page_and_link_managers, Administrators
5,152
edits
No edit summary |
No edit summary |
||
(11 intermediate revisions by 3 users not shown) | |||
Line 30:
<big>यथा उक्तं गते पाठे, यावन्तः प्रत्ययाः धातुभ्यः विहिताः सन्ति, ते सर्वे आरभ्यन्ते एभिः अच्-वर्णैः (नाम अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ए, ऐ इत्येभिः) अथवा एभिः हल्-वर्णैः— य्,
Line 54:
<big>एषु सर्वत्र स्मरणीयं यत्— (१) सकारः
Line 108:
<big>प्रत्ययस्य प्रथमवर्णः त्, थ्, ध्, स् चेत् हल्-सन्धिः भवतीति उक्तम् | तेषु वर्णेषु त्, थ्, स् च
Line 122:
<big>'''आदेशप्रत्यययोः''' (८.३.५९) = इण्-प्रत्याहारात् कवर्गीयात् च परे अपदान्तः आदेशरूपी प्रत्ययावयवो वा सकारः अस्ति चेत्, तस्य सकारस्य स्थाने षकारादेशो भवति | आदेशः तु मूर्धन्यवर्णस्य इत्येव उक्तं, परं '''स्थानेऽन्तरतमः''' इत्यनेन ट्, ठ्, ड्, ढ्, ण्, ष् इत्येषु मूर्धन्यवर्णेषु षकारस्य नैकट्यम्, अतः षकारः एव आदिष्टः भवति | नुम्, विसर्गः,
Line 134:
<big>'''खरि च''' (८.४.५५) = झलः स्थाने चरादेशो भवति खरि परे | खरि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''झलां जश् झशि''' (८.४.५३) इत्यस्मात् '''झलां''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''अभ्यासे चर्च''' (८.४.५४) इत्यस्मात् '''चर्च''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''तयोर्य्वावचि संहितायाम्''' (८.२.१०८) इत्यस्मात् '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''झलां
Line 150:
<big>*प्रश्नः उदेति यत् नुम्, विसर्गः,
<big>व्यवाये नुम् इत्यस्य दृष्टान्ताः एते— सर्पींषि, यजूंषि, हवींषि | सर्पिस् (घृतं), यजुस् (पूजा), हविस् (हव्यम्) इति प्रातिपदिकानि | अत्र बोध्यं कथं निष्पन्नं सर्पिस् इति प्रातिपदिकम् | सृप गतौ, लटि सर्पति | सृप्-धातुः + इसि इति उणादिप्रत्ययः | सृप + इसि → अनुबन्धलोपे → सृप् + इस् → '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इत्यनेन गुणः → सर्पिस् इति प्रातिपदिकम् | नपुंसके प्रथमाविभक्तौ बहुवचने सर्पिस् + इ → नुम्-आगमः → सर्पिंस् + इ → → नुम्-व्यवायेऽपि षत्वम् → सर्पींषि | अतः अयं सकारः प्रत्ययस्य एव | एवमेव यजूंषि, हवींषि |</big>
Line 158 ⟶ 161:
<big>व्यवाये
Line 204 ⟶ 207:
<big>प्रश्नः उदेति कथं '''स्कोः संयोगाद्योरन्ते च''' (८.२.२९) इत्यनेन शकारलोपः यदा सूत्रेण सकारलोपस्य विधानम् | सामान्यतया वदामः यत् 'वस्तुतः अत्र मूले सकारः आसीत्; श्चुत्वसन्धिना एव शकारः जातः' | अस्तु, तत्तु सत्यं; किन्तु अधुना शकारः अस्ति किल न तु सकारः | इति चेत् कथं वा '''स्कोः संयोगाद्योरन्ते च''' (८.२.२९) इत्यनेन सकारलोपः स्यात् ? '''अकृतव्यूहाः पाणिनीयाः''' (५६) इति परिभाषया नशिष्यमाणं निमित्तं न स्वीकर्तव्यम् इत्यस्मात् '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' (८.२.३६) इत्यनेन श्चुत्वसन्धेः निमित्तचकारस्य जायमानात् नाशात् '''स्तोः श्चुना श्चुः''' (८.४.४०) इति सूत्रं न प्रवर्तनीयमेव | अतः
Line 235 ⟶ 238:
<big>मोमुर्छ् + सि → '''राल्लोपः''' (६.४.२१) इत्यनेन झलादि-प्रत्यये छकारलोपः →
Line 293 ⟶ 296:
<big>'''षढोः कः सि''' (८.२.४१) = षकारस्य ढकारस्य च ककारादेशो भवति सकारे परे | '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१) इत्यस्य अपवादः | षश्च ढश्च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः षढौ, तयोः षढोः | षढोः षष्ठ्यन्तं, कः प्रथमान्तं, सि सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णं— '''षढोः कः सि''' |</big>
<big>यथा— कर्ष् + स्यति → '''षढोः कः सि''' (८.२.४१) इत्यनेन षकारस्य ककारादेशः → कर्क् + स्यति → '''आदेशप्रत्यययोः''' (८.३.५९) इत्यनेन इण्कोः प्रत्ययावयवस्य सकारस्य षत्वम् → कर्क् + ष्यति → कर्क्ष्यति</big>
Line 360 ⟶ 366:
<big>३. <u>णकारः</u></big>
<big>रंरण् + सि → णकारस्य प्रभावेन '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१) इत्यनेन अग्रे स्थितस्य सकारस्य ष्टुत्वादेशः → रंरण्षि</big>
Line 373 ⟶ 382:
<big>धातोः अन्तिमो वर्णः त्, थ्, द्, ध् एषु अन्यतमश्चेत्, सकारे परे '''खरि च''' (८.४.५५) इत्यनेन खरि परे झलः स्थाने चरादेशः → एषां स्थाने तकारादेशः |</big>
<big>त्, थ्, द्, ध् → त् | '''खरि च''' (८.४.५५) इत्यनेन सकारे परे, तवर्गीयाणां प्रथमसदस्यादेशः | सकारस्य कोऽपि विकारो न भवति |</big>
Line 474 ⟶ 485:
<big><u>यकारस्य</u> लोपः भवति सकारे परे | सकारः वल्-प्रत्याहारे विद्यमानत्वात् |</big>
Line 498 ⟶ 509:
<big>तोतुर्व् + सि → '''राल्लोपः''' (६.४.२१) इत्यनेन झलादि-प्रत्यये परे वकारलोपः →
Line 516 ⟶ 527:
<big>'''ज्वरत्वरस्रिव्यविमवामुपधायाश्च''' (६.४.२०) =
Line 571 ⟶ 582:
<big>लकारस्य विकारो नास्ति; '''आदेशप्रत्यययोः''' (८.३.५९) इत्यनेन इण्कोः प्रत्ययावयवस्य सकारस्य षत्वम् |</big>
<big>गल् → जागल् + सि → '''आदेशप्रत्यययोः''' (८.३.५९) → जागल्षि</big>
Line 585 ⟶ 598:
<big>(जागृ + सि →)
Line 624 ⟶ 637:
<big>१. सामान्यनियमः</big>
*
*<big>तदा ढकारस्य स्थाने ककारादेशो भवति '''षढोः कः सि''' (८.२.४१) इत्यनेन सूत्रेण |</big>
*<big>अन्ते प्रत्ययावयवस्य सकारस्य स्थाने षकारादेशो भवति, '''आदेशप्रत्यययोः''' (८.३.५९) इत्यनेन सूत्रेण |</big>
Line 649 ⟶ 662:
* <big>तदा '''षढोः कः सि''' (८.२.४१) इत्यनेन ढ्-स्थाने ककारादेशः |</big>
* <big>कवर्गीयवर्णः पूर्वम् अस्ति अतः '''आदेशप्रत्यययोः''' (८.३.५९) इत्यनेन स्-स्थाने षत्वम् |</big>
<big>यथा— बाबृंह् + सि → '''हो ढः''' (८.२.३१) → बाबृंढ् + सि → '''एकाचो बशो भष् झषन्तस्य स्ध्वोः''' (८.२.३७) → बाभृंढ् + सि → '''षढोः कः सि''' (८.२.४१) → बाभृंक् + सि → '''आदेशप्रत्यययोः''' (८.३.५९) → बाभृंक् + षि → बाभृंक्षि → '''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''' (८.४.५८) → बाभृङ्क्षि</big>
Line 680 ⟶ 697:
* <big>सकारादि-प्रत्यये परे, दकारादिधातोः हकारस्य स्थाने घकारादेशो भवति '''दादेर्धातोर्घः''' इत्यनेन सूत्रेण |</big>
* <big>तदा आदौ स्थितस्य दकारस्य धकारादेशो भवति '''एकाचो बशो भष् झषन्तस्य स्ध्वोः''' इत्यनेन |</big>
* <big>
* <big>कवर्गीयवर्णः पूर्वम् अस्ति अतः '''आदेशप्रत्यययोः''' (८.३.५९) इत्यनेन स्-स्थाने षत्वम् |</big> <font size="4"></font>
Line 689 ⟶ 706:
<big>'''दादेर्धातोर्घः''' (८.२.३२) = दकारादिधातोः हकारस्य स्थाने घकारादेशो भवति झलि पदान्ते च | दः आदौ यस्य स दादिः, तस्य दादेः, बहुव्रीहीः | दादेः
Line 844 ⟶ 861:
<big>कश्चन प्रश्नः उदेति— '''च्छ्वोः''' '''शूडनुनासिके च''' (६.४.१९) इति सूत्रेण तुक्-सहित-छकारस्य स्थाने शकारादेशः | एवम् अस्ति चेत्, 'पाप्रच्छ् + सि' इति स्थितौ किमर्थं न '''च्छ्वोः''' '''शूडनुनासिके च''' (६.४.१९) इत्यनेन तुक्-सहित-छकारस्य शत्वम् ? दत्तम् आसीत्—</big>
<big>छकारान्तधातूनां कृते सामान्यम् = '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' (८.२.३६) इत्यनेन षत्वम् |</big>
Line 857 ⟶ 877:
<big>यथा जानीमः, पाणिनिना न उच्यते कस्मिन् कस्मिन् सूत्रे कस्य कस्य अनुवृत्तिः | वैयाकरणाः विचिन्त्य अस्मान् सूचयन्ति | कुत्रचित् किन्तु विभिन्नपक्षाः भवन्ति | यथा अत्र | काशिकाकारः लिखति यत् '''च्छ्वोः शूडनुनासिके च''' (६.४.१९), '''ज्वरत्वरस्रिव्यविमवामुपधायाश्च''' (६.४.२०) इत्यनयोः द्वयोः सूत्रयोः अपि '''क्ङिति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | नाम अनयोः सूत्रयोः कार्यं भवति क्ङिति झलादि-प्रत्यये परे | सिद्धान्तकौमुद्यां दीयते यत् '''च्छ्वोः शूडनुनासिके च''' (६.४.१९) इति सूत्रे क्ङिति इत्यस्य अनुवृत्तिः अस्ति, किन्तु '''ज्वरत्वरस्रिव्यविमवामुपधायाश्च''' (६.४.२०) इति सूत्रे नास्ति | महाभाष्ये उक्तमस्ति यत् '
Line 890 ⟶ 909:
<big>छकारात् प्राक् यदि ह्रस्ववर्णो नास्ति, कश्चन हल्-वर्णः एव भवति | नाम छकारः तुक्-सहितः नास्ति चेत्, संयोगो भवति एव | (आछि, वाछि, लाछि, एते इदित्-धातवः अतः नुमागमः; नुमागमात् संयोगग्रस्तछकारः | उच्छि इति धातौ तुगागमः |) एवं च अन्ते संयोगः अस्ति, तस्यां च दशायां '''संयोगान्तस्य लोपः''' (८.२.२३) इत्यनेन पदान्ते छकार-लोपो भवति | वाञ्छ्-धातुः + क्विप्-प्रत्ययः → वाञ्छ् इति प्रातिपदिकम् | प्रथमपुरुषैकवचने वाञ्छ् + सु → '''हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्''' (६.१.६७) इत्यनेन हलन्तात् सु-ति-सि इत्येषाम् अपृक्तसंज्ञकस्य हलः लोपः → '''संयोगान्तस्य लोपः''' (८.२.२३) इत्यनेन पदान्ते छकार-लोपः → वान् | एवमेव लङ्-लकारे अवावाञ्छ् +
Line 902 ⟶ 921:
<big>'''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' (८.२.३६) इति सूत्रे तुक्-रहित-छकारः यदि न मन्यामहे, तर्हि 'पाप्रच्छ् + सि' इति स्थले छकारस्य अस्थाने षकारः तु भवति, किन्तु तुक्-आगमः स्थास्यति | अस्य निवारणार्थं तुक्-सहित-छकारः अपेक्षितः सर्वत्र | तदर्थञ्च 'वावाञ्छ् + ति' इति स्थले तुक्-सहित-छकारस्य अभावे अस्य सूत्रस्य प्रसक्तिर्नास्ति |</big>
|