page_and_link_managers, Administrators
5,094
edits
No edit summary |
No edit summary |
||
(13 intermediate revisions by 4 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE: 03A - तनादिगणः}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
Line 27 ⟶ 28:
<big>'''तनादिकृञ्भ्यः उः''' (३.१.७९) = तनादिगणे स्थितेभ्यः धातुभ्यः, कृ-धातुतश्च उ-प्रत्ययः भवति, कर्त्रर्थक-सार्वधातुकप्रत्यये परे | तन् आदिर्येषां ते, तनादयः बहुव्रीहिः, तनादयश्च कृञ् च तेषामितरेतरद्वन्द्वः तनादिकृञः, तेभ्यः तनादिकृञ्भ्यः | तनादिकृञ्भ्यः पञ्चम्यन्तं, उः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''कर्तरि शप्''' (३.१.६८) इत्यस्मात् '''कर्तरि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''सार्वधातुके यक्''' (३.१.६७) इत्यस्मात् '''सार्वधातुके''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''प्रत्ययः''' (३.१.१), '''परश्च''' (३.१.२) इत्यनयोः अधिकारः; '''
Line 79 ⟶ 80:
<big>तनादिगणे दश धातवः सन्ति—डुकृञ्, तनु, क्षणु, षणु, मनु, वनु, क्षिणु, ऋणु, घृणु, वृणु इति | निरनुबन्ध-रूपाणि इमानि—कृ, तन्, क्षण्, सन्, मन्, वन्, क्षिण्, ऋण्, घृण्, वृण् | अत्र अवधेयं यत् कृ-धातुः अजन्तः; अवशिष्टाः नव धातवः हलन्ताः | नव हलन्तधातवः सामान्याः अतः एकत्र तान् परिशीलयाम | कृ-धातोः प्रक्रिया किञ्चित् भिन्ना अतः तम् अनन्तरं पश्येम |</big>
<big>हलन्तधातोः उपधायां लघु इक् अस्ति चेत्, तर्हि '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इत्यनेन गुणकार्यं भवति | नव हलन्तधातवः सन्ति, तेषु पञ्च अदुपधधातवः— तन्, क्षण्, सन्, मन्, वन् | यत्र उपधायाम् अकारः अस्ति, तत्र इगाभावे गुणकार्यं नार्हम् | अतः एषां पञ्चानां धातूनां किमपि अङ्गकार्यं नास्ति | केवलं धातु-विकरणप्रत्यययोः मेलनम् |</big>
<big>तन् + उ → तनु</big>
Line 132 ⟶ 129:
<big> '''आनि आव आम ऐ आवहै आमहै'''</big>
Line 141 ⟶ 139:
<big> '''अम्''' व म इ वहि महि</big>
Line 150 ⟶ 149:
<big> याम् याव याम ईय ईवहि ईमहि</big>
<big>३. <u>तिङ्प्रत्यय-निमित्तकम् अङ्गकार्यं, तदा अङ्ग-तिङ्प्रत्यययोः मेलनम्</u></big>
Line 174 ⟶ 177:
<big>संयोगपूर्वाङ्गस्य परस्मैपदिधातुः = ऋण्</big>
<big>असंयोगपूर्वाङ्गस्य परस्मैपदिधातुः = तन्</big>
Line 183 ⟶ 187:
<big>एषां धातूनां रूपाणि चतुर्षु सार्वधातुकलकारेषु (लट्-लोट्-लङ्-
Line 191 ⟶ 195:
<big><u>संयोगपूर्वाङ्गधातूनां कार्यम्</u>—</big>
<big>हलादिषु पित्सु = गुणः | हलादिषु किमपि सन्धिकार्यं नार्हम् | अर्णु + ति → अर्णोति |</big>
Line 208 ⟶ 214:
<big><u>असंयोगपूर्वाङ्गधातूनां कार्यम्</u>—</big>
<big>हलादिषु पित्सु = गुणः | तनु + ति → तनोति</big>
Line 232 ⟶ 240:
<big>कस्यापि तनादिगणीय-धातोः अङ्गम् उकारान्तं भवति किल—ऋण् + उ → गुणः → अर्णु; तन् + उ → तनु | अनयोः अङ्गयोः भेदः कः ? अर्णु इति अङ्गे उकारात् प्राक् संयोगः अस्ति | '''हलोऽनन्तराः संयोगः''' (१.१.७) इत्यनेन द्वयोः हल्-वर्णयोः मध्ये स्वरः नास्ति चेत्, तयोः संयोग-संज्ञा भवति | अज्भिरव्यवहिता हलः संयोगसंज्ञाः स्युः | तर्हि अर्णु इति अङ्गे, र्ण् इति संयोगः अस्ति | त्रिषु धातुषु (ऋण्, घृण्, वृण्) एवं भवति यतः तेषु, उपधायां ऋकारः अस्ति | उ-विकरणस्य प्रभावेन गुणः भवति, अपि च ऋकारस्य गुणः
Line 238 ⟶ 246:
<big>'''उतश्च प्रत्ययादसंयोगपूर्वात्''' (६.४.१०६) = प्रत्ययावयव-उकारात् प्राक् संयोगः नास्ति चेत्, परस्य हि-प्रत्ययस्य लुक् (लोपः) भवति | न विद्यते पूर्वः संयोगः यस्मात्, सः असंयोगपूवः, बहुव्रीहिः, तस्मात् असंयोगपूर्वात् | उतः पञ्चम्यन्तं, च अव्ययपदं, प्रत्ययात् पञ्चम्यन्तम्, असंयोगपूर्वात् पञ्चम्यन्तम्, अनेकपदमिदं
Line 248 ⟶ 256:
<big>सारांशः एवं यत् अङ्गम् उकारान्तम् अस्ति चेत्, अपि च उकारात् प्राक् संयोगः नास्ति चेत्, अपि च परे मकारादिः वकारादिः च प्रत्ययः अस्ति चेत्, तर्हि उकारस्य लोपः भवति विकल्पेन |</big>
<big>'''<u>चतूर्णां सार्वधातुकलकाराणां तिङन्तरूपाणि</u>'''</big>
Line 265 ⟶ 271:
<big><u>परस्मैपदे लट्</u>— (स्थूलाक्षरैः लिखिताः प्रत्ययाः पितः | अन्ये अपितः |)</big>
Line 280 ⟶ 285:
<big>ऋण् + उ → उपधायां लघु-इकः गुणः → अर्णु इत्यङ्गम् | अधः सर्वत्र अर्णु इत्यङ्गम् अधिकृत्य कार्यम् अग्रे सरति |</big>
<big>अर्णु + '''ति''' →</big>
Line 305 ⟶ 308:
<big>'''आदेशप्रत्यययोः''' (८.३.५९) = इण्-प्रत्याहारात् कवर्गीयात् च परे अपदान्तः आदेशरूपी प्रत्ययावयवो वा सकारः अस्ति चेत्, तर्हि तस्य सकारस्य स्थाने षकारादेशो भवति | अस्य कार्यस्य नाम षत्वविधिः | इण्-प्रत्याहरे इमे वर्णाः अन्तर्भूताः— इ, उ, ऋ, ऌ, ए, ओ, ऐ, औ, ह, य, व, र, ल | आदेशः तु मूर्धन्यवर्णस्य इत्येव उक्तं, परं '''स्थानेऽन्तरतमः''' इत्यनेन ट्, ठ्, ड्, ढ्, ण्, ष् इत्येषु मूर्धन्यवर्णेषु षकारस्य नैकट्यम्, अतः षकारः एव आदिष्टः भवति | नुम्, विसर्गः,
Line 312 ⟶ 315:
<big>तन् + उ → तनु इत्यङ्गम् | अधः सर्वत्र तनु इत्यङ्गम् अधिकृत्य कार्यम् अग्रे सरति |</big>
<big>तनु + '''ति''' →</big>
Line 380 ⟶ 381:
<big>D. <u>असंयोगपूर्वाङ्गधातुषु तन्-धातुः</u> [तनु इति अङ्गम्]</big>
<big>लोटि ऋण्-धातुतः एकः एव भेदः— स च कः ?</big>
Line 397 ⟶ 400:
<big>तनादिगणे दशधातवः सन्ति; तेषु नव हलन्तधातवः उपरि परिशीलिताः | दशसु एकः धातुः अजन्तः; स च धातुः डुकृञ् करणे | '''आदिर्ञिटुडवः''' (१.३.५) इत्यनेन डु इत्यस्य इत्-संज्ञा, '''
Line 406 ⟶ 409:
<big>१) पित्सु प्रत्ययेषु— कृ + उ → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन इकः गुणः →
<big>२) अपित्सु प्रत्ययेषु— कृ + उ → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन इकः गुणः →
Line 424 ⟶ 427:
<big>हलादिषु पित्सु = गुणः | हलादिषु किमपि सन्धिकार्यं नार्हम् | करु + ति → करोति</big>
<big>अजादिषु पित्सु = गुणः, तदा अवादेशः | करु + आनि → करो + आनि →
Line 439 ⟶ 442:
<big>- '''वकारे मकारे यकारे परे, उकारस्य नित्यं लोपः | कुरु + वः → कुर्वः; अकुरु + म → अकुर्म; कुरु + यात् → कुर्यात्'''</big>
<big>अजाद्यपित्सु = '''इको यणचि'''* इत्यनेन यण्-आदेशः | कुरु + अन्ति →
Line 465 ⟶ 468:
<big>पित्सु कृ + उ → करु इत्यङ्गम् | अपित्सु कृ + उ → करु → कुरु इति अङ्गम् | अधः सर्वत्र इमे अङ्गे अधिकृत्य कार्यम् अग्रे सरति |</big>
<big> + '''ति''' →</big>
Line 517 ⟶ 518:
<big>संज्ञापूर्वकः विधिः अनित्यः इति वार्तिकस्य अर्थः अस्ति यत् यदि कस्मिंश्चित् सूत्रे संज्ञानिर्देशं कृत्वा कश्चन विधिः उक्तः अस्ति, तर्हि केषुचन स्थलेषु तस्य सूत्रस्य अवकाशे प्राप्ते अपि तस्य सूत्रस्य प्रयोगं विना एव रूपाणि साधनीयानि | एतादृशानां विधीनाम् अवकाशे प्राप्ते अपि कुत्रचित् प्रयोगः न क्रियते, अतः ते 'अनित्याः' इत्युच्यन्ते | '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इति सूत्रे 'गुणः' इति संज्ञायाः निर्देशं कृत्वा विधिः उक्तः अस्ति, अतः अनेन सूत्रेण उक्तः विधिः अपि अनित्यः अस्ति | एषु चतुर्षु धातुषु '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इत्यनेन गुणकार्यं भवति विकल्पेन | एकस्मिन् पक्षे भवति, अपरस्मिन् पक्षे न | भ्वादिगणे अस्य वार्तिकस्य कार्यं नास्ति यतोहि गुणकार्यं सर्वत्र अनित्यं नास्ति, केवलं केषुचित् स्थलेषु एव |<br /></big>
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/
<big>Swarup – July 2013 (Updated November 2015)</big>▼
▲<big>Swarup – July 2013 (Updated November 2015)</big>
|