9---anye-vyAkaraNa-sambaddha-viShayAH/02---visargasandhiH: Difference between revisions

 

२. <u>एषः सः</u>

 

एषः सः इति द्वि पदे विशेषे | तयोः कृते चतुर्थसूत्रेण अति उत्वं भवति | अन्यत्र सर्वत्र लोप एव, इति उपरि उक्तम् |

 

 

 

प्रथमे, चतुर्थे, पञ्चमे च | तेषु प्रथमे सोपाने भाट्टसूत्रम्‌ अनुसृत्य कार्यं कुर्मः चेत्‌ असाधु भवति—

 

* सः तिष्ठति → सस्तिष्ठति = दोषः

* सः तिष्ठति → स तिष्ठति = साधु

 

 

 

चतुर्थे सोपाने भाट्टसूत्रम्‌ ('''अतः परस्य विसर्जनीयस्य अति हशि च उत्वम्''' इति सूत्रम्‌) अनुसृत्य कार्यं कुर्मः चेत्‌ अति साधु, हशि दोषो भवति—

 

अति परे उत्वं भवति—

 

* सः अपि → सोऽपि = साधु

 

हशि परे किन्तु उत्वं न भवति अपि तु विसर्गलोप एव—

 

* सः गच्छति → सो गच्छति = दोषः

* सः गच्छति → स गच्छति = साधु

 

 

 

पञ्चमे सोपाने यथा बालः इत्यादयः लघु-अकारान्तशब्दाः, एषः-सः इति द्वयोरपि अत्र विसर्गलोपः |

 

* एषः इच्छति → एष इच्छति / एषयिच्छति*

* एषः आगच्छति → एष आगच्छति / एषयागच्छति*

<nowiki>*</nowiki>पञ्चमे सोपाने, अत्रापि अयम्‌ अन्यः विकल्पः अस्ति |

 

 

अधुना एषु त्रिषु सोपानेषु शास्त्रीयप्रक्रिया का इति पश्येम—

 

'''एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ्समासे हलि''' (६.१.१३२) = एतद्‌, तद्‌ चेति शब्दात्‌ सु-प्रत्ययस्य लोपो भवति हलि परे, अनयोः द्वयोः शब्दयोः मध्ये अकच्‌-प्रत्ययः नास्ति चेत्‌ अपि च नञ्समासस्य विषयो नास्ति चेत्‌ | एतच्च तच्च एतत्तदौ इतरेतरद्वन्द्वः, तयोः एतत्तदोः | सोर्लोपः, सुलोपः षष्ठीतत्पुरुषः | न नञ्समासः अनञ्समासः नञ्तत्पुरुषः, तस्मिन्‌ अनञ्समासे | अविद्यमानः ककारो ययोस्तौ अकौ बहुव्रीहिः, तयोः अकोः | एतत्तदोः षष्ठ्यन्तं, सुलोपः प्रथमान्तम्‌, अकोः षष्ठ्यन्तम्‌, अनञ्समासे सप्तम्यन्तम्‌, अनेकपदमिदं सूत्रम्‌ | '''संहितायाम्‌''' (६.१.७१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''एतत्तदोः सुलोपः हलि संहितायाम्‌ अकोः अनञ्समासे''' |

 

 

 

'सः एषः' इति यथा, तथा 'यः' नास्ति | 'यः' इति शब्दस्य यथासामान्यं भाट्टसूत्रेषु सूत्र-१,४,५ इत्येषां साधारणरूपाणि | यस्तिष्ठति | यो गच्छति | य इच्छति |

 

३. <u>रेफः + रेफः = पूर्वदीर्घत्वं रेफलोपः च</u>