page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
m (Protected "02 - विसर्गसन्धिः" ([Edit=Allow only administrators] (indefinite) [Move=Allow only administrators] (indefinite))) |
No edit summary |
||
(11 intermediate revisions by 2 users not shown) | |||
Line 80:
<big>क, ख; च, छ; ट, ठ; त, थ; प, फ | स, श, ष |</big>
<big>गणस्य नामकरणम् =
<big>अयं गणः स्मर्तव्यः—१३ वर्णाः सन्ति |</big>
Line 98:
<big><br /></big>
<big><u>माहेश्वराणि सूत्राणि</u>— अ इ उण् | ऋ ऌक् | ए ओङ् | ऐ औच् | ह य व रट् | लण् | ञ म ङ ण नम् | झ भञ् | घ ढ धष् | ज ब ग ड दश् | ख फ छ ठ थ च ट तव् | क पय् | श ष
<big><br />एभिः सूत्रैः अवगम्यते
<big><br /></big>
Line 142:
<big><br /></big>
<big>अतः सर्वप्रथमं द्रष्टव्यं यत् विसर्गस्य पुरतः
<big><br />
Line 185:
<big><br /></big>
<big>अत्र विसर्गस्य पुरतः
<big><br />
द्वितीयं भाट्टसूत्रम् = '''इचः परस्य विसर्जनीयस्य रेफः अखरि''' | इचः षष्ठ्यन्तं, परस्य षष्ठ्यन्तं, विसर्जनीयस्य षष्ठ्यन्तं, रेफः प्रथमान्तम्, अखरि सप्तम्यन्तम् इति | सारांशः— इच्-वर्णात् अग्रे यः विसर्गः अस्ति तस्य स्थाने रेफः भवति, विसर्गात् अग्रे
<big><br />
Line 199:
<big><br />
चिन्तनम्— सर्वप्रथमं विसर्गात् अग्रे
<big><br />
Line 206:
<big><br /></big>
<big>विसर्गस्य पुरतः खर्-वर्णः अस्ति वा ? न, किल | अकारः स्वरः अस्ति; सर्वे
<big><br />
एवं च एतावता सोपानद्वयम् अस्माभिः परिशीलितम् | यदा कदापि विसर्गसन्धेः अवसरः उदेति, तदा सर्वप्रथमं प्रथमसोपानम् आरोढव्यम् | नाम विसर्गात् अग्रे
<big><br /></big>
Line 253:
<big><br />
विसर्गात् अग्रे
<big><br /></big>
<big>अत्र कश्चन प्रश्नः उदेति यत् 'बाला इच्छन्ति' इत्यस्मिन् गुणसन्धेः प्रसक्तिः अस्ति वा ? आं, गुणसन्धिः स्यात् (आ + इ → ए इति), परन्तु पाणिनेः अष्टाध्यायाम् एका विशिष्टा व्यवस्था अस्ति येन गुणसिन्धेः विधायकं सूत्रं चिन्तयति यत् इदानीमपि विसर्गः अस्ति (वस्तुतस्तु विसर्गलोपप्रक्रियायां विसर्गस्य स्थाने रु →
<big><br /><nowiki>*</nowiki>अत्र वस्तुतस्तु अन्यः विकल्पः अस्ति 'बालायिच्छन्ति' | '''भोभगोअघोअपूर्वस्य योशि''' (८.३.१७), '''लोपः शाकल्यस्य''' (८.३.१९) इति सूत्राभ्याम् | अयं विकल्पः केवलम् अचि परे न तु हशि, अपि च विरलतया उपयुज्यते इति कृत्वा भाट्टसूत्रे न अन्तर्गतम् |</big>
Line 281:
<big><br /></big>
<big>विसर्गात् प्राक् अत् अस्ति, विर्गस्य पुरतः हश् (
<big><br /></big>
Line 290:
<big><nowiki>*</nowiki>पदान्ते ओकारः अस्ति चेत्, अपि च अग्रिमपदस्य प्रथमवर्णः अकारः अस्ति चेत्, तर्हि ओकारकारयोः स्थाने ओकारादेशो भवति |</big>
<big><br />चतुर्थं भाट्टसूत्रम् = '''अतः परस्य विसर्जनीयस्य अति हशि च उत्वम्''' | अतः षष्ठ्यन्तं, परस्य षष्ठ्यन्तं, विसर्जनीयस्य षष्ठ्यन्तम्, अति सप्तम्यन्तं, हशि सप्तम्यन्तम्, उत्वम् प्रथमान्तम् इति | सारांशः— विसर्गात् पूर्वम् अत् अस्ति चेत्, अपि च विसर्गस्य पुरतः अत् हश् वा अस्ति चेत्, तर्हि विसर्गस्य स्थाने उकारादेशो भवति | हश्-वर्णो नाम
<big><br /></big>
Line 300:
<big><br /></big>
<big>एतावता विसर्गात् प्राक् अत् अस्ति अपि च— विसर्गस्य पुरतः
<big><br /></big>
Line 377:
<big><br /></big>
<big>अव्ययस्य अन्ते विसर्गः अस्ति चेत्, तस्य अव्ययस्य प्रातिपदिकं ज्ञेयम् | रेफान्तं प्रातिपदिकम् अस्ति चेत्, तर्हि तद् अव्ययम् अपवादभूतम् अस्ति इति धेयम् | यथा प्रातः इत्यस्य प्रातिपदिकं
<big><br /></big>
Line 443:
<big><br /></big>
* <big>हरिः रमते → '''इचः परस्य विसर्जनीयस्य रेफः अखरि''' इत्यनेन →
<big><br /></big>
* <big>तथैव पुनः रमते → रेफान्तम् अव्ययम् अतः विसर्गसन्धौ रेफादेशः →
<big><br /></big>
Line 464:
<big><br /></big>
'''<big>विसर्गस्य पुरतः
<big><br /></big>
Line 484:
<big>यथा— राम + सु → रामः; पृथक्तया त्यज् + तिप् → त्यजति | अनन्तरमेव 'रामः त्यजति' इति वाक्यस्तरे स्थाप्यते | किन्तु वाक्यगतसंस्कारपक्षे, यावन्तः प्रकृतयः च प्रत्ययाः च सन्ति, ते सर्वे वाक्यस्तरे एव उपस्थाप्यन्ते | यथा— राम + सु + त्यज् + तिप् | तदा वाक्ये एव सर्वं पदनिर्माणकार्यं भवति | कुत्रचित् पक्षद्वयेऽपि फलं समानं; कुत्रचित् फलं समानं नास्ति | वैयाकरणाः वाक्यगतसंस्कारपक्षं मनसि निधाय कार्यं कुर्वन्ति | अतः अत्र तथैव कुर्मः |</big>
<big><br />राम + सु + स्था + तिप् → रामस् + तिष्ठति → '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इत्यनेन पदान्त-सकारस्य स्थाने रु-आदेशः →
<big>राम + सु + चिति + तिप् → '''ससजुषो''' रुः (८.२.६६) → '''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५) → रामः + चिन्तयति → '''विसर्जनीयस्य''' '''सः''' (८.३.३४) → रामस् + चिन्तयति → '''स्तोः श्चुना श्चुः''' (८.४.४०) → रामश्चिन्तयति</big>
<big><br />अत्र पदगतसंस्कारपक्षे वाक्यगतसंस्कारपक्षे फलं समानं यतोहि पदगतसंस्कारपक्षे अवसाने अपि '''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५) इत्यनेन विसर्गादेशः, वाक्यगतसंस्कारपक्षे अपि खरि परे '''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५) इत्यनेन विसर्गादेशः | किन्तु अग्रे अपरेषु स्थलेषु द्रक्ष्यामः तथा समानफलं नास्ति |</big>
Line 494:
<big><br /></big>
<big>'''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५) = पदान्त-रेफस्य स्थाने विसर्गादेशो भवति खरि अवसाने च |
<big><br />'''विसर्जनीयस्य सः''' (८.३.३४) = विसर्जनीयस्य स्थाने सकारादेशो भवति खरि परे | विसर्जनीयस्य
<big><br /></big>
Line 521:
<big><br /></big>
<big>'''विसर्जनीयस्य सः''' (८.३.३४) इत्यनेन शरि परे अपि विसर्गस्य स्थाने सकारादेशः नित्यः यतोहि
<big><br />सर्पः सरति → '''वा शरि''' (८.३.३६) इत्यनेन शरि परे विसर्गस्य विकल्पेन विसर्गादेशः → सर्पःसरति → यस्मिन् पक्षे विसर्गादेशः न भवति, '''विसर्जनीयस्य सः''' (८.३.३४) इत्यनेन खरि परे विसर्जनीयस्य स्थाने सकारादेशः → सर्पस्सरति</big>
Line 544:
<big>'''कुप्वोः ≍ क ≍ पौ च''' (८.३.३७) = कवर्गे परे पवर्गे च परे विसर्जनीय-विसर्गस्य, जिह्वामूलीयस्य उपध्मानीयस्य च विसर्गादेशो भवति, पक्षे विसर्गः एव तिष्ठति | च-शब्देन पक्षे विसर्ग एव | '''विसर्जनीयस्य सः''' (८.३.३४) इत्यस्य अपवादः | कुश्च पुश्च कुपू, तयोः कुप्वोः इतरेतरद्वन्द्वः | ≍ कश्च ≍ पश्च ≍ क ≍ पौ, इतरेतरद्वन्द्वः | कुप्वोः सप्तम्यन्तं, ≍ क ≍ पौ प्रथमान्तं, च अव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''विसर्जनीयस्य सः''' (८.३.३४) इत्यस्मात् विसर्जनीयस्य इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''विसर्जनीयस्य ≍ क ≍ पौ कुप्वोः च''' |</big>
<big><br />राम + सु + खाद् + तिप् → रामस् + खादति → '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इत्यनेन पदान्त-सकारस्य स्थाने रु-आदेशः →
<big><br />उपरितने सूत्रे 'कवर्गे परे पवर्गे च' इत्युक्तं; तर्हि कवर्गीयः पवर्गीयः वा हश्-वर्णः अस्ति चेदपि एतादृशं भवति किम्? भाट्टसूत्रे ''''कखपफे तु विसर्गः'''<nowiki/>' इति उक्तं, नाम कवर्गस्य पवर्गस्य च
<big><br /></big>
<big>राम + सु + गम् + तिप् → रामस् + गच्छति → '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इत्यनेन पदान्त-सकारस्य स्थाने रु-आदेशः →
<big><br />'''हशि च''' (६.१.११४) = प्लुतभिन्न-ह्रस्व-अकारोत्तरवर्तिनः रु-सम्बद्ध-रेफस्य स्थाने उकारादेशो भवति हशि च | हशि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अतो रोरप्लुतादप्लुते''' (६.१.११३) इत्यस्मात् '''अप्लुतात्, अतः, रोः''' इत्येषाम् अनुवृत्तिः | '''ऋत उत्''' (६.१.१११) इत्यस्मात् '''उत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यस्य अधिकारः अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— | '''अप्लुतात् अतः रोः उत् हशि च संहितायाम्''' |</big>
Line 581:
<big><br />अधुना वाक्यगतसंस्कारपक्षम् अवलोकयाम | अस्मिन् क्रमे विसर्गः न आगच्छति एव—</big>
<big><br />प्रथमाविभक्तौ एकवचने हरि + सु + धाव् + तिप् → इत्-संज्ञक-उकारस्य लोपः → हरिस् + धावति → '''ससजुषो''' रुः (८.२.६६) इत्यनेन पदान्ते सकारस्य रु-आदेशः → हरि + रु + धावति → इत्-संज्ञक-उकारस्य लोपः →
<big><br />अस्मिन् पक्षे हरिस् इति सुबन्तपदं भवति; ततः सकारस्थाने रु-आदेशः, अनुबन्धलोपे सति रेफः तिष्ठति | अतः अयं रेफः मूले सकारः न तु विसर्गः | सकारः → रु-आदेशः → अनुबन्धलोपे रेफः |</big>
Line 593:
<big>हरि + सु इति पृथक्तया निर्मीयते, धाव् + तिप् इति पृथक्तया निर्मीयते |</big>
<big><br />हरि + सु → इत्-संज्ञक-उकारस्य लोपः → हरिस् → '''ससजुषो''' '''रुः''' (८.२.६६) इत्यनेन पदान्ते सकारस्य रु-आदेशः → हरि + रु → इत्-संज्ञक-उकारस्य लोपः →
<big><br />एवमेव धाव् + तिप् इति पृथक्तया निर्मीयते—</big>
Line 628:
<big><br /></big>
<big>(बहुवचने बाल + जस् → बाल + अस् →) बालास्* + इच्छन्ति → '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इत्यनेन पदान्त-सकारस्य स्थाने रु-आदेशः → बाला + रु + इच्छन्ति → अनुबन्धलोपे** →
<big><br /></big>
<big><nowiki>*</nowiki>बाल + जस् + इष् + झि → अनुबन्धलोपे ('''चुटू''' (१.३.७), '''तस्य लोपः''' (१.३.९), '''हलन्त्यम्''' (१.३.३), '''न विभक्तौ तुस्माः''' (१.३.४)) → बाल + अस् + इच्छन्ति → '''आद्गुणः''' (६.१.८७) → '''अकः सवर्णे दीर्घः''' (६.१.
<big><br /></big>
Line 670:
<big><br /></big>
<big><br />बाल + सु + अस् + तिप् → बालस् + अस्ति → '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इत्यनेन पदान्त-सकारस्य स्थाने रु-आदेशः →
<big><br /></big>
Line 688:
<big><br /></big>
<big>राम + सु + गम् + तिप् → रामस् + गच्छति → '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इत्यनेन पदान्त-सकारस्य स्थाने रु-आदेशः →
<big><br /></big>
Line 717:
<big><br /></big>
<big>एकवचने बाल + सु + इष् + तिप् → बालस्* + इच्छति → '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इत्यनेन पदान्त-सकारस्य स्थाने रु-आदेशः → बाल + रु + इच्छति → अनुबन्धलोपे* →
<big><br /></big>
Line 741:
<big><br /></big>
<big>प्रातः, पुनः | अस्मिन् स्थले उपरि किमुक्तम्? अव्ययस्य अन्ते विसर्गः अस्ति चेत्, तस्य अव्ययस्य प्रातिपदिकं ज्ञेयम् | यथा प्रातः इत्यस्य प्रातिपदिकं
<big><br /></big>
Line 784:
<big><br /></big>
<big><br />तर्हि प्रथमे स्थले किमर्थं भाट्टसूत्रं कार्यं करोति, चतुर्थे पञ्चमे च सोपाने किमर्थं भाट्टसूत्रं कार्यं न करोति इति शास्त्रीयरीत्या परिशीलयाम | वस्तुतस्तु अत्र नूतनं किमपि नास्ति; अत्र साफल्यस्य प्राप्त्यर्थं केवलम् इदं ज्ञानम् अपेक्षितं यत् प्रक्रियायाः आरम्भे '
<big><br />प्रथमे सोपाने—</big>
<big><br />
<big><br />चतुर्थे सोपाने—</big>
<big><br />
<big><br />
<big><br /></big>
Line 802:
<big><br /></big>
<big>
<big><br />
<big><br />परन्तु प्रातिपदिकं रेफान्तं नास्ति चेत्, सामान्यैः सूत्रैः क्रमः प्रवर्तते | यथा 'अतः' रेफान्तं नास्ति अपि तु सकारान्तम् |</big>
Line 813:
<big><br /></big>
<big><br />अतस् इच्छति → '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इत्यनेन पदान्त-सकारस्य स्थाने रु-आदेशः → अत + रु + इच्छति → अनुबन्धलोपे →
<big><br /></big>
Line 892:
<big><br />रेफस्य रेफे परे पूर्वदीर्घत्वं रेफलोपः च | अस्मिन् उदाहरणे, पूर्वं यः इकारः अस्ति, तस्य दीर्घत्वं भवति | इ → ई इति |</big>
* <big>हरिः रमते → '''इचः परस्य विसर्जनीयस्य रेफः अखरि''' इत्यनेन →
<big><br /></big>
Line 900:
<big><br /></big>
* <big>तथैव पुनः रमते → रेफान्तम् अव्ययम् अतः विसर्गसन्धौ रेफादेशः →
<big><br /></big>
Line 906:
<big>शास्त्रीयप्रक्रिया—</big>
<big><br />प्रथमाविभक्तौ एकवचने हरि + सु + रम् + ते → इत्-संज्ञक-उकारस्य लोपः → हरिस् + रमते → '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इत्यनेन पदान्ते सकारस्य रु-आदेशः → हरि + रु + रमते → इत्-संज्ञक-उकारस्य लोपः →
<big><br />एवमेव—</big>
Line 912:
<big><br /></big>
<big>
<big><br />'''रो रि''' (८.३.१४) = रेफस्य लोपः रेफे परे | रः षष्ठ्यन्तं, रि सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''ढो ढे लोपः ('''८.३.१३) इत्यस्मात् '''लोपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''तयोर्य्वावचि संहितायाम्''' (८.२.१०८) इत्यस्मात् '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''रः लोपः रि संहितायाम्''' |</big>
Line 918:
<big><br /></big>
<big>'''ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः''' (६.३.१११) = ढरेफयोर्लोपनिमित्तयोः पूर्वस्याणो दीर्घः | ढकाररेफयोः लोपस्य निमित्तकढकाररेफे परे, अण्-प्रत्याहारे स्थितस्य दीर्घादेशो भवति | ढ्रलोपे इति द्वन्द्वगर्भ-उपपदतत्पुरुषसमासः— ढ् च
<big><br /></big>
Line 925:
'''<nowiki/>'''
<big>इति विसर्गसन्धेः समग्रं चिन्तनम् समाप्तम् |</big>
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/b1/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%83.pdf विसर्गसन्धिः]
|