7---ArdhadhAtukaprakaraNam/18---tavyat, tumun, tRuc: Difference between revisions
7---ArdhadhAtukaprakaraNam/18---tavyat, tumun, tRuc (view source)
Revision as of 22:48, 28 November 2023
, 6 months agono edit summary
No edit summary |
No edit summary |
||
Line 4,625:
<big>अत्र प्रश्नः उदेति यत् '''यस्य हलः''' (६.४.४९) इति सूत्रेण ’य’-शब्दस्य (यकाराकारयोः) लोपः भवति चेत् लाघवं भवति '''अतो लोपः''' (६.४.४८) इत्यस्य अनावश्यकत्वात्
<big>भाष्यकारैः प्रमाणत्वेन अनेकानि उदाहरणानि दत्तनि । अत्र एकम्—</big> ▼
<big>विंशति → “विंशतेः पूरणम्” इति अर्थे विंशति-शब्दात् '''तस्य पूरणे डट्''' (५.२.४८) इत्यनेन डट्-प्रत्ययः → विंशति + डट् → अनुबन्धलोपानन्तरम् → विंशति + अ → अस्मिन् प्रत्यये परे 'विंशति' इत्यस्य '''यचि भम्''' (१.४.१८) इत्यनेन भ-संज्ञा भवति, तदा '''ति विंशतेर्डिति''' (६.४.१४२) इत्यनेन भसंज्ञकस्य विंशति-शब्दस्य 'ति'-इत्यस्य लोपः → विंश + अ → '''अतो गुणे''' (६.१.९७) इत्यनेन पूर्वपरयोः पररूप-एकादेशः → विंश इति शब्दः</big>
<big>अत्र ति-लोपः भवति, ’ति’ इत्यत्र तकारः + इकारः, वर्णद्वयस्य
▲<big>अत्र ति-लोपः भवति, ’ति’ इत्यत्र तकारः + इकारः, वर्णद्वयस्य लोपः। अत्र '''अचः परस्मिन् पूर्वविधौ''' (१.१.५७) इत्यनेन तिलोपः अजादेशः इति स्वीक्रियते चेत् विंशः इति रूपं न लभ्यते यतोहि “विंश + ति + अ” इति भवति । '''अतो गुणे''' (६.१.९७) इत्यस्य प्रसक्तिः तदा नास्ति । “विंश + ति + अ” इति एव तिष्ठति । अथवा अजादेशत्वेन इकारः एव स्वीक्रियते चेत् “विंश + इ + अ” → '''अतो गुणे''' (६.१.९७) → विंशि + अ → विंश्य इति अनिष्टं रूपम् । अतः कथञ्चिदपि अस्यां दशायां यत्र एकमेव अच्-वर्णं त्यक्त्वा वर्णद्वयमस्ति, तत्र '''अचः परस्मिन् पूर्वविधौ''' (१.१.५७) इत्यनेन अजादेशः न स्वीकर्तव्यः ।</big>
<big>अन्यत् उदाहरणाम्—</big>
<big>'''स्थूलदूरयुवह्रस्वक्षिप्रक्षुद्राणां यणादिपरं पूर्वस्य च गुणः''' (६.४.१५६) = स्थूल-दूर-युव-ह्रस्व-क्षिप्र-क्षुद्र इत्येतेषां यणादिपरं लुप्यते इष्ठ-इमन्-ईयस् इत्येषु प्रत्ययेषु परेषु, पूर्वस्य च गुणो भवति
<big>स्थूल + इष्ठन् → '''स्थूलदूरयुवह्रस्वक्षिप्रक्षुद्राणां यणादिपरं पूर्वस्य च गुणः''' (६.४.१५६) इत्यनेन यणादिः लुप्यते → ल (ल् + अ) इत्यस्य लोपः → स्थू + इष्ठन् → तदा तेन एव सूत्रेण गुणः → स्थो + इष्ठ → '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७८) → स्थविष्ठः इति रूपम्
<big>अत्र अजादेशत्वं लशब्दलोपे स्वीक्रियते चेत् तस्य स्थानिवद्भावः भवति
▲<big>'''स्थूलदूरयुवह्रस्वक्षिप्रक्षुद्राणां यणादिपरं पूर्वस्य च गुणः''' (६.४.१५६) = स्थूल-दूर-युव-ह्रस्व-क्षिप्र-क्षुद्र इत्येतेषां यणादिपरं लुप्यते इष्ठ-इमन्-ईयस् इत्येषु प्रत्ययेषु परेषु, पूर्वस्य च गुणो भवति ।</big>
▲<big>स्थूल + इष्ठन् → '''स्थूलदूरयुवह्रस्वक्षिप्रक्षुद्राणां यणादिपरं पूर्वस्य च गुणः''' (६.४.१५६) इत्यनेन यणादिः लुप्यते → ल (ल् + अ) इत्यस्य लोपः → स्थू + इष्ठन् → तदा तेन एव सूत्रेण गुणः → स्थो + इष्ठ → '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७८) → स्थविष्ठः इति रूपम् ।</big>
▲<big>अत्र अजादेशत्वं लशब्दलोपे स्वीक्रियते चेत् तस्य स्थानिवद्भावः भवति । तर्हि स्थो + इष्ठ → गुणादेशः तु भवति '''स्थूलदूरयुवह्रस्वक्षिप्रक्षुद्राणां यणादिपरं पूर्वस्य च गुणः''' (६.४.१५६) इति सूत्रेण । परन्तु स्थो + इष्ठ → अधुना स्थानिवद्भावः भवति ल इति एकादेशस्य । अतः स्थो + ल + इष्ठ → '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७८) इत्यस्य कार्यं न भवति अतः ’स्थविष्ठ’ इति रूपं न लभ्यते । अतः यत्र एकमेव अच्-वर्णं त्यक्त्वा वर्णद्वयमस्ति, तत्र '''अचः परस्मिन् पूर्वविधौ''' (१.१.५७) इत्यनेन अजादेशः च स्थानिवद्भावश्च न स्वीकर्तव्यः ।</big>
| |||