page_and_link_managers, Administrators
5,094
edits
7---ArdhadhAtukaprakaraNam/11B---lyap pratyayah: Difference between revisions
7---ArdhadhAtukaprakaraNam/11B---lyap pratyayah (view source)
Revision as of 05:53, 8 May 2024
, 11 days agono edit summary
No edit summary |
No edit summary |
||
| (36 intermediate revisions by 2 users not shown) | |||
Line 18:
|-
|<big>७) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/398_lyap-pratyayaH---halantadhAtavaH---sAmAnyAH-ca-vishiShTAH-ca_%2B_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_anunAsikAnta-dhAtavaH_2024-03-05.mp3 lyap-pratyayaH---halantadhAtavaH---sAmAnyAH-ca-vishiShTAH-ca_+_जन्-सन्-खन्_+_anunAsikAnta-dhAtavaH_2024-03-05]</big>
|-
|<big>८) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/399_lyap-pratyayaH---anunAsikAnta-dhAtavaH_%2B_samprasAraNi-halantadhAtavaH_2024-03-19.mp3 lyap-pratyayaH---anunAsikAnta-dhAtavaH_+_samprasAraNi-halantadhAtavaH_2024-03-19]</big>
|-
|<big>९) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/400_lyap-pratyayaH---anidit-dhAtavaH_%2B_skand-syand-dhAtU_%2B_NijantadhAtavaH_2024-03-26.mp3 lyap-pratyayaH---anidit-dhAtavaH_+_skand-syand-dhAtU_+_NijantadhAtavaH_2024-03-26]</big>
|-
|<big>१०) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/401_lyap-pratyayaH---anidit-dhAtavaH_%2B_NijantadhAtavaH_2024-04-02.mp3 lyap-pratyayaH---anidit-dhAtavaH_+_NijantadhAtavaH_2024-04-02]</big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/402_lyap-pratyayaH---NijantadhAtavaH_2024-04-09.mp3 ११) lyap-pratyayaH---NijantadhAtavaH_2024-04-09]</big>
|-
|<big>२१) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/403_lyap-pratyayaH---sanantadhAtavaH_%2B_lyabanta-samagraH-abhyAsaH_2024-04-16.mp3 lyap-pratyayaH---sanantadhAtavaH_+_lyabanta-samagraH-abhyAsaH_2024-04-16]</big>
|}
===
Line 379 ⟶ 390:
====== <big>'''ज्यश्च''' (६.१.४२)</big> ======
<big>'''ज्यश्च''' (६.१.४२) = ज्या-धातोः सम्प्रसारणं न भवति ल्यपि परे | काशिकायां व्ये ज्या वयोहानौ इत्यस्य धातोर्ल्यपि परतः संप्रसारणं न भवति | ज्यः षष्ठ्यन्तं, च अव्ययं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''सम्प्रसारणम् ह्वः''' (६.१.३२) इत्यस्मात् '''सम्प्रसारणम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः, '''न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्''' (६.१.३७) इत्यस्मात् '''न''' इत्यस्य अनुवृत्तिः, '''ल्यपि च''' (६.१.४१) इत्यस्मात् '''ल्यपि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ज्यः च ल्यपि न सम्प्रसारणम्''' |</big>
Line 560 ⟶ 571:
<big>'''मीनातिमिनोतिदीङां ल्यपि च''' (६.१.५०) = क्र्यादौ मीञ्, स्वादौ मिञ्, दिवादौ दीङ् एषां धातूनाम् आकार-अन्तादेशो भवति ल्यपि अथवा एज्-निमित्त-शिद्भिन्न-प्रत्यये परे | सिद्धान्तकौमुद्याम् एषामात्वं स्यात् ल्यपि चकारादशित्येज्निमित्ते | मीनातिश्च मिनोतिश्च डीङ् च तेषामितरेतरद्वन्द्वः मीनातिमिनोतिदीङः, तेषां मीनातिमिनोतिदीङाम् | मीनातिमिनोतिदीङां षष्ठ्यन्तं, ल्यपि सप्तम्यन्तं, च अव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''आदेच उपदेशेऽशिति''' (६.१.४५) इत्यस्मात् '''आत्''', '''एचः''', '''उपदेशे''', '''अशिति''' इत्येषाम् अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसू</big>त्रं<big>—'''उपदेशे''' '''मीनातिमिनोतिदीङाम् ल्यपि च आत् एचः (एज्-निमित्ते प्रत्यये) अशिति''' |</big>
===== <big><u>क्षि-धातोः दीर्घादेशः</u></big> =====
Line 575 ⟶ 585:
<big>एवमेव—</big>
<big>उप + क्षि + ल्यप् →</big>
====== <big>'''क्षियः''' (६.४.५९)</big> ======
<big>'''क्षियः''' (६.४.५९) = क्षि क्षये इति धातोः दीर्घादेशो भवति ल्यपि परे | सिद्धान्तकौमुद्यां क्षियो ल्यपि दीर्घः स्यात् | क्षियः षष्ठ्यन्तम्, एकपदमिदं सूत्रम् | '''ल्यपि लघुपूर्वात्''' (६.४.५६) इत्यस्मात् '''ल्यपि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः, '''युप्लुवोर्दीर्घश्छन्दसि''' (६.४.५८) इत्यस्मात् '''दीर्घः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''क्षियः अङ्गस्य दीर्घः ल्यपि''' |</big>
==== '''<big><u>ईकारान्तधातवः</u></big>''' ====
Line 603 ⟶ 613:
===== <big><u>ली-धातोः विकल्पेन आत्वम्</u></big> =====
Line 625 ⟶ 635:
<big>एवमेव—</big>
<big>वि + ली + ल्यप् →</big>
====== <big>'''विभाषा लीयतेः''' (६.१.५१)</big> ======
<big>'''विभाषा लीयतेः''' (६.१.५१) = लीङ्-श्लेषणे च ली-श्लेषणे द्वयोः धात्वोः विकल्पेन आत्वादेशो भवति एचः विषये च ल्यपि परे उपदेशावस्थायाम् | ’एचः विषये’ इत्युक्ते यत्र तादृशः प्रत्ययः परः अस्ति यः ईकारस्य गुणादेशकारणं स्यात्, यथा कोऽपि शित्-प्रत्ययः | विभाषा प्रथमान्तं, लीयतेः षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''आदेच उपदेशेऽशिति''' (६.१.४५) इत्यस्मात् '''आत्''', '''एचः''', '''उपदेशे''' इत्येषाम् अनुवृत्तिः | '''मीनातिमिनोतिदीङां ल्यपि च''' (६.१.५०) इत्यस्मात् '''ल्यपि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''लीयतेः आत्''' '''एचः (एज्विषये, एच्-निमित्ते) ल्यपि''' '''उपदेशे विभाषा''' |</big>
Line 637 ⟶ 646:
===== <big>- <u>'''दीङ्, मीञ्-धातू'''</u></big>
Line 651 ⟶ 660:
<big>एवमेव—</big>
<big>प्र + मीञ् + ल्यप् →</big>
====== <big>'''मीनातिमिनोतिदीङां ल्यपि च''' (६.१.५०)</big> ======
<big>'''मीनातिमिनोतिदीङां ल्यपि च''' (६.१.५०) = क्र्यादौ मीञ्, स्वादौ मिञ्, दिवादौ दीङ् एषां धातूनाम् आकार-अन्तादेशो भवति ल्यपि अथवा एज्-निमित्त-शिद्भिन्न-प्रत्यये परे | सिद्धान्तकौमुद्याम् एषामात्वं स्यात् ल्यपि चकारादशित्येज्निमित्ते | मीनातिश्च मिनोतिश्च डीङ् च तेषामितरेतरद्वन्द्वः मीनातिमिनोतिदीङः, तेषां मीनातिमिनोतिदीङाम् | मीनातिमिनोतिदीङां षष्ठ्यन्तं, ल्यपि सप्तम्यन्तं, च अव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''आदेच उपदेशेऽशिति''' (६.१.४५) इत्यस्मात् '''आत्''', '''एचः''', '''उपदेशे''', '''अशिति''' इत्येषाम् अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं—'''उपदेशे''' '''मीनातिमिनोतिदीङाम् ल्यपि च आत् एचः (एज्-निमित्ते प्रत्यये) अशिति''' |</big>
==== <big><u>'''उकारान्तधातवः'''</u></big> ====
Line 675 ⟶ 683:
<big>एवमेव—</big>
<big>प्र + द्रु + ल्यप् →</big>
====== <big>'''ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्''' (६.१.७१)</big> ======
<big>'''ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्''' (६.१.७१) = ह्रस्ववर्णस्य तुगागमः भवति कृत्-संज्ञके पित्-प्रत्यये परे | काशिकायां पिति कृति परतो ह्रस्वान्तस्य धातोः तुगागमो भवति | अनेन येषां धातूनं अन्तिमवर्णः ह्रस्व-इकारः, ह्रस्व-उकारः, ह्रस्व-ऋकारः, अथवा ह्रस्व-अकारः, एषां ह्रस्व-वर्णानां तुगागमो भवति पिति कृति परे | प्रत्ययः कृत् अपि भवेत्, पित् अपि भवेत् | अपित्-कृत्-प्रत्यये परे ह्रस्वस्वरस्य तुगागमः न भवति | कृ + क्त → कृत (अत्र ऋकारस्य तुगागमः न भवति) | एवमेव कूतम्, हृतम् | अकृत्-पित्-प्रत्यये परे अपि तुगागमः न भवति | तद्धिते सति पटुतरः, पटुतमः (तरप्, तमप्) | प्रत्ययः कृत्-तिप् अस्ति चेदपि धात्वन्ते ह्रस्वस्वरः नास्ति चेत् तुगागमः न भवति | आ + लू + ल्यप् = आलूय (ऊकारस्य तुगागमः न भवति) | एवमेव सम् + भू + ल्यप् → सम्भूय | ह्रस्वस्य षष्ठ्यन्तं, पिति सप्तम्यन्तं, कृति सप्तम्यन्तं, तुक् प्रथमान्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्''' |</big>
===== <big><u>वेदे यु-प्लु धात्वोः दीर्घत्वं ल्यपि</u></big> =====
<big>वेदस्य विषये यु-प्लु इति द्वयोः धात्वोः दीर्घादेशः भवति ल्यपि परे, '''युप्लुवोर्दीर्घश्छन्दसि''' (६.४.५८) इति सूत्रेण | दान्त्यनुपूर्वं वियूय | यत्रा नो दक्षिणा परिप्लूय |</big>
====== <big>'''युप्लुवोर्दीर्घश्छन्दसि''' (६.४.५८)</big> ======
<big>'''युप्लुवोर्दीर्घश्छन्दसि''' (६.४.५८) = यु-प्लु इत्येतयोर्ल्यपि परतश्छन्दसि विषये दीर्घो भवति | यु-प्लुवोः षष्ठ्यन्तं, दीर्घः प्रथमान्तं, छन्दसि सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''ल्यपि लघुपूर्वात्''' (६.४.५६) इत्यस्मात् '''ल्यपि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''युप्लुवोः अङ्गयोः दीर्घः ल्यपि छन्दसि''' |</big>
==== '''<big><u>ऊकारान्तधातवः</u></big>''' ====
Line 715 ⟶ 721:
===== <big><u>ब्रू-धातोः वच्-आदेशः</u></big> =====
Line 727 ⟶ 733:
<big>यथा—</big>
<big>प्र + ब्रू + ल्यप् → '''ब्रुवो वचिः''' (२.४.५३) इत्यनेन आर्धधातुकप्रत्यये परे ब्रू-धातोः वच्-आदेशः → प्र + वच् + य → '''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५) इत्यनेन सम्प्रसारणम् → प्र + उ अ च् + य → '''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) इत्यनेन सम्प्रसारण-संज्ञक-वर्णात् परम् अच् अस्ति चेत्, पूर्वपरयोः स्थाने एकः पूर्वरूपादेशो भवति → प्र + उच् + य → प्रोच्य</big>
====== <big>'''ब्रुवो वचिः''' (२.४.५३)</big> ======
<big>'''ब्रुवो वचिः''' (२.४.५३) = ब्रुवो वचिरादेशो भवति आर्धधातुकविषये | इकार उच्चारणार्थः | ब्रुवः षष्ठ्येकवचनं, वचिः प्रथमैकवचनं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''आर्धधातुके''' (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ब्रुवः वचिः''' '''आर्धधातुके''' |</big>
====== <big>'''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५)</big> ======
<big>'''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५) = वच्, स्वप्, यज्, वप्, वह्, वस्, वद्, वेञ्, ह्वेञ्, श्वि, व्येञ् इत्येषां धातूनां सम्प्रसारणं भवति किति प्रत्यये परे | यज् आदिर्येषां ते यजादयः | वचिश्च स्वपिश्च यजादयश्च तेषामितरेतरद्वन्द्वो वचिस्वपियजादयः, तेषां वचिस्वपियजादीनाम् | वचिस्वपियजादीनां षष्ठ्यन्तं, किति सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''ष्यङः सम्प्रसारणम्''' '''पुत्रपत्योस्तत्पुरुषे''' (६.१.१३) इत्यस्मात् '''सम्प्रसारणम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''वचिस्वपियजादीनां सम्प्रसारणं किति''' |</big>
====== <big>'''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८)</big> ======
<big>'''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) = सम्प्रसारण-संज्ञक-वर्णात् परम् अच् अस्ति चेत्, पूर्वपरयोः स्थाने एकः पूर्वरूपादेशो भवति | सम्प्रसारणात् पञ्चम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''इको यणचि''' (६.१.७७) इत्यस्मात् '''अचि''', '''अमि पूर्वः''' (६.१.१०७) इत्यस्मात् '''पूर्वः''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः भवतः | '''एकः पूर्वपरयोः''' (६.१.८४), '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्— '''सम्प्रसारणात् च अचि पूर्वपरयोः एकः पूर्वः संहितायाम्''' |</big>
Line 767 ⟶ 772:
====== <big>'''ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्''' (६.१.७१)</big> ======
<big>'''ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्''' (६.१.७१) = ह्रस्ववर्णस्य तुगागमः भवति कृत्-संज्ञके पित्-प्रत्यये परे | काशिकायां पिति कृति परतो ह्रस्वान्तस्य धातोः तुगागमो भवति | अनेन येषां धातूनं अन्तिमवर्णः ह्रस्व-इकारः, ह्रस्व-उकारः, ह्रस्व-ऋकारः, अथवा ह्रस्व-अकारः, एषां ह्रस्व-वर्णानां तुगागमो भवति पिति कृति परे | प्रत्ययः कृत् अपि भवेत्, पित् अपि भवेत् | अपित्-कृत्-प्रत्यये परे ह्रस्वस्वरस्य तुगागमः न भवति | कृ + क्त → कृत (अत्र ऋकारस्य तुगागमः न भवति) | एवमेव कूतम्, हृतम् | अकृत्-पित्-प्रत्यये परे अपि तुगागमः न भवति | तद्धिते सति पटुतरः, पटुतमः (तरप्, तमप्) | प्रत्ययः कृत्-तिप् अस्ति चेदपि धात्वन्ते ह्रस्वस्वरः नास्ति चेत् तुगागमः न भवति | आ + लू + ल्यप् = आलूय (ऊकारस्य तुगागमः न भवति) | एवमेव सम् + भू + ल्यप् → सम्भूय | ह्रस्वस्य षष्ठ्यन्तं, पिति सप्तम्यन्तं, कृति सप्तम्यन्तं, तुक् प्रथमान्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्''' |</big>
==== <big><u>'''ॠकरान्तधातवः'''</u></big> ====
Line 807 ⟶ 813:
====== <big>'''ॠत इद्धातोः''' (७.१.१००)</big> ======
<big>'''ॠत इद्धातोः''' (७.१.१००) = ॠदन्तस्य धातोः अङ्गस्य ह्रस्व-इकारादेशो भवति (किति ङिति प्रत्यये परे) | कित्-ङित् भिन्नप्रत्ययः परे चेत्, गुणे सति इकारादेशस्य प्रसक्तिर्न भवति | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्य साहाय्येन पूर्णतया धातोः स्थाने न, अपि तु अन्तिमस्य ॠकारस्य स्थाने ह्रस्व-इकारादेशः | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यस्य साहाय्येन '''ॠतः''' इत्यनेन ॠदन्तस्य इत्यस्यापि ग्रहणम् | ॠतः षष्ठ्यन्तम्, इत् प्रथमान्तम्, धातोः षष्ठ्यन्तम्, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ॠतः धातोः अङ्गस्य इत्''' |</big>
====== <big>'''उरण् रपरः''' (१.१.५१)</big> ======
<big>'''उरण् रपरः''' (१.१.५१) = ऋकारस्य स्थाने यदा अण्-आदेशः भवति, तदा सः अण् सदा रपरः भवति | ऋकारेण त्रिंशत्-प्रकारकः ऋकारः भवति इति बोध्यम् | रः परो यस्य सः रपरः | उः षष्ठ्यन्तम्, अण् प्रथमान्तम्, रपरः प्रथमान्तम्, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इत्यस्मात् '''स्थाने''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''उः स्थाने अण् रपरः''' |</big>
====== <big>'''हलि च''' (८.२.७७)</big> ======
<big>'''हलि च''' (८.२.७७) = रेफान्तानां वकारान्तानां च धातूनाम् उपधायां स्थितः इक्-वर्णः दीर्घो भवति हलि परे | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तदन्तविधिः अतः '''र्वोः''' इत्यनेन येषाम् धातूनाम् अन्ते रेफः वकारश्च, तेषां ग्रहणम् | हलि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''सिपि धातो रुर्वा''' (८.२.७४) इत्यस्मात् '''धातोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''र्वोरुपधाया दीर्घ इकः''' (८.२.७६) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''र्वोः धातोः उपधायाः इकः दीर्घः हलि''' |</big>
=== '''<big>२) <u>भ्वादिगणात् आरभ्य क्र्यादिगण-पर्यन्तम् हलन्तधातूनां ल्यप्-विधान-प्रक्रिया</u></big>''' ===
Line 826 ⟶ 835:
==== <big><u>सामान्यहलन्तधातवः</u></big> ====
Line 870 ⟶ 879:
==== <big><u>विशिष्टहलन्तधातवः</u></big> ====
Line 878 ⟶ 887:
===== <big>- '''<u>अस्-धातुः</u>'''</big> =====
Line 888 ⟶ 897:
<big>सम् + अस् + ल्यप् → '''अस्तेर्भूः''' (२.४.५२) इत्यनेन आर्धधातुकविवक्षायाम् अस्-धातोः स्थाने भू-आदेशः → सम् + भू + य → सम्भूय</big>
====== <big>'''अस्तेर्भूः''' (२.४.५२)</big> ======
<big>'''अस्तेर्भूः''' (२.४.५२) = आर्धधातुकविवक्षायाम् अस्-धातोः स्थाने भू-आदेशो भवति | '''अनेकाल्शित् सर्वस्य''' (१.१.५५) इत्यनेन आदेशः सर्वस्य स्थाने न तु अन्त्यस्य | अस्तेः षष्ठ्यन्तं, भूः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''आर्धधातुके''' (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अस्तेः भूः आर्धधातुके''' |</big>
===== <big>- '''<u>चक्ष्-धातुः</u>'''</big> =====
Line 914 ⟶ 922:
====== <big>'''चक्षिङः ख्याञ्''' (२.४.५४)</big> ======
<big>'''चक्षिङः ख्याञ्''' (२.४.५४) = चक्षिङः ख्याञादेशो भवति आर्धधातुके | चक्षिङः षष्ठ्यन्तं, ख्याञ् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''आर्धधातुके''' (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''चक्षिङः ख्याञ् आर्धधातुके''' |</big>
====== <big>'''खरि च''' (८.४.५५)</big> ======
<big>'''खरि च''' (८.४.५५) = झलः स्थाने चरादेशो भवति खरि परे | खरि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''झलां जश् झशि''' (८.४.५३) इत्यस्मात् '''झलां''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''अभ्यासे चर्च''' (८.४.५४) इत्यस्मात् '''चर्च''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''तयोर्य्वावचि संहितायाम्''' (८.२.१०८) इत्यस्मात् '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''झलां चर् खरि च''' '''संहितायाम् '''|</big>
===== <big>- '''<u>अज्-धातुः</u>'''</big> =====
Line 934 ⟶ 944:
====== <big>'''अजेर्व्यघञपोः''' (२.४.५६)</big> ======
<big>'''अजेर्व्यघञपोः''' (२.४.५६) = अजेर्धातोः वी इत्ययमादेशः स्यादार्धधातुकविषये घञ् च अप् च वर्जयित्वा | अजेः षष्ठ्यन्तं, वी प्रथमान्तम्, अघञपोः सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''आर्धधातुके''' (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अजेः वी आर्धधातुके अघञपोः''' |</big>
====== <big>'''मोऽनुस्वारः''' (८.३.२३)</big> ======
<big>'''मोऽनुस्वारः''' (८.३.२३) = पदान्तस्य मकारस्य स्थाने अनुस्वारादेशः भवति हलि परे | मः षष्ठ्यन्त्म्, अनुस्वारः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''हलि सर्वेषाम्''' (८.३.२२) इत्यस्मात् '''हलि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''पदस्य''' (८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः | '''तयोर्य्वावचि''' '''संहितायाम्''' (८.२.१०८) इत्यस्मात् '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''पदस्य मः अनुस्वारः हलि संहितायाम्''' |</big>
===== <big>- '''<u>कृप्-धातुः</u>'''</big> =====
Line 954 ⟶ 966:
====== <big>'''कृपो रो लः''' (८.२.१८)</big> ======
<big>'''कृपो रो लः''' (८.२.१८) = कृप्-धातोः रेफस्य लकारादेशो भवति | र इति श्रुतिसामान्यं बोध्यम् | तेन यः केवलो रेफः, यश्च ऋकारस्थः तयोः द्वयोः अपि ग्रहणम् | लः इत्यपि श्रुतिसामान्यमेव | अतः आहत्य कृप्-धातोः यदा (गुणादेशं कृत्वा) रेफो भवति, तस्य रेफस्य स्थाने लकारादेशः; पुनः कृप्-धातोः ऋकारस्य यः रेफ-सदृश-अंशः, तस्य स्थाने लसदृश-अंशादेशो भवति— नाम ऋ-स्थाने ऌ | सूत्रे कृपो → कृप + उः इति विच्छेदः | कृप लुप्तषष्ठीकं पदम्, उः षष्ठ्यन्तं, रः षष्ठ्यन्तं, लः प्रथमान्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | कृपः इत्यस्य द्विवारम् आवृत्तिः | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''कृपः उः कृपः रः लः''' |</big>
===== <big><u>जन्, सन्, खन् इति धातवः</u></big> =====
Line 986 ⟶ 999:
====== <big>'''ये विभाषा''' (६.४.४३)</big> ======
<big>'''ये विभाषा''' (६.४.४३) = जन्, सन्, खन् एषां धातूनां नकारस्य स्थाने विकल्पेन आकारादेशो भवति यकारादि-कित्ङित्-प्रत्यये परे | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अन्तादेशः | ये सप्तम्यन्तं, विभाषा प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''जनसनखनां सञ्झलोः''' (६.४.४२) इत्यस्मात् '''जनसनखनाम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''विड्वनोरनुनासिकस्यात्''' (६.४.४१) इत्यस्मात् '''आत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनामनुनासिकलोपो झलि क्ङिति''' (६.४.३७) इत्यस्मात् '''क्ङिति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''जनसनखनां अङ्गस्य आत् ये क्ङिति विभाषा''' |</big>
==== <big><u>अनुनासिकान्त-धातवः</u></big> ====
Line 1,002 ⟶ 1,016:
===== <big><u>चत्वारः मकारान्तधातवः</u></big>
Line 1,028 ⟶ 1,042:
===== <big><u>अवशिष्टाः एकादश धातवः</u></big> =====
Line 1,064 ⟶ 1,078:
====== <big>'''वा ल्यपि''' (६.४.३८)</big> ======
<big>'''वा ल्यपि''' (६.४.३८) = वन्-धातोः, अनुनासिकान्त-अनुदात्तोपदेश-धातोः, अनुनासिकान्त-तनादि-धातोः अनुनासिकस्य लोपो वा भवति ल्यपि परे | सिद्धान्तकौमुद्याम् अनुदात्तोपदेशानां वनतितनोत्यादीनामनुनासिकलोपो वा स्याल्ल्यपि | अस्मिन् सूत्रे यः विकल्पः विधीयते तस्य नाम ’व्यवस्थितविभाषा’, यस्य अर्थः अयं यत् ये पञ्चदश धातवः अस्मिन् सूत्रे उक्ताः, तेषु ये मकारान्ताः तेषां ’वा’ अनुनासिकलोपः, अवशिष्टानां च धातूनां नित्यम् अनुनासिकलोपः | ल्यपि सप्तम्यन्तं, च अवययं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनामनुनासिकलोपो झलि क्ङिति''' (६.४.३७) इत्यस्मात् '''अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनाम''', '''अनुनासिक''', '''लोपः''' इत्येषाम् अनुवृत्तिः | एषां पदानामपि अत्र पदविभागः च विभक्तिश्च सूच्यते—अनुदात्तः उपदेशे येषां ते, अनुदात्तोपदेशाः बहुव्रीहिः | तनोतिः आदिः येषां ते, तनोत्यादयः बहुव्रीहिः | अनुदात्तोपदेशाश्च वनतिश्च तनोत्यादयश्च तेषामितरेतरद्वन्द्वः अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादयः, तेषाम् अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनाम् | अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनां षष्ठ्यन्तम्, अनुनासिक इति लुप्तष्ठीकं पदं, लोपः प्रथमान्तम् | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तादृशम् अङ्गं यस्य अन्ते अनुनासिकवर्णः अस्ति (वनतिं विहाय 'अनुनासिक' इति पदं सर्वेषां विशेषणम्); '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अन्ते स्थितस्य अनुनासिकवर्णस्य लोपः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अनुनासिक-अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनाम् अङ्गस्य लोपः वा ल्यपि''' |</big>
Line 1,071 ⟶ 1,086:
<big>यः धातुः ऋकारादिः, तस्मात् पूर्वं तादृशः उपसर्गः अस्ति यस्य अन्ते अकारः अस्ति चेत्, द्वयोः वर्णयोः स्थाने एकः वृद्धेः एकादेशः भवति '''उपसर्गादृति धातौ''' (६.१.९१) इति सूत्रेण |</big>
<big>यथा—</big>
<big>प्र + ऋणु + ल्यप् → प्र + ऋण् + य → '''वा ल्यपि''' (६.४.३८) इत्यनेन अनुनासिकलोपः ल्यपि → प्र + ऋ + य → '''ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्''' (६.१.७१) इत्यनेन ह्रस्ववर्णस्य तुगागमः भवति कृत्-संज्ञके पित्-प्रत्यये परे प्र + ऋ + त् + य → '''उपसर्गादृति धातौ''' (६.१.९१) इत्यनेन अवर्णान्तात् उपसर्गात् ऋकारादि-धातौ परे पूर्वपरयोः वृद्धेः एकादेशः → प्रा + त् + य → '''उरण् रपरः''' (१.१.५१) इत्यनेन ऋकारस्य स्थाने यदा अण्-आदेशः भवति, तदा सः अण् सदा रपरः → प्रार् + त् + य → प्रार्त्य</big>
<big>प्रक्रियायाः सूत्राणां बलाबलचिन्तनम्— '''वा ल्यपि''' (६.४.३८), '''उपसर्गादृति धातौ''' (६.१.९१) इयनयोः युगपत् प्रसक्तिः; द्वयोः मध्ये '''वा ल्यपि''' (६.४.३८) परसूत्रम्, अङ्गकार्यञ्च अतः तस्य प्राप्तिः | तदा '''ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्''' (६.१.७१), '''उपसर्गादृति धातौ''' (६.१.९१) इत्यनयोः युगपत् प्रसक्तिः; द्वयोः मध्ये '''उपसर्गादृति धातौ''' (६.१.९१) परसूत्रं, नित्यसूत्रं च, किन्तु अन्तरङ्गत्वात् '''ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्''' (६.१.७१) इत्यस्य प्राप्तिः | '''उपसर्गादृति धातौ''' (६.१.९१) इत्यस्य कृते बहिरङ्गत्वम् अस्ति—निमित्तत्वात् उपसर्गः अपेक्षितः यः भिन्नपदम् अस्ति | '''ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्''' (६.१.७१) इत्यस्मिन् प्रत्ययः निमित्तम् अस्ति—प्रत्ययः भिन्नपदं नास्ति किन्तु उपसर्गः पदमस्ति, अतः '''उपसर्गादृति धातौ''' (६.१.९१) इत्यस्य बहिरङ्गत्वात् अनन्तरं प्राप्तिः तस्य |</big>
====== <big>'''उपसर्गादृति धातौ''' (६.१.९१)</big> ======
<big>'''उपसर्गादृति धातौ''' (६.१.९१) = अवर्णान्तात् उपसर्गात् ऋकारादि-धातौ परे पूर्वपरयोः वृद्धेः एकादेशः भवति | उपसर्गात् पञ्चम्यन्तम्, ऋति सप्तम्यन्तं, धातौ सप्तम्यन्तम्, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''आद्गुणः''' (६.१.८७) इत्यस्मात् '''आत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''वृद्धिरेचि''' (६.१.८८) इत्यस्मात् '''वृद्धिः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''एकः पूर्वपरयोः''' (६.१.८४) इत्यस्य अधिकारः | '''यस्मिन् विधिस्तदादावल्ग्रहणे''' इति परिभाषया तदादिविधिना तादृशधातुः यस्य आदौ ऋकारः स्यात् | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''आत् उपसर्गात् ऋति धातौ पूर्वपरयोः एकः वृद्धिः''' |</big>
==== <big><u>सम्प्रसारणि-हलन्तधातवः</u></big> ====
<big>'''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५) इति सूत्रेण वच्यादि इति एकादशानां धातूनां सम्प्रसारणं भवति किति प्रत्यये परे । '''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (
Line 1,083 ⟶ 1,120:
<big>प्र + वच् + ल्यप् → प्र + उच् + य → प्रोच्य</big>
<big>प्र + स्वप् + ल्यप् → प्र +
<big>प्र + यज् + ल्यप् → प्र + इज् + य → प्रेज्य</big>
Line 1,115 ⟶ 1,152:
<big>सम्प्रसारणं नाम किम् इति चेत्—</big>
====== <big>'''इग्यणः सम्प्रसारणम्''' (१.१.४५)</big> ======
<big>'''इग्यणः सम्प्रसारणम्''' (१.१.४५) = यणः स्थाने यः इक्-प्रत्याहारे स्थितवर्णः आदिष्टः, तस्य सम्प्रसारण-संज्ञा भवति | इक् प्रथमान्तं, यणः षष्ठ्यन्तं, सम्प्रसारणम् प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं सम्पूर्णम्— '''यणः इक् सम्प्रसारणम्''' |</big>
Line 1,123 ⟶ 1,161:
<big>सम्प्रसारण-विधायके द्वे सूत्रे—</big>
====== <big>'''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५)</big> ======
<big>'''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५) = वच्, स्वप्, यज्, वप्, वह्, वस्, वद्, वेञ्, ह्वेञ्, श्वि, व्येञ् इत्येषां धातूनां सम्प्रसारणं भवति किति प्रत्यये परे | यज् आदिर्येषां ते यजादयः | वचिश्च स्वपिश्च यजादयश्च तेषामितरेतरद्वन्द्वो वचिस्वपियजादयः, तेषां वचिस्वपियजादीनाम् | वचिस्वपियजादीनां षष्ठ्यन्तं, किति सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''ष्यङः सम्प्रसारणम्''' '''पुत्रपत्योस्तत्पुरुषे''' (६.१.१३) इत्यस्मात् '''सम्प्रसारणम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''वचिस्वपियजादीनां सम्प्रसारणं किति''' |</big>
====== <big>'''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (६.१.१६)</big> ======
<big>'''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (६.१.१६) = ग्रह्, ज्या, वय्, व्यध्, वश्, व्यच्, व्रश्च्, प्रच्छ्, भ्रस्ज्, एषां सम्प्रसारणं भवति किति ङिति प्रत्यये परे | काशिकायां ग्रह उपादाने , ज्या वयोहानौ, वेञो वयिः, व्यध ताडने, वश कान्तौ, व्यच व्याजीकरणे, ओव्रश्चू छेदने, प्रच्छ ज्ञीप्सायाम्, भ्रस्ज पाके इत्येतेषां धातूनां ङिति प्रत्यये परतश्चकारात् किति च सम्प्रसारणं भवति । ग्रहिश्च ज्याश्च वयिश्च व्यधिश्च वष्टिश्च विचतिश्च वृश्चतिश्च पृच्छतिश्च भृज्जतिश्च तेषामितरेतरद्वन्द्बो ग्रहि-ज्या-वयि-व्यधि-वष्टि-विचति-वृश्चति-पृच्छति-भृज्जतयः तेषां ग्रहि-ज्या-वयि-व्यधि-वष्टि-विचति-वृश्चति-पृच्छति-भृज्जतीनाम् । ग्रहि-ज्या-वयि-व्यधि-वष्टि-विचति-वृश्चति-पृच्छति-भृज्जतीनाम् षष्ठ्यन्तं, ङिति सप्तम्यन्तं, च अव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम् । '''ष्यङः सम्प्रसारणम्''' '''पुत्रपत्योस्तत्पुरुषे''' (६.१.१३) इत्यस्मात् '''सम्प्रसारणम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५) इत्यस्मात् '''किति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ग्रहि-ज्या-वयि-व्यधि-वष्टि-विचति-वृश्चति-पृच्छति-भृज्जतीनां सम्प्रसारणं किति ङिति च''' |</big>
==== <big><u>अनिदितः धातवः</u></big> ====
Line 1,141 ⟶ 1,181:
<big>यथा—</big>
<big>प्र +
<big>प्र + स्रंस् + ल्यप् → प्र + स्रस् + य → प्रस्रस्य</big>
Line 1,149 ⟶ 1,189:
<big>केचन धातवः एकस्मात् अधिक-धातुगणेषु सन्ति, तदनुसृत्य च मूलधातुरूपे इत्-सज्ञकवर्णाः भिन्नाः भवितुमर्हन्ति । उदाहरणार्थं त्रयः मन्थ्-रूपि-धातवः सन्ति । एकः मन्थ्-धातुः (मन्थँ) भ्वादिगणे अस्ति, अन्यः मन्थ्-धातुः (मन्थँ) क्र्यादिगणे अस्ति; एतौ द्वौ धातू अनिदितौ स्तः । अतः तयोः ल्यपि परे रूपम् उपरि प्रदर्शितम्—प्रमथ्य । तृतीयः मन्थ्-धातुः (मथिँ) अपि भ्वादिगणे अस्ति किन्तु अयं धातुः इदित् अस्ति, अतः तस्य ल्यपि परे रूपम् अस्ति ’प्रमन्थ्य’ ।</big>
<big>अधः मूलधातुरूपम् अनुसृत्य ल्यपि परे रूपं कल्पनीयम्—</big>
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>
<big>
<big>सम् +
<big>सम् +
<big>
<big>
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>
<big>प्र +
<big>
<big>
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
<big>प्र +
====== <big>'''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४)</big> ======
<big>'''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) = येषां हलन्त-धातूनां ह्रस्व-इकारस्य इत्-संज्ञा नास्ति, तेषाम् उपधायां नकारः अस्ति चेत्, तस्य नकारस्य लोपः भवति किति ङिति प्रत्यये परे | इत् इत् अस्ति येषाम् ते इदितः, न इदितः, अनिदितः, बहुव्रीहिगर्भः नञ्तत्पुरुषसमासः, तेषाम् अनिदिताम् | क् च ङ् च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः क्ङौ | क्ङौ इतौ यस्य सः क्ङित्, द्वन्द्वगर्भः बहुव्रीहिसमासः, तस्मिन् क्ङिति | अनिदितां षष्ठ्यन्तं, हलः षष्ठ्यन्तम्, उपधाया षष्ठ्यन्तं, क्ङिति सप्तम्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''श्नान्नलोपः''' (६.४.२३) इत्यस्मात् '''न, लोपः''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्— '''अनिदितां हलः अङ्गस्य उपधायाः नः लोपः क्ङिति''' |</big>
===== <big><u>विशेषः—स्कन्द् स्यन्द् इति धातू</u></big> =====
<big>स्कन्दिँर् (गतिशोषणयोः) च स्यन्दूँ (प्रस्रवणे) चेति भ्वादिगणीय-धातू अनिदितौ स्तः | स्कन्दिँर् इरित् न तु इदित्, अतः किति ङिति प्रत्यये परे अनयोः द्वयोः धात्वोः नकारलोपः भवति स्म '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इति सूत्रेन | किन्तु '''क्त्वि स्कन्दिस्यन्दोः''' (६.४.३१) इति सूत्रेण इदं कार्यं निषिध्यते | वस्तुतस्तु अनेन सूत्रेण क्त्वा-प्रत्यये परे नकारलोपः निषिध्यते, तदा स्थानिवद्भावेन ल्यपि परे अपि तथैव निषेधः भवति | </big>
<big>प्र + स्कन्द् + ल्यप् → '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन अनिदितां धातूनाम् उपधा-नकारस्य लोपः भवति किति ङिति प्रत्यये परे → '''क्त्वि स्कन्दिस्यन्दोः''' (६.४.३१) इत्यनेन स्कन्द्-धातोः उपधा-नकार-लोपः न भवति क्त्वा-प्रत्यये परे → स्थानिवद्भावेन ल्यपि परे अपि तथैव निषेधः → प्र + स्कन्द्+ य → प्रस्कन्द्य</big>
<big>एवमेव—</big>
<big>प्र + स्यन्द् + ल्यप् →</big>
====== <big>'''क्त्वि स्कन्दिस्यन्दोः''' (६.४.३१)</big> ======
<big>'''क्त्वि स्कन्दिस्यन्दोः''' (६.४.३१) = स्कन्द्-धातोः स्यन्द्-धातोः च उपधा-नकारस्य लोपः न भवति क्त्वा-प्रत्यये परे | एतौ द्वौ धातू अनिदितौ अपि च क्त्वा-प्रत्ययः कित्, अतः '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन अनयोः धात्वोः क्त्वा-प्रत्यये परे नकारलोपः जायते स्म | तदा प्रकृतसूत्रेण इदं कार्यं निषिध्यते | स्कन्दिश्च स्यन्द् च तयोरितरेतरद्वन्द्वः स्कन्दिस्यन्दौ, तयोः स्कन्दिस्यन्दोः | क्त्वि इति क्त्वा-शब्दस्य सप्तम्यन्तं रूपं, स्कन्दिस्यन्दोः षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''श्नान्नलोपः''' (६.४.२३) इत्यस्मात् '''नलोपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यस्मात् '''उपधायाः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''नाञ्चेः पूजायाम्''' (६.४.३०) इत्यस्मात् '''न''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्— '''स्कन्दिस्यन्दोः अङ्गयोः उपधायाः नलोपः क्त्वि न''' |</big>
=== '''<big>३) णिजन्तधातूनां ल्यप्-विधान-प्रक्रिया</big>''' ===
Line 1,290 ⟶ 1,353:
<big>णिजन्तधातौ णिच्-प्रत्ययात् पूर्वं हल्-वर्णः अस्ति चेत् अपि च तस्मात् हल्-वर्णात् पूर्वं लघु-अच्-वर्णः अस्ति चेत्, तर्हि ल्यपि परे णेः स्थाने अय्-आदेशः भवति '''ल्यपि लघुपूर्वात्''' (६.४.५६) इति सूत्रेण | '''ल्यपि लघुपूर्वात्''' (६.४.५६)
Line 1,316 ⟶ 1,379:
====== <big>'''ल्यपि लघुपूर्वात्''' (६.४.५६)</big> ======
<big>'''ल्यपि लघुपूर्वात्''' (६.४.५६) = लघु-अच्-वर्णात् णेः अय्-आदेशो भवति ल्यपि परे | '''णेरनिटि''' (६.४.५१) इत्यस्य अपवादः | लघुः पूर्वः यस्मात् सः लघुपूर्वः, तस्मात् लघुपूर्वात् | ल्यपि सप्तम्यन्तं, लघुपूर्वात् पञ्चम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''णेरनिटि''' (६.४.५१) इत्यस्मात् '''णेः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अयामन्ताल्वाय्येत्न्विष्णुषु''' (६.४.५५) इत्यस्मात् '''अय्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्— '''अङ्गस्य''' '''लघुपूर्वात् णेः अय् ल्यपि''' |</big>
===== <big><u>णिचः पूर्वं लघुस्वरः नास्ति चेत् ल्यपि अयादेशः न भवति</u>—</big> =====
Line 1,330 ⟶ 1,394:
<big>एवमेव—</big>
<big>
<big>उप + नि +
====== <big>'''णेरनिटि''' (६.४.५१)</big> ======
<big>'''णेरनिटि''' (६.४.५१) = यस्य आर्धधातुकप्रत्ययस्य इडागमो नास्ति, तस्मात् पूर्वं णि-प्रत्ययस्य लोपो भवति | अत्र 'णि' इत्यस्य अनुबन्धरहितत्वात् णिङ्, णिच् द्वयोः ग्रहणम्; उभयत्र 'इ' इत्येव अवशिष्यते | णेः षष्ठ्यन्तं, अनिटि सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अतो लोपः''' (६.४.४८) इत्यस्मात् '''लोपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''आर्धधातुके''' (६.४.४६) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''णेः लोपः अनिटि आर्धधातुके''' |</big>
===== <big><u>आप्-धातोः विकल्पेन अयादेशः</u></big> =====
Line 1,360 ⟶ 1,425:
====== <big>'''विभाषापः''' (६.४.५७)</big> ======
<big>'''विभाषापः''' (६.४.५७) = णिजन्त-आप्-धातोः णेः अय्-आदेशः विकलेन भवति ल्यपि परे | सिद्धान्तकौमुद्याम् आप्नोतेर्णेरयादेशो वा स्यात् ल्यपि | विभाषा प्रथमान्तम्, आपः पञ्चम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''णेरनिटि''' (६.४.५१) इत्यस्मात् '''णेः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अयामन्ताल्वाय्येत्न्विष्णुषु''' (६.४.५५) इत्यस्मात् '''अय्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''ल्यपि लघुपूर्वात्''' (६.४.५६) इत्यस्मात् '''ल्यपि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्— '''अङ्गस्य''' '''आपः णेः अय् ल्यपि विभाषा''' |</big>
===== <
<big>चुरादिगणे णिच्-प्रत्ययः स्वार्थे विधीयते एव
====== <big>'''णेरनिटि''' (६.४.५१)</big> ======
<big>'''णेरनिटि''' (६.४.५१) = यस्य आर्धधातुकप्रत्ययस्य इडागमो नास्ति, तस्मात् पूर्वं णि-प्रत्ययस्य लोपो भवति | अत्र 'णि' इत्यस्य अनुबन्धरहितत्वात् णिङ्, णिच् द्वयोः ग्रहणम्; उभयत्र 'इ' इत्येव अवशिष्यते | णेः षष्ठ्यन्तं, अनिटि सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अतो लोपः''' (६.४.४८) इत्यस्मात् '''लोपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''आर्धधातुके''' (६.४.४६) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''णेः लोपः अनिटि आर्धधातुके''' |</big>
Line 1,380 ⟶ 1,447:
<big>चुर् → '''पाश-रूप-वीणा-तूल-श्लोक-सेना-लोम-त्वच-वर्म-वर्ण-चूर्ण -चुरादिभ्यो णिच्''' (३.१.२५)
=== '''<big>४) <u>सन्-प्रत्ययान्तानां ल्यप्-विधान-प्रक्रिया</u></big>''' ===
<big>सन्नन्तधातूनाम् अन्ते सदा ह्रस्वः अकारः भवति—नाम एते धातवः सर्वे अदन्ताः । ल्यप्-प्रत्ययः आर्धधातुकः, अतः ल्यपि परे एषां सर्वेषां सन्नन्त-धातूनाम् अकारस्य लोपः भवति '''अतो लोपः''' (६.४.४८) इति सूत्रेण ।</big>
<big>यथा—</big>
<big>आ + जिगमिष + ल्यप् → '''अतो लोपः''' (६.४.४८) इत्यनेन अदन्ताङ्गस्य ह्रस्व-अकारलोपो भवति आर्धधातुके प्रत्यये परे → आजिगमिष्य</big>
<big>एवमेव—</big>
<big>प्र + पिपठिष + ल्यप् →</big>
<big>प्र + चिकीर्ष + ल्यप् →</big>
<big>प्र + मुमुक्ष + ल्यप् →</big>
<big>प्र + युयुत्स + ल्यप् →</big>
====== <big>'''अतो लोपः''' (६.४.४८)</big> ======
<big>'''अतो लोपः''' (६.४.४८) = अदन्ताङ्गस्य ह्रस्व-अकारलोपो भवति आर्धधातुके प्रत्यये परे | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन '''अतः अङ्गस्य''' नाम न केवलम् ह्रस्व-अकारः इत्यङ्गस्य, अपि तु ह्रस्व-अकारान्तस्य अङ्गस्य | '''अलोऽन्तस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अन्तिमवर्णस्य एव लोपः (न तु अङ्गस्य) | '''उपदेशे''' अनुवर्तते अतः प्रसक्तिः केवलम् उपदेशावस्थायाम्* | अतः षष्ठ्यन्तं, लोपः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अनुदात्तोपदेश-वनति-तनोत्यादीना-मनुनासिकलोपो झलि क्ङिति''' (६.४.३७) इत्यस्मात् '''उपदेशे''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१), '''आर्धधातुके''' (६.४.४६) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अतः अङ्गस्य लोपः आर्धधातुके उपदेशे''' |</big>
=== '''<big><u>अभ्यासः</u></big>''' ===
<big>एषां धातूनां ल्यबन्तरूपाणि कल्पनीयानि—</big>
<big>परि + अट (अट्) + ल्यप् →</big>
<big>सम् + अकि (अक्) + ल्यप् →</big>
<big>सम् + ऋजि (ऋज्) + ल्यप् →</big>
<big>सम् + ग्रुचु (ग्रुच्) + ल्यप् →</big>
<big>वि + तनु (तन्) + ल्यप् →</big>
<big>सम् + दिवु (दिव्) + ल्यप् →</big>
<big>वि + क्लेश (क्लेश्) + ल्यप् →</big>
<big>प्र + यमि (यमि) + ल्यप् → </big>
<big>प्र + क्वण (क्वण्) + ल्यप् → </big>
<big>प्र + जॄ + ल्यप् →</big>
<big>वि + कृष (कृष्) + ल्यप् →</big>
<big>सम् + अक्षू (अक्ष्) + ल्यप् →</big>
<big>प्र + चिन्ति (चिन्ति) + ल्यप् →</big>
<big>प्र + गृ + ल्यप् →</big>
<big>प्र + ध्वंस् + ल्यप् →</big>
<big>प्र + यम् + ल्यप् →</big>
<big>नि + मि + ल्यप् →</big>
<big>प्र + ञिष्वपँ (स्वप्) + ल्यप् →</big>
<big>उत् + डीङ् (डी) + ल्यप् →</big>
<big>प्र + चल (चल्) + ल्यप् →</big>
<big>वि + चिरि (चिरि) + ल्यप् →</big>
<big>सम् + जुषी (जुष्) + ल्यप् →</big>
<big>सम् + इ + ल्यप् →</big>
<big>वि + ग्रह (ग्रह्) + ल्यप् →</big>
<big>वि + धे + ल्यप् →</big>
<big>सम् + असँ (अस्) + ल्यप् →</big>
<big>सम् + अर्द (अर्द्) + ल्यप् →</big>
<big>वि + उष (उष्) + ल्यप् →</big>
<big>प्र + लेखि (लेखि) + ल्यप् →</big>
<big>Swarup - April 2024</big>
| |||