page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
No edit summary |
No edit summary |
||
(8 intermediate revisions by 3 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:3 - तुदादिगणे न गुणः}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!<big>ध्वनिमुद्रणानि</big>
|-
Line 7 ⟶ 8:
|}
<big><br />भ्वादिगणः तुदादिगणः इत्यनयोः विकरणप्रत्ययस्य अनुबन्ध-लोपानन्तरम्, 'अ' एव अवशिष्यते इति अस्माभिः दृष्टम् | तयोः गणयोः तिङन्तपदानां साम्यम् अपि अस्ति— यथा भ्वादौ 'भवति', तुदादौ 'लिखति'— उभयत्र 'ति' इत्यस्मात् पूर्वम् अकारः | तर्हि किमर्थं गणद्वयम् ? एतावता प्रायः सर्वे जानीयुः यत् भ्वादिगणे गुणकार्यं भवति, तुदादिगणे च गुणकार्यं निषिध्यते | अस्मिन् पाठे किमर्थं तुदादिगणे गुणः न भवति इति परिशीलयिष्यामः |</big> ▼
<big><br />दृष्टान्ते, भू-धातुः इगन्तः अस्ति | शप्-प्रत्यये परे इगन्त-भू-धातोः ऊकारस्य गुणादेशो भवति, '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इति सूत्रेण | बुध्-धातोः उपधायां लघु इक्-वर्णः अतः शप्-प्रत्यये परे तस्य बुध्-धातोः उकारस्य गुणादेशो भवति '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इति सूत्रेण | आहत्य भ्वादिगणे इगन्तधातूनाम् इक्-वर्णस्य गुणः; उपधायां ह्रस्व-इक्-वर्णस्य गुणः च | अधुना तुदादिगणे तत् अवस्थाद्वयम् अस्ति चेदपि गुणः न | इत्युक्तौ, (१) इगन्तधातूनाम् इक्-वर्णस्य गुणः न; (२) तथा हि उपधायां ह्रस्व-इक्-वर्णस्य गुणः न | यद्यपि तुदादिगणे श-विकरणप्रत्ययः शित् अस्ति (भ्वादिगणस्य शप् इव), तथापि तुदादौ गुणः न भवति |</big> ▼
▲
<big><br />
<big><br />भ्वादिगणस्य धात्वङ्गे गुणः यत्र यत्र भवति, तस्य गुणस्य कारणम् अस्माभिः ज्ञायते | इगन्तधातुः भवतु, लघूपधधातुः भवतु, उभयत्र गुणस्य निमित्तं शप् इति विकरणप्रत्ययः | </big>▼
▲
▲<big
<big><br />शप्-विकरणप्रत्यये शकारस्य इत्-संज्ञा, लोपः च इति कारणतः शप् "शित्" (यस्य शकरः इत्, सः शित्); '''तिङ्-शित्सार्वधातुकम्''' इत्यनेन सूत्रेण शप् सार्वधातुकम्; शप् सार्वधातुकसंज्ञक-प्रत्ययः इति कारणात् '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इति सूत्रेण इगन्तधातौ इकः गुणः, '''पुगन्तलघूपधस्य च''' इति सूत्रेण धातोः उपधायां ह्रस्व-इकः गुणः च इति दृष्टवन्तः | नाम गुणकार्ये शपः प्रेरणादायिनी शक्तिः अस्ति इति ज्ञातवन्तः |</big>
<big><br />
अधुना तुदादिगणे विकरणप्रत्ययः श; स च विकरणप्रत्ययः श इत्यस्य शकारस्य इत्-संज्ञा, लोपः च इति कारणतः श "शित्" (यस्य शकरः इत्, सः शित्); '''तिङ्-शित्सार्वधातुकम्''' इत्यनेन सूत्रेण श-प्रत्ययः सार्वधातुकसंज्ञ्कः; तर्हि तुदादिगणे अपि '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इति सूत्रेण इगन्तधातौ इकः गुणः भवेत्, '''पुगन्तलघूपधस्य च''' इति सूत्रेण धातोः उपधायां ह्रस्व-इकः गुणः च भवेत् | इदं सर्वं सत्यं सत्यपि गुणः न भवति | तर्हि कः भेदः ? श-प्रत्यये गुणकार्यार्थं प्रेरणादायिनी शक्तिः अस्ति चेत्, किमर्थं भ्वादिगणे यत्र गुणः भवति, तत्र तुदादिगणे न भवति ?</big>
Line 20 ⟶ 25:
<big><br />अत्र केचन प्रश्नाः</big>
*
*
*
<big><br />अस्माकम् अध्ययनस्य आरम्भे एव एवम् उक्तम् आसीत् –</big>
Line 30 ⟶ 35:
<big>२) विकरणप्रत्यये इत्-संज्ञक-पकारस्य कार्यं— तस्य पकारस्य अभावे गुणस्य अवरोधः भवति |</big>
<big><br />
<big><br />
<big>लिख्-धातोः उदाहरणम् अत्र अवलोकयाम—</big>
Line 40 ⟶ 47:
<big>२. लिख् + श + ति ['''लशक्वतद्धिते''' इत्यनेन सूत्रेण शकारस्य इत्संज्ञा, '''तस्य लोपः''' इत्यनेन शकार-लोपः]</big>
<big>३. लिख् + अ + ति</big>
<big><br />श ('अ') शित् अस्ति अतः '''तिङ्-शित्सार्वधातुकम्''' इत्यनेन सूत्रेण श-प्रत्ययः सार्वधातुक-संज्ञकः अपि अस्ति | '''पुगन्तलघूपधस्य च''' इत्यनेन सूत्रेण लिख्-धातोः उपधायां ह्रस्व-इकारस्य गुण-प्रसक्तिः अस्ति | अतः अनेन “लेखति" इति स्यत् |</big>
<big><br />
<big><br />
<big>[विकरणप्रत्ययः श शित् अस्ति इति स्मरतु | नाम, यद्यपि शकारस्य लोपः जातः, तथापि शकारस्य प्रभावः अस्ति एव यतः लोपः इत्युक्ते अदृश्यः, न तु अपगतः | परन्तु तुदादिगणे, विकरणप्रत्ययस्य पकारः नासीत् एव | पकार-लोपः इति न; पकारः नास्ति एव | अतः श-विकरणप्रत्ययः अपित् इति उच्यते |] </big>
<big><br />
<big>अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्— '''सार्वधातुकम् अपित् ङित्''' | अर्थः एवम्— अपित् सार्वधातुकम् ङित् इव अस्ति | अयम् "अतिदेशः" इत्युच्यते | अतिदेशः नाम यस्य स्वभावः तथा नास्ति, सः "तथा भवतु" इति विधानम् | यथा "सिंहो माणवकः"— माणवकः (बालकः) सिंहः नास्ति परन्तु वीरो माणवकः सिंहः इव, अतः माणवके सिंहस्य वीरलक्षणम् अध्यारोपितम् |</big> ▼
▲<big>अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्— '''सार्वधातुकम् अपित् ङित्''' | अर्थः एवम्— अपित् सार्वधातुकम् ङित् इव अस्ति | अयम् "अतिदेशः" इत्युच्यते | अतिदेशः नाम यस्य स्वभावः तथा नास्ति, सः "तथा भवतु" इति विधानम् | यथा "सिंहो माणवकः"— माणवकः (बालकः) सिंहः नास्ति परन्तु वीरो माणवकः सिंहः इव, अतः माणवके सिंहस्य वीरलक्षणम् अध्यारोपितम् |</big>
<big><br />
यस्मिन् प्रत्यये ङकारस्य इत्-संज्ञा अस्ति, सः प्रत्ययः ङित् (यस्य ङकारः इत्, सः ङित्) | ङित् प्रत्ययानां किञ्चन विशिष्टं कार्यम् अस्ति | तत् किं कार्यम् इति सम्प्रति उच्यते; अत्र तावदेव अवगच्छतु— '''सार्वधातुकमपित्''' इति सूत्रेण यः प्रत्ययः अपित्, सः यद्यपि साक्षात् ङित् नास्ति, तथापि ङित् इव भवति | अतः यथा ङित्-प्रत्ययः कार्यं करोति, तथा अपित्-प्रत्ययः अपि कार्यं करोतु | तच्च कार्यं किम् इति इदानीं पश्याम |</big>
<big><br />
<big>अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्— '''क्क्ङिति च इकः गुणवृद्धी न''' | यः प्रत्ययः गित्, कित् अथवा ङित् अस्ति, अपि च तस्य प्रत्ययस्य कारणात् अङ्गे इकः स्थाने गुणः अथवा वृद्धिः भवति स्म, सः न भवति | गुणस्य वृद्धेः च बाधकं सूत्रं इदम् | (सम्प्रति अस्माकम् अवधानं गुणे, न तु वृद्धौ |)</big>
<big><br />
<big><br />
<big><br />७. गुणाभावे, वर्णमेलने लिख् + अ + ति → लिखति इति भवति |</big>▼
<big><br />
<big><br />तर्हि सारांशः एवं यत् यत्र विकरणप्रत्यये पकारः नास्ति, तत्र शकारस्य गुणार्थं प्रेरणादायिनी शक्तिः अवरुद्धा भवति | तुदादिगणे, विकरणप्रत्यये गुणार्थं प्रेरणादायकः शकारः अस्ति, किन्तु स च शकारः स्वस्य कार्यं कर्तुं न अर्हः यतः इत्-संज्ञक-पकारस्य अभावे गुणार्थं बाधा भवति |</big> ▼
▲<big><br />तर्हि सारांशः एवं यत् यत्र विकरणप्रत्यये पकारः नास्ति, तत्र शकारस्य गुणार्थं प्रेरणादायिनी शक्तिः अवरुद्धा भवति | तुदादिगणे, विकरणप्रत्यये गुणार्थं प्रेरणादायकः शकारः अस्ति, किन्तु स च शकारः स्वस्य कार्यं कर्तुं न अर्हः यतः इत्-संज्ञक-पकारस्य अभावे गुणार्थं बाधा भवति |</big>
<big><br /><u>पूर्णसूत्रार्थः</u></big>
<big><br />
<big><br />
<big><br />
▲<big><br />पाणिनीयसूत्राणि षड्विधा—</big>
<big>संज्ञा च परिभाषा च विधिर्नियम एव च |</big>
Line 81 ⟶ 99:
<big>अतिदेशोऽधिकारश्च षड्विधं सूत्रलक्षणम् |</big>
<big><br />
<big>'''सार्वधातुकमपित्''' (१.२.४) कीदृशं सूत्रम् ?</big>
Line 87 ⟶ 106:
<big><br /></big>
▲<big><br /></big>
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/14/3_-_tudAdigaNe_na_guNaH.pdf <big>3_-_tudAdigaNe_na_guNaH.pdf</big>]
|