''' </span>(<span lang="ar-SA">५</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">९२</span>) = <span lang="ar-SA">यः तत्पुरुषसमासः तद्धितलुग्भिन्नः अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">यस्मिन् </span>"<span lang="ar-SA">गो</span>" <span lang="ar-SA">इति शब्दः उत्तरपदरूपेण विधीयते</span>, <span lang="ar-SA">तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति ।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">'''एचोऽयवायावः''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">७७</span>) = <span lang="ar-SA">एचः </span>(<span lang="ar-SA">ए</span>, <span lang="ar-SA">ओ</span>, <span lang="ar-SA">ऐ</span>, <span lang="ar-SA">औ इत्येषां</span>) <span lang="ar-SA">स्थाने क्रमेण अय्‌</span>, <span lang="ar-SA">अव्‌</span>, <span lang="ar-SA">आय्‌</span>, <span lang="ar-SA">आव्‌ इत्यादेशाः भवन्ति अचि परे </span>|</big>
 
<span lang="ar-SA"><big>इत्यनेन द्विगुसमासः इति विषयः समाप्तः।</big></span>
 
<big><span lang="ar-SA">'''पञ्च गावो धनं यस्य इति त्रिपदे बहुव्रीहाववान्तरतत्पुरुषस्य विकल्पेन प्राप्ते''' </span>- <span lang="ar-SA">अर्थात् पञ्च गावो धनं यस्य इति त्रयाणां पदानां बहुव्रीहिसमासः भूत्वा द्वयोः पदयोः प्रकृतसूत्रेण विकल्पेन तत्पुरुषसमासः पार्प्त्यानन्तरं '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोरुत्तरपदे नित्यसमासवचनम्''' इत्यनेन वार्तिकेन उत्तरपदे परे द्वन्द्वसमासः अपि च तत्पुरुषसमासः नित्यं भवति। यथा पञ्चगवधनः इति समस्तपदे विद्यमानानि त्रीणि पदानि आदौ '''अनेकमन्यपदार्थे''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२४</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण त्रिपद</span>-<span lang="ar-SA">बहुव्रीहिसमासः भूत्वा अनन्तरं तस्मिन् अन्तर्भूतयोः आदिमयोः द्वयोः पदयोः '''तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५१</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण नित्यरूपेण तत्पुरुषसमासः भवति। सामान्यतया महाविभाषा इत्यनेन तत्पुरुषसमासः विकल्पेन भवति </span>, <span lang="ar-SA">अर्थात् '''विभाषा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">११</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण। परन्तु अनेन वार्तिकेन तत्पुरुषसमासः नित्यं भवति न तु विकल्पेन।सारांशः यत् उत्तरपदे परे द्वन्द्वसमासः अपि च तत्पुरुषसमासः नित्यं भवति। अनेन वार्तिकेन एव पूर्वशालाप्रियः इति समासे यः तत्पुरुषसमासः सः नित्यं भवति। द्वन्द्वसमासस्य उदाहरणं तु वाक्त्वचप्रिय इति</span>, <span lang="ar-SA">विग्रहः वाक् च त्वक् च प्रिये यस्य। अत्र आदौ बहुव्रीहिः भवति तदनन्तरं द्वन्द्वसमासं कृत्वा '''द्वन्द्वाच्चुदषहान्तात् समाहारे''' </span>( <span lang="ar-SA">५</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१०६</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण टच् प्रत्ययः विधीयते अनेन वाक्त्वचप्रिय इति भवति। </span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">'''द्वन्द्वाच्चुदषहान्तात् समाहारे''' </span>(<span lang="ar-SA">५</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१०६</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रं वदति समाहारद्वन्द्वसमासस्य अन्ते चवर्गीयवर्णः</span>, <span lang="ar-SA">दकारः</span>, <span lang="ar-SA">षकारः</span>, <span lang="ar-SA">हकारः च विद्यते चेत्</span>, <span lang="ar-SA">तस्मात् </span>"<span lang="ar-SA">टच्</span>" <span lang="ar-SA">इति समासान्तप्रत्ययः भवति ।</span></big>
 
<big><span lang="ar-SA">इति द्विगुसमासः समाप्तः।</span><br /></big>
 
<big><br />
Vidhya  March 2020<br /></big>
 
Vidhya  March 2020<br />
 
 
Retrieved from "https://worldsanskrit.net/wiki/Special:MobileDiff/7824"