Samskrita Vyakaranam

7---ArdhadhAtukaprakaraNam/14---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA: Difference between revisions

Page Discussion

7---ArdhadhAtukaprakaraNam/14---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA (view source)

Revision as of 01:24, 30 August 2023

10,129 bytes added ,  8 months ago
no edit summary
VisualWikitext
No edit summary
No edit summary
 
(40 intermediate revisions by 4 users not shown)
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:14 - हलन्तधातूनाम्‌ इड्व्यवस्था}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!<big>ध्वनिमुद्रणानि -</big>
|-
|'''<big>2022 वर्गः</big>'''
|-
|<big>१) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/311_iD-vyavasthA---ajantadhAtUnAm-iDvyavasthA---abhyAsaH--panca-rUpANi_%2B_halantadhAtUnAm-iDvyavasthA_2022-05-24.mp3 iD-vyavasthA---ajantadhAtUnAm-iDvyavasthA---abhyAsaH--panca-rUpANi_+_halantadhAtUnAm-iDvyavasthA_2022-05-24]</big>
|-
|<big>२) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/312_iD-vyavasthA---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---cintanam_%2B_abhyAsaH_2022-05-31.mp3 iD-vyavasthA---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---cintanam_+_abhyAsaH_2022-05-31]</big>
|-
|<big>३) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/313_iD-vyavasthA---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---cintanam_%2B_abhyAsaH_2022-06-07.mp3 iD-vyavasthA---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---cintanam_+_abhyAsaH_2022-06-07]</big>
|-
|<big>४) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/314_iD-vyavasthA---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---abhyAsaH_2022-06-14.mp3 iD-vyavasthA---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---abhyAsaH_2022-06-14]</big>
|-
|<big>५) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/317_iD-vyavasthA---ajanta-halanta-ca-dhAtUnAm-iDvyavasthA-abhyAsaH_%2B_veD-dhAtavaH_2022-07-05.mp3 iD-vyavasthA---ajanta-halanta-ca-dhAtUnAm-iDvyavasthA-abhyAsaH_+_veD-dhAtavaH_2022-07-05]</big>
|-
|'''<big>2019 वर्गः</big>'''
|-
|<big>१) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/197_ajantadhAtUnAm-iDvyavasthA_%2B_halantadhAtUnAm-iDvyavasthA_2019-07-14.mp3 ajantadhAtUnAm-iDvyavasthA_+_halantadhAtUnAm-iDvyavasthA_2019-07-14]</big>
Line 14 ⟶ 29:
|<big>६) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/202_ajantadhAtUnAM-ca-halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---abhyAsaH-4_%2B_veT-dhAtavaH_2019-08-18.mp3 ajantadhAtUnAM-ca-halantadhAtUnAm-iDvyavasthA---abhyAsaH-4_+_veT-dhAtavaH_2019-08-18]</big>
|}
 
<u><big>अनिट्‌-हलन्तधातवः</big></u>
 
Line 25 ⟶ 39:
 
 
{| class="wikitable" style= "text-align:center; width: 100%; height: 100px125px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
 
|<big><u>धातुः</u></big>
|<big><u>तास् (लुट्‌)</u></big>
|<big><u>तुमुन्‌</u></big>
|<big><u>तव्यत्‌</u></big>
|<big><u>स्य (लृट्‌)</u></big>
|<big><u>स्य (लृङ्‌)</u></big>
|-
|<big>शक्‌</big>
Line 52 ⟶ 66:
 
 
{| class="wikitable" style= "text-align:center; width: 100%; height: 100px450px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
|- style="height: 50px;"
|<big>पच्‌</big>
Line 70 ⟶ 84:
|-
|- style="height: 50px;"
|<big>रिच्‌-रेच्‌</big>
|<big>रेक्ता</big>
|<big>रेक्तुम्‌</big>
Line 78 ⟶ 92:
|-
|- style="height: 50px;"
|<big>विच्‌-वेच्‌</big>
|<big>वेक्ता</big>
|<big>वेक्तुम्‌</big>
Line 86 ⟶ 100:
|-
|- style="height: 50px;"
|<big>सिच्‌-सेच्‌</big>
|<big>सेक्ता</big>
|<big>सेक्तुम्‌</big>
Line 94 ⟶ 108:
|-
|- style="height: 50px;"
|<big>मुच्‌-मोच्‌</big>
|<big>मोक्ता</big>
|<big>मोक्तुम्‌</big>
Line 107 ⟶ 121:
 
<big>अन्ये सर्वे चकारान्तधातवः सेटः |</big>
 
<big>प्रक्रिया—'''चोः कुः''' (८.२.३०) = झलि पदान्ते कुत्वम्‌ ।</big>
 
<big><br /></big>
Line 112 ⟶ 128:
<big>३. एकाच्‌-छकारान्तधातवः - एक एव छकारन्तधातुः अनिट्‌ अस्ति |</big>
 
{| class="wikitable" style= "text-align:center; width: 100%; height: 50px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
|<big>प्रच्छ्‌</big>
|<big>प्रष्टा</big>
Line 126 ⟶ 142:
 
<big>अन्ये सर्वे छकारान्तधातवः सेटः |</big>
 
<big>प्रक्रिया—'''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' (८.२.३६), '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१) ।</big>
 
<big><br /></big>
Line 132 ⟶ 150:
 
 
{| class="wikitable" style= "text-align:center; width: 100%; height: 50px900px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
|<big>त्यज्‌</big>
|<big>त्यक्ता</big>
Line 154 ⟶ 172:
|<big>अयक्ष्यत्‌ /अयक्ष्यत</big>
|-
|<big>निज्‌-नेज्‌</big>
|<big>नेक्ता</big>
|<big>नेक्तुम्‌</big>
Line 161 ⟶ 179:
|<big>अनेक्ष्यत्‌ /अनेक्ष्यत</big>
|-
|<big>विज्‌-वेज्‌</big>
|<big>वेक्ता</big>
|<big>वेक्तुम्‌</big>
Line 168 ⟶ 186:
|<big>अवेक्ष्यत्‌ / अवेक्ष्यत</big>
|-
|<big>भुज्‌-भोज्‌</big>
|<big>भोक्ता</big>
|<big>भोक्तुम्‌</big>
Line 175 ⟶ 193:
|<big>अभोक्ष्यत्‌ / अभोक्ष्यत</big>
|-
|<big>युज्‌-योज्‌</big>
|<big>योक्ता</big>
|<big>योक्तुम्‌</big>
Line 182 ⟶ 200:
|<big>अयोक्ष्यत्‌ / अयोक्ष्यत</big>
|-
|<big>रुज्‌-रोज्‌</big>
|<big>रोक्ता</big>
|<big>रोक्तुम्‌</big>
Line 189 ⟶ 207:
|<big>अरोक्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>सृज्‌-स्रज्<sup>१</sup></big>
|<big>स्रष्टा</big>
|<big>स्रष्टुम्‌</big>
Line 224 ⟶ 242:
|<big>अस्वङ्क्ष्यत</big>
|-
|<big>मस्ज्‌-मंज्‌<sup>२,३</sup></big>
|<big>मङ्क्ता</big>
|<big>मङ्क्तुम्‌</big>
Line 231 ⟶ 249:
|<big>अमङ्क्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>भ्रस्ज्‌-भ्रज्‌<sup>३</sup></big>
|<big>भ्रष्टा</big>
|<big>भ्रष्टुम्‌</big>
Line 238 ⟶ 256:
|<big>अभ्रक्ष्यत्‌ / अभ्रक्ष्यत</big>
|-
|<big>भ्रस्ज्‌-भर्ज्‌<sup>४</sup></big>
|<big>भर्ष्टा</big>
|<big>भर्ष्टुम्‌</big>
Line 251 ⟶ 269:
 
<big>अन्ये सर्वे जकारान्तधातवः सेटः |</big>
 
<big>प्रक्रिया— '''चोः कुः''' (८.२.३०), '''खरि च''' (८.४.५५) // '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' (८.२.३६), '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१) ।</big>
 
<big>१) सृज्‌— '''सृजिदृशोर्झल्यमकिति''' (६.१.५८) = सृज विसर्गे, दृशिर्प्रेक्षणे इत्येतयोः धात्वोः झलादावकिति प्रत्यये परतः अमागमो भवति ।</big> <big>'''इको यणचि''' (६.१.७६) = इकः स्थाने यण्‌-आदेशः स्यात्‌ अचि परे संहितायां विषये |</big>
 
<big>२) मस्ज्‌— '''मस्जिनशोर्झलि''' (७.२.६०) = मस्ज्-धातोः नश्-धातोः च नुमागमो भवति झलादि-प्रत्यये परे  ।</big>
 
<big>३) मस्ज्‌, भ्रस्ज्‌— '''स्कोः संयोगाद्योरन्ते च''' (८.२.२९) = संयोगस्य प्रथमसदस्यः सकारः ककारः वा चेत्‌, संयोगस्य प्रथमसदस्यलोपो भवति न तु द्वितीयसदस्यस्य, झलि पदान्ते च |</big>
 
<big>४) भ्रस्ज्‌— '''भ्रस्जो रोपधयोः रमन्यतरस्याम्‌''' (६.४.४७) =  भ्रस्ज्-धातोः रेफस्य च उपधावर्णस्य च विकल्पेन 'रम्' इति आगमः भवति आर्धधातुके प्रत्यये परे । '''मिदचोऽन्त्यात्परः''' (१.१.४७) । द्वयोः लोपः, रम्‌ इति आगमः ।</big>
 
<big><br /></big>
Line 256 ⟶ 284:
<big>५. एकाच्‌-दकारान्तधातवः - १५ धातवः अनिटः |</big>
 
{| class="wikitable" style= "text-align:center; width: 100%; height: 50px825px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
|<big>अद्‌</big>
|<big>अत्ता</big>
Line 292 ⟶ 320:
|<big>अहत्स्यत</big>
|-
|<big>खिद्‌-खेद्‌</big>
|<big>खेत्ता</big>
|<big>खेत्तुम्‌</big>
Line 299 ⟶ 327:
|<big>अखेत्स्यत्‌ / अखेत्स्यत</big>
|-
|<big>छिद्‌-छेद्‌</big>
|<big>छेत्ता</big>
|<big>छेत्तुम्‌</big>
Line 306 ⟶ 334:
|<big>अच्छेत्स्यत्‌ / अच्छेत्स्यत</big>
|-
|<big>भिद्‌-भेद्‌</big>
|<big>भेत्ता</big>
|<big>भेत्तुम्‌</big>
Line 313 ⟶ 341:
|<big>अभेत्स्यत्‌ / अभेत्स्यत</big>
|-
|<big>विद्‌-वेद्‌</big>
|<big>वेत्ता</big>
|<big>वेत्तुम्‌</big>
Line 320 ⟶ 348:
|<big>अवेत्स्यत</big>
|-
|<big>विद्‌-वेद्‌</big>
|<big>वेत्ता</big>
|<big>वेत्तुम्‌</big>
Line 327 ⟶ 355:
|<big>अवेत्स्यत</big>
|-
|<big>स्विद्‌-स्वेद्‌</big>
|<big>स्वेत्ता</big>
|<big>स्वेत्तुम्‌</big>
Line 334 ⟶ 362:
|<big>अस्वेत्स्यत्‌</big>
|-
|<big>क्षुद्‌-क्षोद्‌</big>
|<big>क्षोत्ता</big>
|<big>क्षोत्तुम्‌</big>
Line 341 ⟶ 369:
|<big>अक्षोत्स्यत्‌ / अक्षोत्स्यत</big>
|-
|<big>तुद्‌-तोद्‌</big>
|<big>तोत्ता</big>
|<big>तोत्तुम्‌</big>
Line 348 ⟶ 376:
|<big>अतोत्स्यत्‌ / अतोत्स्यत</big>
|-
|<big>नुद्‌-नोद्‌</big>
|<big>नोत्ता</big>
|<big>नोत्तुम्‌</big>
Line 368 ⟶ 396:
 
<big>अन्ये सर्वे दकारान्तधातवः सेटः |</big>
 
<big>प्रक्रिया— '''खरि च''' (८.४.५५) ।</big>
 
<big><br /></big>
 
<big>६. एकाच्‌-धकारान्तधातवः - १०१२ धातवः अनिटः |</big>
 
 
{| class="wikitable" style= "text-align:center; width: 100%; height: 50px600px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
|<big>व्यध्‌</big>
|<big>व्यद्धा</big>
Line 382 ⟶ 412:
|<big>अव्यत्स्यत्‌</big>
|-
|<big>सिध्‌-सेध्‌</big>
|<big>सेद्धा</big>
|<big>सेद्धुम्‌</big>
Line 389 ⟶ 419:
|<big>असेत्स्यत्‌</big>
|-
|<big>क्रुध्‌-क्रोध्‌</big>
|<big>क्रोद्धा</big>
|<big>क्रोद्धुम्‌</big>
Line 396 ⟶ 426:
|<big>अक्रोत्स्यत्‌</big>
|-
|<big>क्षुध्‌-क्षोध्‌</big>
|<big>क्षोद्धा</big>
|<big>क्षोद्धुम्‌</big>
Line 403 ⟶ 433:
|<big>अक्षोत्स्यत्‌</big>
|-
|<big>बुध्‌-बोध्‌</big>
|<big>बोद्धा</big>
|<big>बोद्धुम्‌</big>
Line 410 ⟶ 440:
|<big>अभोत्स्यत</big>
|-
|<big>युध्‌-योध्‌</big>
|<big>योद्धा</big>
|<big>योद्धुम्‌</big>
Line 417 ⟶ 447:
|<big>अयोत्स्यत</big>
|-
|<big>शुध्‌-शोध्‌रुध्</big>
|<big>रोद्धा</big>
|<big>रोद्धुम्</big>
|<big>रोद्धव्यम्</big>
|<big>रोत्स्यति</big>
|<big>अरोत्स्यत्</big>
|-
|<big>अनु+रुध्</big>
| <big>अनुरोद्धा</big>
|<big>अनुरोद्धुम्</big>
| <big>अनुरोद्धव्यम्</big>
|<big>अनुरोत्स्यते</big>
|<big>अन्वरोत्स्यत</big>
|-
|<big>शुध्‌</big>
|<big>शोद्धा</big>
|<big>शोद्धुम्‌</big>
Line 448 ⟶ 492:
 
<big><br />
व्यधँ ताडने दि प० (विध्यति), षिधुँ संराद्धौ दि प० (सिध्यति), क्रुधँ क्रोधे दि प० (क्रुध्यति), क्षुधँ बुभुक्षायाम् दि प० (क्षुध्यति), बुधँ अवगमने दि आ० (बुध्यते), युधँ सम्प्रहारे दि आ० (युध्यते), रुधिर् आवरणे रुधादि प० (रुणद्धि), अनु + रुधँ कामे दि आ० (अनुरुध्यते), शुधँ शौचे दि प० (शुध्यति), राधँ वृद्धौ दि प० (राध्यति), राधँ संसिद्धौ स्वा प० (राध्नोति), साधँ संसिद्धौ स्वा प० (साध्नोति), बन्धँ बन्धने क्र्या प० (बध्नाति)</big>
 
<big>अन्ये सर्वे धकारान्तधातवः सेटः |</big>
 
<big>प्रक्रिया— '''झषस्तथोर्धोऽधः''' (८.२.४०) = झष्‌-उत्तरस्य तकारथकारयोः स्थाने धकारादेशो भवति, धा-धातुं वर्जयित्वा | '''झलां जश्‌ झशि''' (८.४.५३) = झलां स्थाने जशादेशो भवति झशि परे |</big>
 
<big>स्य-प्रत्यये परे '''खरि च''' (८.४.५५) ।</big>
 
<big>बुध्‌, बन्ध्‌ (स्य-प्रत्यये परे)— '''एकाचो बशो भष्‌ झषन्तस्य स्ध्वोः''' (८.२.३७) = धातोरवयवो यो झषन्त एकाच्‌, तस्य बशः भषादेशो भवति सकारे परे, ध्व-शब्दे परे, पदान्ते च |</big>
 
<big><br /></big>
Line 456 ⟶ 506:
<big>७. एकाच्‌-नकारान्तधातवः - द्वौ धातू अनिटौ |</big>
 
{| class="wikitable" style= "text-align:center; width: 100%; height: 50px100px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
|<big>मन्‌</big>
|<big>मन्ता</big>
Line 486 ⟶ 536:
 
 
{| class="wikitable" style= "text-align:center; width: 100%; height: 800px900px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
|<big>तप्‌</big>
|<big>तप्ता</big>
Line 519 ⟶ 569:
|<big>अस्वप्स्यत्‌</big>
|-
|<big>क्षिप्‌-क्षेप्‌</big>
|<big>क्षेप्ता</big>
|<big>क्षेप्तुम्‌</big>
Line 526 ⟶ 576:
|<big>अक्षेप्स्यत्‌ / अक्षेप्स्यत</big>
|-
|<big>तिप्‌-तेप्‌</big>
|<big>तेप्ता</big>
|<big>तेप्तुम्‌</big>
Line 533 ⟶ 583:
|<big>अतेप्स्यत</big>
|-
|<big>लिप्‌-लेप्‌</big>
|<big>लेप्ता</big>
|<big>लेप्तुम्‌</big>
Line 540 ⟶ 590:
|<big>अलेप्स्यत्‌ / अलेप्स्यत</big>
|-
|<big>छुप्‌-छोप्‌</big>
|<big>छोप्ता</big>
|<big>छोप्तुम्‌</big>
Line 547 ⟶ 597:
|<big>अच्छोप्स्यत्‌</big>
|-
|<big>लुप्‌-लोप्‌</big>
|<big>लोप्ता</big>
|<big>लोप्तुम्‌</big>
Line 554 ⟶ 604:
|<big>अलोप्स्यत्‌ / अलोप्स्यत</big>
|-
|<big>तृप्‌-तर्प्‌<sup>१</sup></big>
 
<big>तृप्‌*-त्रप्‌</big>
|<big>तर्प्ता</big>
 
Line 573 ⟶ 621:
<big>अत्रप्स्यत्‌</big>
|-
|<big>दृप्‌-दर्प्‌<sup>१</sup></big>
 
<big>दृप्‌*-द्रप्‌</big>
|<big>दर्प्ता</big>
 
Line 592 ⟶ 638:
<big>अद्रप्स्यत्‌</big>
|-
|<big>सृप्‌-सर्प्‌<sup>१</sup></big>
 
<big>सृप्‌*-स्रप्‌</big>
|<big>सर्प्ता</big>
 
Line 625 ⟶ 669:
<big><br /></big>
 
<big><nowiki>*</nowiki>१) तृप्‌, दृप्‌, सृप्‌ एते त्रयः धातवः अनुदात्ताः अतः अनिटः; अनिटः च ऋदुपधाः च इत्यतः विकल्पेन तेषाम्‌ अमागमो भवति | अधस्थसूत्रद्वयं दृश्यताम्‌—</big>
 
<big><br />
'''एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌''' (७.२.१०) = यः औपदेशिकधातुः एकाच्‌ अपि अनुदात्तः अपि अस्ति, तस्मात् विहितस्य प्रत्ययस्य इडागमो न भवति |</big>
 
<big>'''अनुदात्तस्य चर्दुपधस्यान्यतरस्याम्''' (६.१.५९) = उपदेशे अनुदात्तः यः ऋदुपधः तस्य अम्‌-आगमः विकल्पेन भवति झलादौ अकिति प्रत्यये परे | षड्‌ धातवः—तृप्‌, दृप्‌, सृप्‌, मृश्‌, स्पृश्‌, कृष्‌ । '''इको यणचि''' (६.१.७६) ।</big>
 
<big><br />
Line 639 ⟶ 683:
<big>९. एकाच्‌-भकारान्तधातवः - ३ धातवः अनिटः |</big>
 
{| class="wikitable" style= "text-align:center; width: 100%; height: 250px200px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
|<big>यभ्‌</big>
|<big>यब्धा</big>
Line 666 ⟶ 710:
 
<big>अन्ये सर्वे भकारान्तधातवः सेटः |</big>
 
<big>प्रक्रिया— '''झषस्तथोर्धोऽधः''' (८.२.४०) = झष्‌-उत्तरस्य तकारथकारयोः स्थाने धकारादेशो भवति, धा-धातुं वर्जयित्वा | '''झलां जश्‌ झशि''' (८.४.५३) = झलां स्थाने जशादेशो भवति झशि परे |</big>
 
<big>स्य-प्रत्यये परे '''खरि च''' (८.४.५५) ।</big>
 
<big><br /></big>
Line 671 ⟶ 719:
<big>१०. एकाच्‌-मकारान्तधातवः - ४ धातवः अनिटः |</big>
 
{| class="wikitable" style= "text-align:center; width: 100%; height: 300px250px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
|<big>गम्‌</big>
|<big>गन्ता</big>
Line 711 ⟶ 759:
<big><br />
अन्ये सर्वे मकारान्तधातवः सेटः |</big>
 
<big>प्रक्रिया—'''नश्चापदान्तस्य''' '''झलि''' (८.३.२४), '''अनुस्वारस्य''' '''ययि''' '''परसवर्णः''' (८.४.५८) ।</big>
 
<big><br /></big>
Line 716 ⟶ 766:
<big>११. एकाच्‌-शकारान्तधातवः - १० धातवः अनिटः |</big>
 
{| class="wikitable" style= "text-align:center; width: 100%; height: 700px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
|<big>दिश्‌-देश्‌</big>
|<big>देष्टा</big>
|<big>देष्टुम्‌</big>
Line 724 ⟶ 774:
|<big>अदेक्ष्यत्‌ / अदेक्ष्यत</big>
|-
|<big>रिश्‌-रेश्‌</big>
|<big>रेष्टा</big>
|<big>रेष्टुम्‌</big>
Line 731 ⟶ 781:
|<big>अरेक्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>लिश्‌-लेश्‌</big>
|<big>लेष्टा</big>
|<big>लेष्टुम्‌</big>
Line 738 ⟶ 788:
|<big>अलेक्ष्यत्‌ / अलेक्ष्यत</big>
|-
|<big>विश्‌-वेश्‌</big>
|<big>वेष्टा</big>
|<big>वेष्टुम्‌</big>
Line 745 ⟶ 795:
|<big>अवेक्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>रुश्‌-रोश्‌</big>
|<big>रोष्टा</big>
|<big>रोष्टुम्‌</big>
Line 752 ⟶ 802:
|<big>अरोक्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>क्रुश्‌-क्रोश्‌</big>
|<big>क्रोष्टा</big>
|<big>क्रोष्टुम्‌</big>
Line 759 ⟶ 809:
|<big>अक्रोक्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>दृश्‌-द्रश्‌दृश्<sup>१</sup>‌</big>
|<big>द्रष्टा</big>
|<big>द्रष्टुम्‌</big>
Line 766 ⟶ 816:
|<big>अद्रक्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>मृश्‌-मर्श्‌<sup>२</sup></big>
 
<big>मृश्‌-म्रश्‌</big>
|<big>मर्ष्टा</big>
 
Line 785 ⟶ 833:
<big>अम्रक्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>स्पृश्‌-स्पर्श्‌<sup>२</sup></big>
 
<big>स्पृश्‌-स्प्रश्‌</big>
|<big>स्पर्ष्टा</big>
 
Line 816 ⟶ 862:
 
<big>अन्ये सर्वे शकारान्तधातवः सेटः |</big>
 
<big>प्रक्रिया—'''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' (८.२.३६), '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१) ।</big>
 
<big>१) दृश्‌— '''सृजिदृशोर्झल्यमकिति''' (६.१.५८) = सृज विसर्गे, दृशिर्प्रेक्षणे इत्येतयोः धात्वोः झलादावकिति प्रत्यये परतः अमागमो भवति ।</big> <big>'''इको यणचि''' (६.१.७६) = इकः स्थाने यण्‌-आदेशः स्यात्‌ अचि परे संहितायां विषये |</big>
 
२) <big>मृश्‌, स्पृश्‌ एतौ द्वौ धातू अनुदात्तौ अतः अनिटौ; अनिटौ च ऋदुपधौ च इत्यतः विकल्पेन तयोः अमागमो भवति | अधस्थसूत्रद्वयं दृश्यताम्‌—</big>
 
<big>
'''एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌''' (७.२.१०) = यः औपदेशिकधातुः एकाच्‌ अपि अनुदात्तः अपि अस्ति, तस्मात् विहितस्य प्रत्ययस्य इडागमो न भवति |</big>
 
<big>'''अनुदात्तस्य चर्दुपधस्यान्यतरस्याम्''' (६.१.५९) = उपदेशे अनुदात्तः यः ऋदुपधः तस्य अम्‌-आगमः विकल्पेन भवति झलादौ अकिति प्रत्यये परे | षड्‌ धातवः—तृप्‌, दृप्‌, सृप्‌, मृश्‌, स्पृश्‌, कृष्‌ । '''इको यणचि''' (६.१.७६) ।</big>
 
<big><br /></big>
Line 822 ⟶ 879:
 
 
{| class="wikitable" style= "text-align:center; width: 100%; height: 750px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
|<big>त्विष्‌-त्वेष्‌</big>
|<big>त्वेष्टा</big>
|<big>त्वेष्टुम्‌</big>
Line 830 ⟶ 887:
|<big>अत्वेक्ष्यत्‌ / अत्वेक्ष्यत</big>
|-
|<big>द्विष्‌-द्वेष्‌</big>
|<big>द्वेष्टा</big>
|<big>द्वेष्टुम्‌</big>
Line 837 ⟶ 894:
|<big>अद्वेक्ष्यत्‌ / अद्वेक्ष्यत</big>
|-
|<big>पिष्‌-पेष्‌</big>
|<big>पेष्टा</big>
|<big>पेष्टुम्‌</big>
Line 844 ⟶ 901:
|<big>अपेक्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>विष्‌-वेष्‌</big>
|<big>वेष्टा</big>
|<big>वेष्टुम्‌</big>
Line 851 ⟶ 908:
|<big>अवेक्ष्यत्‌ / अवेक्ष्यत</big>
|-
|<big>शिष्‌-शेष्‌</big>
|<big>शेष्टा</big>
|<big>शेष्टुम्‌</big>
Line 858 ⟶ 915:
|<big>अशेक्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>श्लिष्‌-श्लेष्‌</big>
|<big>श्लेष्टा</big>
|<big>श्लेष्टुम्‌</big>
Line 865 ⟶ 922:
|<big>अश्लेक्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>तुष्‌-तोष्‌</big>
|<big>तोष्टा</big>
|<big>तोष्टुम्‌</big>
Line 872 ⟶ 929:
|<big>अतोक्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>दुष्‌-दोष्‌</big>
|<big>दोष्टा</big>
|<big>दोष्टुम्‌</big>
Line 879 ⟶ 936:
|<big>अदोक्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>पुष्‌-पोष्‌</big>
|<big>पोष्टा</big>
|<big>पोष्टुम्‌</big>
Line 886 ⟶ 943:
|<big>अपोक्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>शुष्‌-शोष्‌</big>
|<big>शोष्टा</big>
|<big>शोष्टुम्‌</big>
Line 893 ⟶ 950:
|<big>अशोक्ष्यत्‌</big>
|-
|<big>कृष्‌-कर्ष्‌</big>
|<big>कर्ष्टा</big>
|<big>कर्ष्टुम्‌</big>
Line 900 ⟶ 957:
|<big>अकर्क्ष्यत्‌ / अकर्क्ष्यत</big>
|-
|<big>कृष्‌-क्रष्‌</big>
|<big>क्रष्टा</big>
|<big>क्रष्टुम्‌</big>
Line 913 ⟶ 970:
<big><br />
अन्ये सर्वे षकारान्तधातवः सेटः |</big>
 
<big>प्रक्रिया— '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१) ।</big>
 
<big><br /></big>
Line 918 ⟶ 977:
<big>१३. एकाच्‌-सकारान्तधातवः - द्वौ धातू अनिटौ |</big>
 
{| class="wikitable" style= "text-align:center; width: 100%; height: 125px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
|<big>वस्‌</big>
|<big>वस्ता</big>
Line 945 ⟶ 1,004:
<big>१४. एकाच्‌-हकारान्तधातवः - ८ धातवः अनिटः |</big>
 
{| class="wikitable" style= "text-align:center; width: 100%; height: 500px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
|<big>दह्‌<sup>१</sup></big>
|<big>दग्धा</big>
|<big>दग्धुम्‌</big>
Line 953 ⟶ 1,012:
|<big>अधक्ष्यत्</big>
|-
|<big>दिह्‌-देह्‌<sup>१</sup></big>
|<big>देग्धा</big>
|<big>देग्धुम्‌</big>
Line 960 ⟶ 1,019:
|<big>अधेक्ष्यत्/अधेक्ष्यत</big>
|-
|<big>दुह्‌-दोह्‌मिह्‌<sup>२</sup></big>
|<big>दोग्धा</big>
|<big>दोग्धुम्‌</big>
|<big>दोग्धव्यम्‌</big>
|<big>धोक्ष्यति / ते</big>
|<big>अधोक्ष्यत्/अधोक्ष्यत</big>
|-
|<big>मिह्‌-मेह्‌</big>
|<big>मेढा‌</big>
|<big>मेढुम्‌</big>
Line 974 ⟶ 1,026:
|<big>अमेक्ष्यत्</big>
|-
|<big>लिह्‌-लेह्‌लिह्<sup>२</sup>‌</big>
|<big>लेढा‌</big>
|<big>लेढुम्‌</big>
Line 981 ⟶ 1,033:
|<big>अलेक्ष्यत् / अलेक्ष्यत</big>
|-
|<big>रुह्‌-रोह्‌दुह्<sup>१</sup>‌</big>
|<big>दोग्धा</big>
|<big>दोग्धुम्‌</big>
|<big>दोग्धव्यम्‌</big>
|<big>धोक्ष्यति / ते</big>
|<big>अधोक्ष्यत्/अधोक्ष्यत</big>
|-
|<big>रुह्<sup>२</sup>‌</big>
|<big>रोढा‌</big>
|<big>रोढुम्‌</big>
Line 988 ⟶ 1,047:
|<big>अरोक्ष्यत्</big>
|-
|<big>वह्‌<sup>३</sup></big>
|<big>वोढा‌</big>
|<big>वोढुम्‌</big>
Line 995 ⟶ 1,054:
|<big>अवक्ष्यत् / अवक्ष्यत</big>
|-
|<big>नह्‌<sup>४</sup></big>
|<big>नद्धा</big>
|<big>नद्धुम्‌</big>
Line 1,005 ⟶ 1,064:
 
 
<big>दहँ भस्मीकरणे भ्वा प० (दहति), दिहँ उपचये अ उ० (देग्धि/दिग्धे), दुहँमिहँ प्रपूरणेसेचने अभ्वा उ०प० (दोग्धि/दुग्धेमेहति), मिहँदुहँ सेचनेप्रपूरणे भ्वाअ प०उ० (मेहतिदोग्धि/दुग्धे), रुहँ बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च भ्वा प० (रोहति), लिहँ आस्वादने अ उ० (लेढि/लीढे), वहँ प्रापणे दि उ० (वहति/ते), णहँ बन्धने दि उ० (नह्यति/ते)</big>
 
<big><br />
अन्ये सर्वे हकारान्तधातवः सेटः |</big>
 
 
<big>प्रक्रिया—</big>
 
<big>१) दह्‌, दिह्‌, दुह्‌—'''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६), '''दादेर्धातोर्घः''' (८.२.३२) = दकारादिधातोः हकारस्य स्थाने घकारादेशो भवति झलि पदान्ते च; '''झषस्तथोर्धोऽधः''' (८.२.४०) = झष्‌-उत्तरस्य तकारथकारयोः स्थाने धकारादेशो भवति, धा-धातुं वर्जयित्वा | '''झलां जश्‌ झशि''' (८.४.५३) = झलां स्थाने जशादेशो भवति झशि परे |</big>
 
<big>२) मिह्‌, लिह्‌, रुह्‌‍—'''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६), '''हो ढः''' (८.२.३१) = हकारस्य स्थाने ढकारादेशो भवति झलि पदान्ते च; '''झषस्तथोर्धोऽधः''' (८.२.४०); '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१); '''ढो ढे लोपः''' (८.३.१३) = ढकारे परे पूर्वतनस्य ढकारस्य लोपो भवति |</big>
 
<big>३) वह्‌—'''हो ढः''' (८.२.३१); '''झषस्तथोर्धोऽधः''' (८.२.४०); '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१); '''ढो ढे लोपः''' (८.३.१३); '''सहिवहोरोदवर्णस्य''' (६.३.११२) = ढकारस्य लोपश्चेत्‌, सह्‌ वह्‌ इति धात्वोः अकारस्य स्थाने ओकारादेशो भवति |</big>
 
<big>४) नह्‌—'''नहो धः''' (८.२.३४) = नह्‌-धातोः हकारस्य धकारादेशो भवति झलि पदान्ते च; '''झषस्तथोर्धोऽधः''' (८.२.४०); '''झलां जश्‌ झशि''' (८.४.५३) |</big>
 
 
 
Line 1,017 ⟶ 1,088:
भव्याभगिन्या विरचितं कोष्ठकमपि सुन्दरं— तस्मिन्‌ सर्वा सूचिना मिलित्वा प्राप्यते | येषां कृते भव्या-भगिन्याः कोष्ठके अधिकसौकर्यं, तत्‌ कोष्ठकं स्थलद्वये उपयोक्तुं शक्यते--</big>
 
<big>१) [https://sites.google.com/site/samskritavyakaranam/[7---ArdhadhAtukaprakaraNam/14---halantadhAtUnAm-iDvyavasthA/001---halanta-dhAtUnAm-iDvyavasthA---samagraM-cintanam |हलन्तधातूनाम्‌ इड्व्यवस्था---समग्रं चिन्तनम्‌]]</big>
 
<big>२) [https://docs.google.com/spreadsheets/d/e/2PACX-1vSeq70sQ5_keIu0KDDuNAi4W7Mgtak9MIRjg8_buXO2xWnBbfDI70BnwsLNmaB3e98f_fEPPYtG1eoO/pubhtml?gid=1590464593&single=true अस्मिन्‌ लिन्क्‌-मध्ये]</big>
Line 1,025 ⟶ 1,096:
<big>Swarup – July 2019</big>
 
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/7b/%E0%A5%A7%E0%A5%AA_-_%E0%A4%B9%E0%A4%B2%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D_%E0%A4%87%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE.pdf १४_-_हलन्तधातूनाम्_इड्व्यवस्था]
 
 
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/f/f0/%E0%A5%A7%E0%A5%AB_-_%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A5%8D-%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B5%E0%A4%83.pdf १५_-_वेड्-धातवः.pdf] ‎(file size: 32 KB)
Vidhya
page_and_link_managers, Administrators
5,097

edits

Retrieved from "https://worldsanskrit.net/wiki/Special:MobileDiff/6208...21234"