page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
02A----dhAtugaNAH---sUtra-sahita-dRuShTiH/1---guNaH---sUtrasahitA-dRuShTiH: Difference between revisions
02A----dhAtugaNAH---sUtra-sahita-dRuShTiH/1---guNaH---sUtrasahitA-dRuShTiH (view source)
Revision as of 00:37, 7 June 2021
, 2 years agono edit summary
No edit summary |
No edit summary |
||
| (6 intermediate revisions by 3 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:1 - गुणः, सूत्रसहिता दृष्टिः}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
|-
|१) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/09_guNaH---sUtra-sahita-dRuShTiH_2015-11-11.mp3 guNaH---sUtra-sahita-dRuShTiH_2015-11-11]
Line 23 ⟶ 24:
▲<big>अधुना प्रथमं नियमम् अवलोकयाम, भू-धातोः माध्यमेन—</big>
<big>"भ्वादिगणे, धातोः अन्तिमः वर्णः इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ॠ अस्ति चेत्, तस्य वर्णस्य गुणः भवति |”</big>
<big>यथा भू → भो, जि → जे, सृ → सर्</big>
<big>अस्तु, उपरि लिखितः नियमः पूर्वमेव दृष्टः, किन्तु अयं नियमः कुतः आगतः ?</big>
<big><br /></big><big><u>'''गुणस्य चिन्तनक्रमः'''</u></big>
<big>आहत्य प्रक्रिया एतादृशी—</big>
Line 49 ⟶ 52:
<big>२. '''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' (३.४.११३)</big>
<big><br />
<big>तर्हि, शप् प्रत्ययः शित् इति उपरि उक्तम् | यः शित् सः सार्वधातुकः इति अत्र उक्तम्, अतः शप्-प्रत्ययः सार्वधातुक-संज्ञां प्राप्नोति |</big>
<big>सारांशः = अनेन सूत्रेण शप्-प्रत्ययः सार्वधातुकः इति अवगच्छामः |</big>
<big><br />
<big>'''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' (३.४.११३) = धातोः विहितः तिङ्-शित् प्रत्ययः सार्वधातुकसंज्ञको भवति | श् इत् यस्य सः शित्, बहुव्रीहिः | तिङ् च शित् च तयोः समाहारद्वन्द्वः तिङ्शित् | तिङ्शित् प्रथमान्तं, सार्वधातुकं प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''प्रत्ययः''' (३.१.१), '''परश्च''' (३.१.२), '''धातो''': (३.१.९१) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''धातोः परश्च तिङ्-शित् प्रत्ययः सार्वधातुकम्''' |</big>
<big><br />
<big>शकारस्य इत्-संज्ञा, लोपश्च इत्युक्तम् | पकारस्य '''हलन्त्यम्''' (१.३.३) इति सूत्रेण इत्-संज्ञा, '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन इत्-संज्ञकस्य पकारस्य लोपः |</big>
<big>भू + शप् + ति → '''लशक्वतद्धिते''' (१.३.८), '''हलन्त्यम्''' (१.३.३), '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इति सूत्रैः शकारपकारयोः लोपः → भू + अ + ति</big>
Line 102 ⟶ 111:
<big>पाणिनिः सूत्राणां लघुत्वम् इच्छति | तदर्थं वारं वारं सूत्रेषु यत्र समानप्रकारक-सन्देशः अपेक्ष्यते, तस्य वारं वारम् आवृत्तेः स्थाने परिभाषासूत्रम् पाणिनिना विरच्यते | इमानि सूत्राणि कस्यचित् सूत्रार्थस्य पूरणाय साहाय्यं कुर्वन्ति |</big>
<big>यथा '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इति सूत्रस्य अर्थपूरणार्थं त्रीणि परिभाषासूत्राणि अपेक्षितानि |</big> ▼
▲<big>यथा '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इति सूत्रस्य अर्थपूरणार्थं त्रीणि परिभाषासूत्राणि अपेक्षितानि |</big>
<big>'''इको गुणवृद्धी''' (१.१.३) इति सूत्रेण ''''इक्'''<nowiki/>' स्थानी भवति यत्र स्थानी नोक्तम् |</big>
Line 121 ⟶ 131:
६. भो + अ + ति</big>
<big>सन्धिप्रकरणे एकं सूत्रम् अस्ति— '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) | यान्तवान्तसन्धिः इति लोके उच्यते | अनेन सूत्रेण एकवर्णसमूहस्य अन्ते ओकारः अस्ति चेत्, तस्य अनन्तरं कोऽपि स्वरः अस्ति चेत्, तर्हि ओकारस्य स्थाने "अव्"-आदेशः भवति |</big> ▼
▲<big>सन्धिप्रकरणे एकं सूत्रम् अस्ति— '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) | यान्तवान्तसन्धिः इति लोके उच्यते | अनेन सूत्रेण एकवर्णसमूहस्य अन्ते ओकारः अस्ति चेत्, तस्य अनन्तरं कोऽपि स्वरः अस्ति चेत्, तर्हि ओकारस्य स्थाने "अव्"-आदेशः भवति |</big>
<big>भो + अ + ति → '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) इत्यनेन ओ-स्थाने अव् → भ् + अव् + अ + ति |</big>
Line 143 ⟶ 154:
<big><br />
८. भ्वादिगणे यत्र यत्र इगन्तधातुः, तत्र तत्र एतादृशः क्रमः |</big>
<big>यथा जि जये इति धातुः |</big>▼
▲<big>यथा जि जये इति धातुः |</big>
{|
|<big>जि + शप् + ति</big>
Line 169 ⟶ 181:
|}
▲<big><br /></big>
<big>अग्रे स्रु गतौ, क्षि क्षये, हृञ् हरणे इत्येषां विषये चिन्त्यताम् |</big>
| |||