page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
Vamsisudha (talk | contribs) No edit summary |
No edit summary |
||
(27 intermediate revisions by 4 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:3 - गुणः}}
ध्वनिमुद्रणानि - [[1 - धातुगणाः|प्रथमपाठे यानि ध्वनिमुद्रणानि सन्ति]], तेषु अस्य पाठस्य अपि चर्चा क्रियते ▼
▲<big>ध्वनिमुद्रणानि - [[01---dhAtugaNaparicayah/1
<big><br /></big>▼
=== <big>धातुः प्रथमे गणे अस्ति वा ? षष्ठे गणे अस्ति वा ?</big>
<big><br /></big>▼
<big>१. प्रथमे गणे विकरण-प्रत्ययस्य 'अ' इति भागः अवशिष्यते | षष्ठे गणे अपि सा एव गतिः | तर्हि यत्र धातुः तिङ्-प्रत्ययः इत्यनयोः मध्ये अकारः एव अस्ति, कथं ज्ञायते कस्मिन् गणे अस्ति ?</big> ▼
<big><br />▼
उत्तरम्— दर्शनेन एव सर्वत्र न ज्ञातुं शक्नुमः, किन्तु बहुत्र ज्ञायते | यत्र धात्वङ्गे गुणः दृश्यते, तत्र "प्रथमे गणे अस्ति" इति ज्ञायते | अधुना अग्रे गच्छेम, पश्यामः इदं सर्वं कथं भवति |</big> ▼
<big><br /></big>
▲१. प्रथमे गणे विकरण-प्रत्ययस्य 'अ' इति भागः अवशिष्यते | षष्ठे गणे अपि सा एव गतिः | तर्हि यत्र धातुः तिङ्-प्रत्ययः इत्यनयोः मध्ये अकारः एव अस्ति, कथं ज्ञायते कस्मिन् गणे अस्ति ?
<big>२. व्याकरणे एकः सिद्धान्तः अस्ति, गुणः नाम्ना | सिद्धान्ते स्वरस्य परिवर्तनं भवति | विकृत-रूपस्य गुण-संज्ञा भवति | अस्मिन् कोष्ठके पश्यतु--</big>▼
▲उत्तरम्— दर्शनेन एव सर्वत्र न ज्ञातुं शक्नुमः, किन्तु बहुत्र ज्ञायते | यत्र धात्वङ्गे गुणः दृश्यते, तत्र "प्रथमे गणे अस्ति" इति ज्ञायते | अधुना अग्रे गच्छेम, पश्यामः इदं सर्वं कथं भवति |
{| class="wikitable" style= "text-align:left; width: 95%; height: 125px" ; "margin: 1em 1em 2em 0;"
▲२. व्याकरणे एकः सिद्धान्तः अस्ति, गुणः नाम्ना | सिद्धान्ते स्वरस्य परिवर्तनं भवति | विकृत-रूपस्य गुण-संज्ञा भवति | अस्मिन् कोष्ठके पश्यतु--
| '''<big>स्वरः</big>'''
|<big>इ, ई</big>
|<big>उ, ऊ</big>
▲|उ, ऊ
|<big>ऋ, ॠ</big>
|-
|'''<big>गुणः</big>'''
|<big>ए</big>
|<big>ओ</big>
|<big>अर्</big>
|}
<big>३. धातुतः क्रियापदं निर्मातुं, भ्वादिगणे गुणः भवति; तुदादिगणे गुणः न भवति | "गुणः भवति" इत्युक्ते धातोः अन्तर्भूते स्वरे गुणः आगच्छति इति |</big>
Line 34 ⟶ 40:
<big>बुध्-धातौ अन्तर्भूतः स्वरः 'उ' | उकारस्य गुणः ओकारः इति उपरि स्थिते कोष्ठके अस्माभिः दृष्टम् | बुध्-धातौ गुणः भवति अतः बुध् → बोध् इति अस्ति | लट्-लकारे (लटि) बोधति इति रूपम् | गुणः अस्ति अतः बुध्-धातुः प्रथमे गणे अस्ति, न तु षष्ठे |</big>
<big>लिख् धातौ अन्तर्भूतः स्वरः 'इ' | इकारस्य गुणः एकारः | किन्तु लिख्-धातोः लटि "लिखति" इत्यस्ति, न तु "लेखति" | गुणः न जातः, अतः षष्ठे गणे अस्ति | लिख्-धातुः यदि भ्वादिगणे अभविष्यत्, तर्हि लटि "लेखति" इति रूपम् अभविष्यत् | तथा नास्ति एव; तुदादिगणे अस्ति अतः "लिखति” इति रूपं भवति |</big> ▼
▲<big>लिख् धातौ अन्तर्भूतः स्वरः 'इ' | इकारस्य गुणः एकारः | किन्तु लिख्-धातोः लटि "लिखति" इत्यस्ति, न तु "लेखति" | गुणः न जातः, अतः षष्ठे गणे अस्ति | लिख्-धातुः यदि भ्वादिगणे अभविष्यत्, तर्हि लटि "लेखति" इति रूपम् अभविष्यत् | तथा नास्ति एव; तुदादिगणे अस्ति अतः "लिखति” इति रूपं भवति |</big>
<big><br />
Line 69 ⟶ 78:
पूर्वतने पाठे, अस्माभिः ज्ञातं यत् विकरणप्रत्ययेषु केचन वर्णाः सन्ति ये न तिष्ठन्ति | न तिष्ठन्ति यतः तेषां वर्णानाम् "इत्-संज्ञा" भवति, इत्-संज्ञा इति कारणतः तेषां लोपः भवति | एभिः इत्-संज्ञक-वर्णैः किञ्चित् विशिष्टं कार्यं निर्दिष्टं भवति | कीदृशं कार्यम् इति सम्प्रति पश्याम |</big>
▲<big><br /></big>
<big>भ्वादिगणे विकरणप्रत्ययः शप् इति जानीमः | शप् नाम "श् + अ + प्" | लटि केवलम् अकारः तिष्ठति | इत्युक्तौ शकार-पकारयोः वर्णयोः लोपः भवति | द्वौ अपि वर्णौ गच्छतः | गमनानन्तरं, नाम लोपानन्तरं श् प् च किञ्चित् कार्यं कुरुतः | लोपानन्तरं कथं कार्यं स्यात् इति चेत्, व्याकरणे कश्चन नियमः अस्ति यत् वर्णस्य लोपानन्तरमपि तस्य लक्षणं तिष्ठति, तस्य सङ्केतः तिष्ठति | तर्हि अनयोः द्वयोः वर्णयोः कार्यं किम् इति चेत्—</big>
<big>विकरणप्रत्यये श् इत्यस्य कार्यं— गुणस्य कृते प्रेरयति | (धातौ अन्तर्भूतस्य स्वरस्य गुणं कारयति |)</big>
<big>विकरणप्रत्यये प् इत्यस्य कार्यं— प् नास्ति चेत्, गुणस्य कृते अवरोधं करोति | (प् अस्ति चेत्, गुणस्य न कोऽपि अवरोधः |)</big>
<big><br />
भ्वादिगणे श् अस्ति, अतः गुणस्य कृते प्रेरणा अस्ति | प् अपि अस्ति, अतः गुणस्य कृते न कोऽपि अवरोधः | अतः गुणः भवति | कृष् + शप् + ति = कर्षति |</big>
<big><br />
तुदादिगणे विकरणप्रत्ययः श इति अस्माभिः ज्ञातम् | श नाम "श् + अ" | तर्हि किं भवति ? शकारः गुणस्य कृते प्रेरयति | परन्तु, तुदादिगणे विकरणप्रत्ययः केवलं श; नाम पकारः नास्ति | पकारः नास्ति चेत्, गुणस्य कृते अवरोधः इति उक्तम् | अतः गुणः न भवति | कृष् + श + ति = कृषति |</big>
<big><br /></big>
<big>
६. धातौ अन्तर्भूतः स्वरः अकारः अस्ति चेत्, गुणस्य प्रसक्तिः नास्ति | अतः तत्र भ्वादिगणे अस्ति वा तुदादिगणे अस्ति वा इति वयं ज्ञातुं न शक्नुमः | उदाहरणार्थं पठ् (पठति), पत् (पतति), त्यज् (त्यजति), वद् (वदति) इत्यादीन् धातून् तु गुणाधारेण न ज्ञातुम् अर्हामः | किन्तु लोके एकः मार्गदर्शकः अस्ति— आधिक्येन प्रसिद्धः अकारयुक्तः धातुः अस्ति चेत्, भ्वादिगणे अस्ति | नाम एतादृशः (अकारयुक्तः) धातुः परिचितः अस्ति चेत्, प्रायः भ्वादिगणे स्यात् | (अपवादः अस्ति चल्-धातुः, लटि चलति; अयं धातुः प्रसिद्धः किन्तु तुदादिगणे न तु भ्वादिगणे |)</big>
Line 93 ⟶ 109:
<big>८. उपर्युक्त-गुणकार्यस्य प्रक्रिया कीदृशी इत्यस्य ज्ञानार्थं, सूत्र-सहितं स्पष्टीकरणम् अग्रे द्वितीय-पाठे पश्येम |</big>
▲<big><br /></big>
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/18/3_-_guNaH.pdf <big>3 - guNaH.pdf</big>]
▲<big><br />
<big>
Swarup – August 2012</big><big><br /></big>
<big><br /></big>
|