page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
(Font size) |
No edit summary |
||
(15 intermediate revisions by 3 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:1 - गुणः, सूत्रसहिता दृष्टिः}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
|-
|१) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/09_guNaH---sUtra-sahita-dRuShTiH_2015-11-11.mp3 guNaH---sUtra-sahita-dRuShTiH_2015-11-11]
Line 11 ⟶ 12:
<big>एतावता अस्माभिः दृष्टं यत् भ्वादिगणे धात्वङ्गस्य स्वरे गुणः भवति | केषां स्वराणां गुणादेशः भवति, काभ्यां नियमाभ्याम् इत्यपि अस्माभिः दृष्टम् | कानिचन उदाहरणानि अपि निरूपितानि आसन् | इदानीं पुनः गुणविषये विचारयाम-- अस्मिन् पर्याये सूत्रसहिता चर्चा करिष्यते |</big>
<big>पाणिनिः अष्टाध्यायी नाम ग्रन्थं रचितवान् | तत्र संस्कृतभाषायाः संपूर्णं मानचित्रं लभ्यते | एकैकं पदं कथं निर्मितम् इति अनेन ग्रन्थेन ज्ञायते | इदं मानचित्रं सूत्ररूपेण विरचितम् | तथा च व्याकरणविषये यदा कदापि कोऽपि किमपि प्रदर्शयितुम् इच्छति, पाणिनीय-सूत्राधारेण प्रदर्शनीयं भवति | व्याकरणलोके सूत्रं प्रमाणम् |</big> ▼
▲<big>पाणिनिः अष्टाध्यायी नाम ग्रन्थं रचितवान् | तत्र संस्कृतभाषायाः संपूर्णं मानचित्रं लभ्यते | एकैकं पदं कथं निर्मितम् इति अनेन ग्रन्थेन ज्ञायते | इदं मानचित्रं सूत्ररूपेण विरचितम् | तथा च व्याकरणविषये यदा कदापि कोऽपि किमपि प्रदर्शयितुम् इच्छति, पाणिनीय-सूत्राधारेण प्रदर्शनीयं भवति | व्याकरणलोके सूत्रं प्रमाणम् |</big>
<big>अतः एवं रीत्या धातुविषये अपि अवलोकनीयम् | पद्धतिः अपि अत्यन्ता सुन्दरी | तर्हि अग्रे सरेम, धातुगण-व्यवस्थां, गुण-व्यवस्थां च सूत्रस्य माध्यमेन परिशीलयाम |</big> ▼
▲<big>अतः एवं रीत्या धातुविषये अपि अवलोकनीयम् | पद्धतिः अपि अत्यन्ता सुन्दरी | तर्हि अग्रे सरेम, धातुगण-व्यवस्थां, गुण-व्यवस्थां च सूत्रस्य माध्यमेन परिशीलयाम |</big>
<big>पूर्वम् अस्माभिः दृष्टं यत् भ्वादिगणे नियमद्वयस्य बलेन गुणः क्रियते | एकः नियमः यत्र धातोः अन्तिमः वर्णः स्वरः; अपरनियमः यत्र धातोः उपधा स्वरः इति |</big>
▲<big>पूर्वम् अस्माभिः दृष्टं यत् भ्वादिगणे नियमद्वयस्य बलेन गुणः क्रियते | एकः नियमः यत्र धातोः अन्तिमः वर्णः स्वरः; अपरनियमः यत्र धातोः उपधा स्वरः इति |</big>
<big>अधुना प्रथमं नियमम् अवलोकयाम, भू-धातोः माध्यमेन—</big>
<big>"भ्वादिगणे, धातोः अन्तिमः वर्णः इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ॠ अस्ति चेत्, तस्य वर्णस्य गुणः भवति |”</big>
Line 25 ⟶ 30:
<big>यथा भू → भो, जि → जे, सृ → सर्</big>
<big>अस्तु, उपरि लिखितः नियमः पूर्वमेव दृष्टः, किन्तु अयं नियमः कुतः आगतः ?</big>
<big><br />
इति चेत्, “भू + शप् + ति → भवति" इति उदाहरणं पश्याम |</big>
<big><br /></big><big><u>'''गुणस्य चिन्तनक्रमः'''</u></big>▼
<big><br />▼
▲<u>'''गुणस्य चिन्तनक्रमः'''</u></big>
<big>आहत्य प्रक्रिया एतादृशी—</big>
Line 37 ⟶ 43:
<big>भू + शप् + ति → '''लशक्वतद्धिते''' (१.३.८), '''हलन्त्यम्''' (१.३.३), '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इति सूत्रैः शकारपकारयोः लोपः → भू + अ + ति → '''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' (३.४.११३) इत्यनेन शप्-प्रत्ययस्य सार्वधातुक-संज्ञा → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इत्यनेन सार्वधातुक-प्रत्यये परे इगन्ताङ्गस्य इकः गुणः → भो + अ + ति → '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) इत्यनेन ओ-स्थाने अव् → भ् + अव् + अ + ति → वर्णमेलने → भवति</big>
<big>अधुना सोपानेन परिशीलयिष्यामः—</big>
<big><br />
१. प्रथमतया शप्-प्रत्ययः अवगन्तव्यः | शप्-प्रत्यये शकारः न तिष्ठति, अपि तु अपगच्छति किल | किमर्थम् इति जानीमः | '''लशक्वतद्धिते''' (१.३.८) इति सूत्रेण प्रत्ययस्य आदौ स्थितस्य शकारस्य इत्-संज्ञा, तदा '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन इत्-संज्ञकस्य शकारस्य लोपः | इदानीम् एतत् अवगच्छतु— यस्मिन् प्रत्यये शकारः इत्-संज्ञकः वर्णः अस्ति, सः प्रत्ययः 'शित्' इति उच्यते | शित् = यस्मिन् शकारः इत्, सः प्रत्ययः "शित्" | शकारः इत् यस्य सः, शित् इति बहुव्रीहिसमासः | शप् विकरण-प्रत्यये शकारस्य इत्-संज्ञा अस्ति, अतः शप्-प्रत्ययः "शित्" इति उच्यते |</big>
<big>२. '''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' (३.४.११३)</big>
<big><br />
'''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' इति संज्ञा-सूत्रम् | अनेन यः प्रत्ययः तिङ् वा शित् वा अस्ति, सः प्रत्ययः सार्वधातुकम् | सार्वधातुकम् एका संज्ञा, एकं नाम तावत् एव; व्याकरणे बहूनि नामानि सन्ति | आधिक्येन तेषां नाम्नां स्वतन्त्रतया कोऽपि अर्थो नास्ति; केवलं नामकरणम् |</big>
<big>तर्हि, शप् प्रत्ययः शित् इति उपरि उक्तम् | यः शित् सः सार्वधातुकः इति अत्र उक्तम्, अतः शप्-प्रत्ययः सार्वधातुक-संज्ञां प्राप्नोति |</big>
<big>सारांशः = अनेन सूत्रेण शप्-प्रत्ययः सार्वधातुकः इति अवगच्छामः |</big>
Line 58 ⟶ 66:
<big>'''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' (३.४.११३) = धातोः विहितः तिङ्-शित् प्रत्ययः सार्वधातुकसंज्ञको भवति | श् इत् यस्य सः शित्, बहुव्रीहिः | तिङ् च शित् च तयोः समाहारद्वन्द्वः तिङ्शित् | तिङ्शित् प्रथमान्तं, सार्वधातुकं प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''प्रत्ययः''' (३.१.१), '''परश्च''' (३.१.२), '''धातो''': (३.१.९१) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''धातोः परश्च तिङ्-शित् प्रत्ययः सार्वधातुकम्''' |</big>
<big><br />
३. शप् प्रत्यये, शकारपकारयोः लोपः | अकारः एव अवशिष्यते |</big>
<big>शकारस्य इत्-संज्ञा, लोपश्च इत्युक्तम् | पकारस्य '''हलन्त्यम्''' (१.३.३) इति सूत्रेण इत्-संज्ञा, '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन इत्-संज्ञकस्य पकारस्य लोपः |</big>
<big>भू + शप् + ति → '''लशक्वतद्धिते''' (१.३.८), '''हलन्त्यम्''' (१.३.३), '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इति सूत्रैः शकारपकारयोः लोपः → भू + अ + ति</big>
''<big>अत्र 'अ' तु शप् आसीत्; अधुना केवलम् "अ" दृश्यते; तथापि शकारपकारयोः प्रभावः अस्ति एव | अकारः शपः प्रतिनिधिः |</big>''
Line 76 ⟶ 87:
५. भू + अ + ति</big>
<big>यत्र इत्-संज्ञां कृत्वा लोपः साध्यते, तत्र यस्य लोपः जातः, सः इत्-संज्ञावान् | इत्-संज्ञावान् इति कारणेन तस्य प्रभावः तिष्ठति | कुत्र तिष्ठति ? बहुव्रीहिसमासेन यस्य इत्-संज्ञकवर्णः, तस्मिन् प्रभावः | यथा शप्-प्रत्यये शकारपकारयोः इत्-संज्ञां कृत्वा लोपः | इत्-संज्ञावान् शकारः यस्य सः शित् | शप्-प्रत्ययस्य इत्-संज्ञावान् शकारः, अतः शप्-प्रत्ययः शित् | शप् शित् अतः '''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' (३.४.११३) इत्यनेन शप्-प्रत्ययः सार्वधातुक-संज्ञकः | एतस्मात् कारणात् नूतन-सूत्रस्य कार्यं भवति—</big> ▼
▲<big>यत्र इत्-संज्ञां कृत्वा लोपः साध्यते, तत्र यस्य लोपः जातः, सः इत्-संज्ञावान् | इत्-संज्ञावान् इति कारणेन तस्य प्रभावः तिष्ठति | कुत्र तिष्ठति ? बहुव्रीहिसमासेन यस्य इत्-संज्ञकवर्णः, तस्मिन् प्रभावः | यथा शप्-प्रत्यये शकारपकारयोः इत्-संज्ञां कृत्वा लोपः | इत्-संज्ञावान् शकारः यस्य सः शित् | शप्-प्रत्ययस्य इत्-संज्ञावान् शकारः, अतः शप्-प्रत्ययः शित् | शप् शित् अतः '''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' (३.४.११३) इत्यनेन शप्-प्रत्ययः सार्वधातुक-संज्ञकः | एतस्मात् कारणात् नूतन-सूत्रस्य कार्यं भवति—</big>
'''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) |</big> ▼
▲<big><br />
<big><br />
अस्य सूत्रस्य अर्थः एवम्— इगन्त-धातोः अनन्तरं सार्वधातुकः अथवा आर्धधातुकः प्रत्ययः अस्ति चेत्, तर्हि इगन्तस्य अङ्गस्य इक्-वर्णस्य गुणः भवति |</big>
Line 98 ⟶ 110:
६. परिभाषासूत्राणि</big>
<big>पाणिनिः सूत्राणां लघुत्वम् इच्छति | तदर्थं वारं वारं सूत्रेषु यत्र समानप्रकारक-सन्देशः अपेक्ष्यते, तस्य वारं वारम् आवृत्तेः स्थाने परिभाषासूत्रम् पाणिनिना विरच्यते | इमानि सूत्राणि कस्यचित् सूत्रार्थस्य पूरणाय साहाय्यं कुर्वन्ति |</big> ▼
▲<big>पाणिनिः सूत्राणां लघुत्वम् इच्छति | तदर्थं वारं वारं सूत्रेषु यत्र समानप्रकारक-सन्देशः अपेक्ष्यते, तस्य वारं वारम् आवृत्तेः स्थाने परिभाषासूत्रम् पाणिनिना विरच्यते | इमानि सूत्राणि कस्यचित् सूत्रार्थस्य पूरणाय साहाय्यं कुर्वन्ति |</big>
<big>यथा '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इति सूत्रस्य अर्थपूरणार्थं त्रीणि परिभाषासूत्राणि अपेक्षितानि |</big> ▼
▲<big>यथा '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इति सूत्रस्य अर्थपूरणार्थं त्रीणि परिभाषासूत्राणि अपेक्षितानि |</big>
<big>'''इको गुणवृद्धी''' (१.१.३) इति सूत्रेण ''''इक्'''<nowiki/>' स्थानी भवति यत्र स्थानी नोक्तम् |</big>
Line 106 ⟶ 121:
<big><br />
'''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) = विशेषणं तदन्तस्य अपि भवति, स्वस्यापि भवति | सोऽन्ते यस्य स तदन्तः, तस्य तदन्तस्य बहुव्रीहिः | विधीयते इति विधिः | येन तृतीयान्तं, विधिः प्रथमान्तं, तदन्तस्य षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''स्वं रूपं शब्दस्याऽशब्दसंज्ञा''' (१.१.६८) इत्यस्मात् '''स्वम्''', '''रूपम्''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | विभक्तिपरिणामः इत्यनेन षष्ठ्यन्ते भवतः, '''स्वस्य रूपस्य''' | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''येन विधिः तदन्तस्य स्वस्य रूपस्य''' (च) |</big>
<big>विधिः इत्युक्ते कार्यम् | '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इति सूत्रे विधिः अस्ति गुणकार्यं; गुणः विधीयते | कस्य गुणः ? इक्-वर्णस्य | तर्हि '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इति सूत्रे अत्र 'येन' इत्युके इक्-वर्णेन | इक्-वर्णेन गुणकार्यं विधीयते | येन इक्-वर्णेन गुणकार्यं विधीयते, तदन्तस्य (इगन्तस्य) शब्दस्य अपि गुणकार्यं विधीयते |</big>
<big><br />
'''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) = षष्ठीविभक्ति-द्वारा यस्य पदस्य स्थाने आदेशः प्राप्तः, सः आदेशः अन्त्यस्य अल्-वर्णस्य स्थाने भवति | अलः षष्ठ्यन्तम्, अन्त्यस्य षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''षष्ठी स्थानेयोगा''' (१.१.४९) इत्यस्मात् '''षष्ठी''', '''स्थाने''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''षष्ठ्या अन्त्यस्य अलः स्थाने''' (विद्यमानः आदेशः) |</big>
<big><br />
६. भो + अ + ति</big>
<big>सन्धिप्रकरणे एकं सूत्रम् अस्ति— '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) | यान्तवान्तसन्धिः इति लोके उच्यते | अनेन सूत्रेण एकवर्णसमूहस्य अन्ते ओकारः अस्ति चेत्, तस्य अनन्तरं कोऽपि स्वरः अस्ति चेत्, तर्हि ओकारस्य स्थाने "अव्"-आदेशः भवति |</big>
<big>भो + अ + ति → '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) इत्यनेन ओ-स्थाने अव् → भ् + अव् + अ + ति |</big>
Line 126 ⟶ 144:
<big><br />
७. भ् + अव् + अ + ति</big>
<big>भ् + अव् + अ + ति → वर्णानां मेलने → "'''भवति'''" इति अस्ति |</big>
Line 135 ⟶ 154:
<big><br />
८. भ्वादिगणे यत्र यत्र इगन्तधातुः, तत्र तत्र एतादृशः क्रमः |</big>
<big>यथा जि जये इति धातुः |</big>
{|
|<big>जि + शप् + ति</big>
|
|<big>'''लशक्वतद्धिते''' (१.३.८), '''हलन्त्यम्''' (१.३.३), '''तस्य लोपः''' (१.३.९)</big>
|-
|<big>जि + अ + ति</big>
|
|<big>'''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' (३.४.११३), '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४)</big>
|-
|<big>जे + अ + ति</big>
|
|<big>'''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) [एकारस्य स्थाने अय्-आदेशः]</big>
|-
|<big>ज् + अय् + अ + ति</big>
|
|<big>वर्णानां मेलने</big>
|-
|'''<big>जयति</big>'''
|
|<big><nowiki>इति तिङन्तपदं निष्पन्नम् |</nowiki></big>
|}
अग्रे स्रु गतौ, क्षि क्षये, हृञ् हरणे इत्येषां विषये चिन्त्यताम् |</big>▼
▲<big>अग्रे स्रु गतौ, क्षि क्षये, हृञ् हरणे इत्येषां विषये चिन्त्यताम् |</big>
Swarup – August 2012 (updated November 2015)▼
<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/f/f0/1_-_guNaH%2C_sUtrasahitA_dRuShTiH.pdf 1_-_guNaH,_sUtrasahitA_dRuShTiH.pdf]'''</big>
|