page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
7---ArdhadhAtukaprakaraNam/14---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA: Difference between revisions
7---ArdhadhAtukaprakaraNam/14---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA (view source)
Revision as of 01:24, 30 August 2023
, 8 months agono edit summary
No edit summary |
No edit summary |
||
| (19 intermediate revisions by 2 users not shown) | |||
Line 7:
|<big>१) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/311_iD-vyavasthA---ajantadhAtUnAm-iDvyavasthA---abhyAsaH--panca-rUpANi_%2B_halantadhAtUnAm-iDvyavasthA_2022-05-24.mp3 iD-vyavasthA---ajantadhAtUnAm-iDvyavasthA---abhyAsaH--panca-rUpANi_+_halantadhAtUnAm-iDvyavasthA_2022-05-24]</big>
|-
|<big>२) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/312_iD-vyavasthA---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---cintanam_%2B_abhyAsaH_2022-05-31.mp3 iD-vyavasthA---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---cintanam_+_abhyAsaH_2022-05-31]</big>
|-
|<big>३) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/313_iD-vyavasthA---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---cintanam_%2B_abhyAsaH_2022-06-07.mp3 iD-vyavasthA---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---cintanam_+_abhyAsaH_2022-06-07]</big>
|-
|<big>४) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/314_iD-vyavasthA---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---abhyAsaH_2022-06-14.mp3 iD-vyavasthA---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---abhyAsaH_2022-06-14]</big>
|-
|<big>५) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/317_iD-vyavasthA---ajanta-halanta-ca-dhAtUnAm-iDvyavasthA-abhyAsaH_%2B_veD-dhAtavaH_2022-07-05.mp3 iD-vyavasthA---ajanta-halanta-ca-dhAtUnAm-iDvyavasthA-abhyAsaH_+_veD-dhAtavaH_2022-07-05]</big>
|-
|'''<big>2019 वर्गः</big>'''
Line 23 ⟶ 29:
|<big>६) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/202_ajantadhAtUnAM-ca-halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---abhyAsaH-4_%2B_veT-dhAtavaH_2019-08-18.mp3 ajantadhAtUnAM-ca-halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---abhyAsaH-4_+_veT-dhAtavaH_2019-08-18]</big>
|}
<u><big>अनिट्-हलन्तधातवः</big></u>
Line 202 ⟶ 207:
|<big>अरोक्ष्यत्</big>
|-
|<big>सृज्<sup>१</sup></big>
|<big>स्रष्टा</big>
|<big>स्रष्टुम्</big>
Line 237 ⟶ 242:
|<big>अस्वङ्क्ष्यत</big>
|-
|<big>मस्ज्<sup>
|<big>मङ्क्ता</big>
|<big>मङ्क्तुम्</big>
Line 244 ⟶ 249:
|<big>अमङ्क्ष्यत्</big>
|-
|<big>भ्रस्ज्<sup>
|<big>भ्रष्टा</big>
|<big>भ्रष्टुम्</big>
Line 251 ⟶ 256:
|<big>अभ्रक्ष्यत् / अभ्रक्ष्यत</big>
|-
|<big>भ्रस्ज्<sup>
|<big>भर्ष्टा</big>
|<big>भर्ष्टुम्</big>
Line 267 ⟶ 272:
<big>प्रक्रिया— '''चोः कुः''' (८.२.३०), '''खरि च''' (८.४.५५) // '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' (८.२.३६), '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१) ।</big>
<big>१) सृज्— '''सृजिदृशोर्झल्यमकिति''' (६.१.५८) = सृज विसर्गे, दृशिर्प्रेक्षणे इत्येतयोः धात्वोः झलादावकिति प्रत्यये परतः अमागमो भवति ।</big> <big>'''इको यणचि''' (६.१.७६) = इकः स्थाने यण्-आदेशः स्यात् अचि परे संहितायां विषये |</big>
<big>१) मस्ज्— '''मस्जिनशोर्झलि''' (७.२.६०) = मस्ज्-धातोः नश्-धातोः च नुमागमो भवति झलादि-प्रत्यये परे ।</big> ▼
▲<big>
<big>२) मस्ज्, भ्रस्ज्— '''स्कोः संयोगाद्योरन्ते च''' (८.२.२९) = संयोगस्य प्रथमसदस्यः सकारः ककारः वा चेत्, संयोगस्य प्रथमसदस्यलोपो भवति न तु द्वितीयसदस्यस्य, झलि पदान्ते च |</big> ▼
▲<big>
<big>३) भ्रस्ज्— '''भ्रस्जो रोपधयोः रमन्यतरस्याम्''' (६.४.४७) = भ्रस्ज्-धातोः रेफस्य च उपधावर्णस्य च विकल्पेन 'रम्' इति आगमः भवति आर्धधातुके प्रत्यये परे । '''मिदचोऽन्त्यात्परः''' (१.१.४७) । द्वयोः लोपः, रम् इति आगमः ।</big> ▼
▲<big>
<big><br /></big>
Line 389 ⟶ 396:
<big>अन्ये सर्वे दकारान्तधातवः सेटः |</big>
<big>प्रक्रिया— '''खरि च''' (८.४.५५) ।</big>
<big><br /></big>
<big>६. एकाच्-धकारान्तधातवः -
Line 437 ⟶ 446:
|<big>योत्स्यते</big>
|<big>अयोत्स्यत</big>
|-
|<big>रुध्</big>
|<big>रोद्धा</big>
|<big>रोद्धुम्</big>
|<big>रोद्धव्यम्</big>
|<big>रोत्स्यति</big>
|<big>अरोत्स्यत्</big>
|-
|<big>अनु+रुध्</big>
| <big>अनुरोद्धा</big>
|<big>अनुरोद्धुम्</big>
| <big>अनुरोद्धव्यम्</big>
|<big>अनुरोत्स्यते</big>
|<big>अन्वरोत्स्यत</big>
|-
|<big>शुध्</big>
Line 469 ⟶ 492:
<big><br />
व्यधँ ताडने दि प० (विध्यति), षिधुँ संराद्धौ दि प० (सिध्यति), क्रुधँ क्रोधे दि प० (क्रुध्यति), क्षुधँ बुभुक्षायाम् दि प० (क्षुध्यति), बुधँ अवगमने दि आ० (बुध्यते), युधँ सम्प्रहारे दि आ० (युध्यते), रुधिर् आवरणे रुधादि प० (रुणद्धि), अनु + रुधँ कामे दि आ० (अनुरुध्यते), शुधँ शौचे दि प० (शुध्यति), राधँ वृद्धौ दि प० (राध्यति), राधँ संसिद्धौ स्वा प० (राध्नोति), साधँ संसिद्धौ स्वा प० (साध्नोति), बन्धँ बन्धने क्र्या प० (बध्नाति)</big>
<big>अन्ये सर्वे धकारान्तधातवः सेटः |</big>
<big>प्रक्रिया— '''झषस्तथोर्धोऽधः''' (८.२.४०) = झष्-उत्तरस्य तकारथकारयोः स्थाने धकारादेशो भवति, धा-धातुं वर्जयित्वा | '''झलां जश् झशि''' (८.४.५३) = झलां स्थाने जशादेशो भवति झशि परे |</big>
<big>स्य-प्रत्यये परे '''खरि च''' (८.४.५५) ।</big>
<big>बुध्, बन्ध् (स्य-प्रत्यये परे)— '''एकाचो बशो भष् झषन्तस्य स्ध्वोः''' (८.२.३७) = धातोरवयवो यो झषन्त एकाच्, तस्य बशः भषादेशो भवति सकारे परे, ध्व-शब्दे परे, पदान्ते च |</big>
<big><br /></big>
Line 575 ⟶ 604:
|<big>अलोप्स्यत् / अलोप्स्यत</big>
|-
|<big>तृप्
|<big>तर्प्ता</big>
Line 592 ⟶ 621:
<big>अत्रप्स्यत्</big>
|-
|<big>दृप्
|<big>दर्प्ता</big>
Line 609 ⟶ 638:
<big>अद्रप्स्यत्</big>
|-
|<big>सृप्
|<big>सर्प्ता</big>
Line 640 ⟶ 669:
<big><br /></big>
<big>
<big
'''एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्''' (७.२.१०) = यः औपदेशिकधातुः एकाच् अपि अनुदात्तः अपि अस्ति, तस्मात् विहितस्य प्रत्ययस्य इडागमो न भवति |</big>
<big>'''अनुदात्तस्य चर्दुपधस्यान्यतरस्याम्''' (६.१.५९) = उपदेशे अनुदात्तः यः ऋदुपधः तस्य अम्-आगमः विकल्पेन भवति झलादौ अकिति प्रत्यये परे | षड् धातवः—तृप्, दृप्, सृप्, मृश्, स्पृश्, कृष् । '''इको यणचि''' (६.१.७६) ।</big>
<big><br />
Line 681 ⟶ 710:
<big>अन्ये सर्वे भकारान्तधातवः सेटः |</big>
<big>प्रक्रिया— '''झषस्तथोर्धोऽधः''' (८.२.४०) = झष्-उत्तरस्य तकारथकारयोः स्थाने धकारादेशो भवति, धा-धातुं वर्जयित्वा | '''झलां जश् झशि''' (८.४.५३) = झलां स्थाने जशादेशो भवति झशि परे |</big>
<big>स्य-प्रत्यये परे '''खरि च''' (८.४.५५) ।</big>
<big><br /></big>
Line 726 ⟶ 759:
<big><br />
अन्ये सर्वे मकारान्तधातवः सेटः |</big>
<big>प्रक्रिया—'''नश्चापदान्तस्य''' '''झलि''' (८.३.२४), '''अनुस्वारस्य''' '''ययि''' '''परसवर्णः''' (८.४.५८) ।</big>
<big><br /></big>
Line 774 ⟶ 809:
|<big>अक्रोक्ष्यत्</big>
|-
|<big>
|<big>द्रष्टा</big>
|<big>द्रष्टुम्</big>
Line 781 ⟶ 816:
|<big>अद्रक्ष्यत्</big>
|-
|<big>मृश्
|<big>मर्ष्टा</big>
Line 798 ⟶ 833:
<big>अम्रक्ष्यत्</big>
|-
|<big>स्पृश्
|<big>स्पर्ष्टा</big>
Line 827 ⟶ 862:
<big>अन्ये सर्वे शकारान्तधातवः सेटः |</big>
<big>प्रक्रिया—'''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' (८.२.३६), '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१) ।</big>
<big>१) दृश्— '''सृजिदृशोर्झल्यमकिति''' (६.१.५८) = सृज विसर्गे, दृशिर्प्रेक्षणे इत्येतयोः धात्वोः झलादावकिति प्रत्यये परतः अमागमो भवति ।</big> <big>'''इको यणचि''' (६.१.७६) = इकः स्थाने यण्-आदेशः स्यात् अचि परे संहितायां विषये |</big>
२) <big>मृश्, स्पृश् एतौ द्वौ धातू अनुदात्तौ अतः अनिटौ; अनिटौ च ऋदुपधौ च इत्यतः विकल्पेन तयोः अमागमो भवति | अधस्थसूत्रद्वयं दृश्यताम्—</big>
<big>
'''एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्''' (७.२.१०) = यः औपदेशिकधातुः एकाच् अपि अनुदात्तः अपि अस्ति, तस्मात् विहितस्य प्रत्ययस्य इडागमो न भवति |</big>
<big>'''अनुदात्तस्य चर्दुपधस्यान्यतरस्याम्''' (६.१.५९) = उपदेशे अनुदात्तः यः ऋदुपधः तस्य अम्-आगमः विकल्पेन भवति झलादौ अकिति प्रत्यये परे | षड् धातवः—तृप्, दृप्, सृप्, मृश्, स्पृश्, कृष् । '''इको यणचि''' (६.१.७६) ।</big>
<big><br /></big>
Line 924 ⟶ 970:
<big><br />
अन्ये सर्वे षकारान्तधातवः सेटः |</big>
<big>प्रक्रिया— '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१) ।</big>
<big><br /></big>
Line 957 ⟶ 1,005:
{| class="wikitable" style="text-align:center; width: 100%; height: 500px" ; "margin: 1em 2em 0;"
|<big>दह्<sup>१</sup></big>
|<big>दग्धा</big>
|<big>दग्धुम्</big>
Line 964 ⟶ 1,012:
|<big>अधक्ष्यत्</big>
|-
|<big>दिह्<sup>१</sup></big>
|<big>देग्धा</big>
|<big>देग्धुम्</big>
Line 971 ⟶ 1,019:
|<big>अधेक्ष्यत्/अधेक्ष्यत</big>
|-
|<big>मिह्<sup>२</sup></big>
|<big>मेढा</big>
|<big>मेढुम्</big>
Line 978 ⟶ 1,026:
|<big>अमेक्ष्यत्</big>
|-
|<big>
|<big>लेढा</big>
|<big>लेढुम्</big>
Line 985 ⟶ 1,033:
|<big>अलेक्ष्यत् / अलेक्ष्यत</big>
|-
|<big>
|<big>दोग्धा</big>
|<big>दोग्धुम्</big>
Line 992 ⟶ 1,040:
|<big>अधोक्ष्यत्/अधोक्ष्यत</big>
|-
|<big>
|<big>रोढा</big>
|<big>रोढुम्</big>
Line 999 ⟶ 1,047:
|<big>अरोक्ष्यत्</big>
|-
|<big>वह्<sup>३</sup></big>
|<big>वोढा</big>
|<big>वोढुम्</big>
Line 1,006 ⟶ 1,054:
|<big>अवक्ष्यत् / अवक्ष्यत</big>
|-
|<big>नह्<sup>४</sup></big>
|<big>नद्धा</big>
|<big>नद्धुम्</big>
Line 1,020 ⟶ 1,068:
<big><br />
अन्ये सर्वे हकारान्तधातवः सेटः |</big>
<big>प्रक्रिया—</big>
<big>१) दह्, दिह्, दुह्—'''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६), '''दादेर्धातोर्घः''' (८.२.३२) = दकारादिधातोः हकारस्य स्थाने घकारादेशो भवति झलि पदान्ते च; '''झषस्तथोर्धोऽधः''' (८.२.४०) = झष्-उत्तरस्य तकारथकारयोः स्थाने धकारादेशो भवति, धा-धातुं वर्जयित्वा | '''झलां जश् झशि''' (८.४.५३) = झलां स्थाने जशादेशो भवति झशि परे |</big>
<big>२) मिह्, लिह्, रुह्—'''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६), '''हो ढः''' (८.२.३१) = हकारस्य स्थाने ढकारादेशो भवति झलि पदान्ते च; '''झषस्तथोर्धोऽधः''' (८.२.४०); '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१); '''ढो ढे लोपः''' (८.३.१३) = ढकारे परे पूर्वतनस्य ढकारस्य लोपो भवति |</big>
<big>३) वह्—'''हो ढः''' (८.२.३१); '''झषस्तथोर्धोऽधः''' (८.२.४०); '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१); '''ढो ढे लोपः''' (८.३.१३); '''सहिवहोरोदवर्णस्य''' (६.३.११२) = ढकारस्य लोपश्चेत्, सह् वह् इति धात्वोः अकारस्य स्थाने ओकारादेशो भवति |</big>
<big>४) नह्—'''नहो धः''' (८.२.३४) = नह्-धातोः हकारस्य धकारादेशो भवति झलि पदान्ते च; '''झषस्तथोर्धोऽधः''' (८.२.४०); '''झलां जश् झशि''' (८.४.५३) |</big>
Line 1,036 ⟶ 1,096:
<big>Swarup – July 2019</big>
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/7b/%E0%A5%A7%E0%A5%AA_-_%E0%A4%B9%E0%A4%B2%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D_%E0%A4%87%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE.pdf १४_-_हलन्तधातूनाम्_इड्व्यवस्था]
| |||