page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
No edit summary |
No edit summary |
||
(6 intermediate revisions by the same user not shown) | |||
Line 23:
=== <big>क्र्यादिगणे ६१ धातवः</big> ===
<big><br />
क्र्यादिगणे ६१ धातवः सन्ति | अस्य गणस्य तिङन्तरूपाणि अपि जनेभ्यः भ्रमात्मकानि | परन्तु यथा स्वादिगणे तनादिगणे च, अत्रापि रूपसिद्धिः दुष्करा न अपितु अत्यन्तं तर्कपूर्णा | सा च रूपसिद्धिः ज्ञायते चेत्, अयं गणः नैव कष्टकरः |</big>
Line 30 ⟶ 31:
<big>'''क्र्यादिभ्यः श्ना''' (३.१.८१) = क्र्यादिगणे स्थितेभ्यः धातुभ्यः श्ना-प्रत्ययः भवति, कर्त्रर्थक-सार्वधातुकप्रत्यये परे | '''कर्तरि शप्''' (३.१.६८) इत्यस्य अपवादः | क्रीः आदिर्येषां ते, क्र्यादयः बहुव्रीहिः, तेभ्यः क्र्यादिभ्यः | क्र्यादिभ्यः पञ्चम्यन्तं, श्ना प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''कर्तरि शप्''' (३.१.६८) इत्यस्मात् '''कर्तरि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''सार्वधातुके यक्''' (३.१.६७) इत्यस्मात् '''सार्वधातुके''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''प्रत्ययः''' (३.१.१), '''परश्च''' (३.१.२) इत्यनयोः अधिकारः; '''
Line 54 ⟶ 55:
<big>अपित्त्वात् गुणनिषेधः इत्यनेन कारणेन प्रथमसोपाने सामान्यधातुषु किमपि कार्यं नास्ति |</big>
====== <big>अजन्तधातवः—</big> ======▼
▲<big>अजन्तधातवः—</big>
<big>इकारान्तधातवः सि + ना → सिना</big>
Line 63 ⟶ 62:
<big>ऋकारान्तधातवः वृ + ना → वृणा</big>
====== <big>हलन्तधातवः—</big> ======▼
▲<big>हलन्तधातवः—</big>
<big>इदुपधधातवः क्लिश् + ना → क्लिश्ना</big>
Line 85 ⟶ 82:
<big>प्वादिगणे चतुर्विंशतिः धातवः सन्ति; एषां निरनुबन्धरूपाणि इमानि— पू, लू, धू, ज्या, री, ली व्ली, प्ली, स्तॄ, कॄ, वॄ, शॄ, पॄ, वॄ, भॄ, मॄ, दॄ, जॄ, झॄ, धॄ, नॄ, कॄ, ॠ, गॄ | एते सर्वे धातवः क्र्यादिगणे सन्ति | '''प्वादीनां ह्रस्वः''' (७.३.८०) इति सूत्रेण धातौ स्थितस्य स्वरस्य ह्रस्वत्वं भवति शिति परे | श्ना शित् अस्ति अतः श्ना-प्रत्यये परे धातुस्थ-स्वरस्य ह्रस्वत्वम् | यथा पू + ना → पुना, ली + ना → लिना, स्तॄ + ना → स्तृणा |</big>
====== <big>'''प्वादीनां ह्रस्वः''' (७.३.८०)</big> ======
Line 117 ⟶ 116:
<big>यथा ज्या → ज् + य् + आ → '''ग्रहि ज्या''' (६.१.१६) इत्यनेन यकारस्य स्थाने इ-आदेशः → जि + आ → '''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) इत्यनेन सम्प्रसारण-संज्ञक-वर्णात् अचि परे पूर्वपरयोः एकः पूर्वरूपादेशः → जि</big>
<big>'''सम्प्रसारणं तदाश्रयं च कार्यं बलवत्''' इति परिभाषायाः बलेन प्रथमं सम्प्रसारणकार्यं, तदाश्रयं च कार्यं भवति</big> <big>| अतः '''ग्रहि ज्या''' (६.१.१६) इत्यनेन सम्प्रसारणकार्यं प्रथमं भवति, अनन्तरं तत्सम्बद्धं कार्यं '''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८), '''हलः''' (६.४.२) चेति भवति | तत्पश्चादेव '''प्वादीनां ह्रस्वः''' (७.३.८०) इत्यनेन शिति परे प्वादीनां ह्रस्वत्वम् |</big>
Line 122 ⟶ 123:
<big>'''हलः''' (६.४.२) = अङ्गावयवात् हलः यदुत्तरं संप्रसारणं तदन्तस्याङ्गस्य दीर्घो भवति | यः हल्-वर्णः अङ्गस्य अवयवः, तस्मात् परे स्थितं यत् अङ्गान्तं सम्प्रसारणं, तस्य दीर्घत्वं भवति | हलः पञ्चम्यन्तम् एकपदमिदं सूत्रम् | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तादृशम् अङ्गं यस्य अन्ते सम्प्रसारणसंज्ञकवर्णः अस्ति;
<big><br />
अत्र यः इकारः दीर्घः जातः (जि → जी), सः पुनः ह्रस्वः अभवत् (जी → जि) | तर्हि दीर्घत्वस्य फलं किम् ? यत्र परो यः प्रत्ययः अस्ति सः शित् नास्ति, तत्र '''प्वादीनां ह्रस्वः''' इत्यस्य प्रसक्तिः नास्ति | अतः दीर्घत्वं तिष्ठति एव—यथा क्त प्रत्ययः | ज्या + क्त → '''ग्रहि ज्या''' (६.१.१६) इत्यनेन "ज्या ... ङिति" सम्प्रसारणम् → जि + त → '''हलः''' (६.४.२) इत्यनेन सम्प्रसारणस्य दीर्घत्वम् → जी + त → ('''ल्वादिभ्यः''' (८.२.४४) इत्यनेन तकारस्य स्थाने नकारः) →जीत → जीनः |</big>
<big>'''ल्वादिभ्यः''' (८.२.४४) = ल्वादिगणः इत्यस्मिन् अन्तर्गणीयेभ्यः धातुभ्यः निष्ठा-प्रत्यये परे निष्ठाघटितस्य तकारस्य नकारादेशो भवति | निष्ठा-संज्ञकप्रत्ययद्वयं भवति— क्त-प्रत्ययः, क्तवतु-प्रत्ययः च | ल्वादिगणे एकविंशतिः धातवः सन्ति | यथा लूञ् छेदने | लू + क्त → लू + त → लू + न → लून → लूनः | कर्तितः इर्यर्थः | क्तवतौ लूनवान् |</big>
<big>अन्यत् उदाहरणं भवति भ्वादौ ह्वेञ्-धातुः | लटि ह्वे + शप् → ह्वय + ति → ह्वयति | आ-उपसर्गपूर्वकः ह्वे लटि च आह्वयति | क्तप्रत्यये परे—</big>
<big>ह्वे + क्त → '''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५) इत्यनेन सम्प्रसारणम् → हु + ए + त → '''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) इत्यनेन सम्प्रसारण-संज्ञक-वर्णात् अचि परे पूर्वपरयोः स्थाने एकः पूर्वरूपादेशः → हु + त → '''हलः''' (६.४.२) इत्यनेन अङ्गावयवात् हलः यदुत्तरं संप्रसारणं तदन्तस्याङ्गस्य दीर्घत्वम् → हूत → हूतः | आ-उपसर्गपूर्वकरूपम् आहूत | क्तवतौ पुंसि आहूतवान् |</big>
Line 139 ⟶ 141:
<big>'''हलः''' (६.४.२) इति सूत्रे 'हलः यदुत्तरं संप्रसारणम्' इति किमर्थम् उक्तम् ? हल्-वर्णः किमर्थं पूर्वं भवेत् ? भ्वादौ वे इत्यस्य वे + क्त → उत → उतः एव | पूर्वस्थितस्य हल्वर्णस्य अभावात् न दीर्घत्वम् | क्तवतौ उतवान् | 'अङ्गावयवात् हलः' इत्यनेन अयं हल्-वर्णः किमर्थं अङ्गस्य अवयवः भवेत् ? निर् + वे + क्त →
====== <big>c. <u>सम्प्रसारणम्— ग्रह्-धातुः</u></big> ======
<big>'''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (३.१.
Line 155 ⟶ 157:
<big>'''अनेकाल्शित् सर्वस्य''' (१.१.५५) = आदेशः अनेकाल् (आदेशे एक एव वर्णः न अपि तु अनेके वर्णाः) अथवा शित् चेत्, सर्वस्थानिनः स्थाने भवति (न तु अन्त्यवर्णस्य) | (यस्य स्थाने आदेशः आदिष्टः, सः स्थानी |) इदं सूत्रम् '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्य अपवादः | न एकः अनेकः नञ्तत्पुरुषः; अनेकः अल् यस्य सः अनेकाल्
Line 163 ⟶ 165:
<big>अशिति जा-आदेशः न भवति | ज्ञा + स्यति → ज्ञास्यति | ज्ञा + क्त → ज्ञात → ज्ञातः | जन् + स्यते → जनिष्यते | जन् + क्त → '''जनसनखनां सञ्झलोः''' (६.४.४२) इत्यनेन नकारस्य आकारः, सवर्णदीर्घः → जात → जातः |</big>
Line 182 ⟶ 184:
<big>यथा—</big>
<big>
<big>
<big>
<big>एवमेव</big>
<big>
<big>
Line 201 ⟶ 203:
<big>आर्धधातुक-प्रत्ययेषु परेषु (कित्-ङित् इति प्रत्ययान् विहाय) अनिदितां न-लोपः न भवति | यथा बन्ध् + तव्यत् → बन्धव्य → बन्धव्यम्; बन्ध् + अनीयर् → बन्धनीय → बन्धनीयम्; बन्ध् + तुमुन् → बन्धुम् |</big>
Line 305 ⟶ 307:
<big>'''मि''', वः, मः</big>
====== <big><u>परस्मैपदे लटि क्री धातुः</u></big> ======▼
▲<big><u>परस्मैपदे लटि क्री धातुः</u></big>
Line 341 ⟶ 342:
<big>ए वहे महे</big>
====== <big><u>आत्मनेपदे लटि क्री धातुः</u></big> ======▼
▲<big><u>आत्मनेपदे लटि क्री धातुः</u></big>
Line 394:
<big>ग्रह् + हि → ग्रह् + श्ना + हि →
====== <big>'''अतो हेः''' (६.४.१०५)</big> ======
Line 400 ⟶ 402:
<big>यथा मुष् +
<big>तथैव—</big>
<big>
<big>
<big>
<big>
<big>
<big>
Line 440 ⟶ 442:
<big>श्रीञ् पाके श्री श्रीणा श्रीणाति/श्रीणीते</big>
<big>मीञ्
<big>स्कुञ् आप्रवणे स्कु स्कुना स्कुनाति/
<big>युञ् बन्धने यु युना युनाति/युनीते</big>
Line 454 ⟶ 456:
===== <big>विशेषाः अजन्तधातवः [23 धातवः]</big> =====
====== <big>प्वादि-अन्तर्गणः [22 धातवः]</big> ======▼
▲<big>प्वादि-अन्तर्गणः [22 धातवः]</big>
<big>पूञ् पवने पू पुना पुनाति/पुनीते</big>
Line 477:
<big>कॄञ् हिंसायाम् कॄ कृणा कृणाति/कृणीते</big>
<big>वॄञ्
<big>शॄ हिंसायाम् शॄ शृणा शृणाति</big>
Line 491:
<big>दॄ विदारणे दॄ दृणा दृणाति</big>
<big>जॄ वयोहानौ जॄ जृणा जृणाति ( अत्र '''ॠत इद्धातोः''' (७.१.१००) इत्यस्य कार्यं न भवति यतोहि '''प्वादीनां ह्रस्वः''' (७.३.८०) इति सूत्रस्य कार्यं नित्यमस्ति '''ॠत इद्धातोः''' (७.१.१००) इत्यस्य अपेक्षया | )</big>
<big>नॄ नये नॄ नृणा नृणाति</big>
<big>कॄ हिंसायाम् कॄ कृणा
<big>ॠ गतौ ॠ ऋणा ऋणाति</big>
Line 511:
<big>खच भूतप्रादुर्भावे खच् खच्ञा खच्ञाति</big>
<big>हेठ भूतप्रादुर्भावे
<big>मृड
<big>मृद क्षोदे मृद् मृद्ना मृद्नाति</big>
<big>गुध रोषे गुध् गुध्ना गुध्नाति</big>
<big>क्षुभ सञ्चलने क्षुभ् क्षुभ्ना क्षुभ्नाति —> अत्र '''क्षुभ्नादिषु च''' (८.४.३९) इत्यस्य चिन्तनं कुर्यात् |</big>
<big>णभ हिंसायाम् नभ् नभ्ना नभ्नाति</big>
Line 535:
<big>विष विप्रयोगे विष् विष्णा विष्णाति</big>
<big>प्रुष स्नेहन-सेवनपूरणेषु
<big>प्लुष स्नेहन-
<big>पुष पुष्टौ पुष् पुष्णा पुष्णाति</big>
Line 543:
<big>मुष स्तेये मुष् मुष्णा मुष्णाति</big>
<big>
<big> उध्रस् उध्रस्ना उध्रस्नाति</big> ▼
<big>अत्र उ धात्वयवः न तु इत्संज्ञकः इति केषाञ्चन पण्डिनां मतम् |</big>
▲<big> उध्रस् उध्रस्ना उध्रस्नाति</big>
===== <big><u>सम्प्रसारणी धातुः</u></big> =====
Line 570 ⟶ 572:
<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/
|