03---dhaatuvijjaanam/1---dhaatuvijjaanam: Difference between revisions
03---dhaatuvijjaanam/1---dhaatuvijjaanam (view source)
Revision as of 19:29, 12 July 2021
, 2 years agoProtected "1 - धातुविज्ञानम् - १" ([Edit=Allow only administrators] (indefinite) [Move=Allow only administrators] (indefinite))
No edit summary |
m (Protected "1 - धातुविज्ञानम् - १" ([Edit=Allow only administrators] (indefinite) [Move=Allow only administrators] (indefinite))) |
||
| (8 intermediate revisions by 3 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:1 - धातुविज्ञानम् - १}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!<big>'''ध्वनिमुद्रणम्'''</big>
|-
|१) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2012-13_Paniniiya-Study-1-Sarvadhatukaprakaranam/12_dhAtuvigyAnam-1_2013-04-22.mp3 dhAtuvigyAnam-1_2013-04-22]
|}
Line 26 ⟶ 27:
<big><br /><u>'''इत्संज्ञाप्रकरणम्'''</u></big>
<big>चत्वारि सूत्राणि, उपदेशावस्थायां, सर्वेषु रूपेषु (धातुषु, प्रत्ययेषु, आदेशेषु, आगमेषु)—</big>
Line 36 ⟶ 39:
<big><br />४. '''आदिर्ञिटुडवः''' (१.३.५) = उपदेशस्य आदौ ञि, टु, डु इति त्रिषु एकः वर्णसमूहः अस्ति चेत्, तस्य इत्-संज्ञा भवति | ञि, टु, डु एते निबन्धाः धातुषु एव भवन्ति अतः इदं सूत्रं वस्तुतः धातूनां कृते | ञिः च, टुः च, डुः च, तेषाम् इतरेतरद्वन्द्वः ञिटुडु, बहुवचने ञिटुडवः (गुरु-शब्दः इव) | आदिः प्रथमान्तं, ञिटुडवः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | आदिः इति इत् इति च बहुत्वे एकवचनम् | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''उपदेशे धातोः आदयः''' '''ञिटुडवः इतः''' |</big>
<big>'''*इँर इत्संज्ञा वाच्या''' ['''नेटि''' (७.२.४) इति सूत्रस्य अन्तर्गतम्] एकं वार्त्तिकम् =धातोः 'इँर्' इत्यस्य शब्दसमुदायस्य इत्-संज्ञा भवति | छिदिँर् इत्यादिषु धातुषु इरः इत्संज्ञा भवति.| भिदिँर् → भिद्, छिदिँर् → छिद्, दृशिँर् → दृश्, णिजिँर् → णिज्, युजिँर् → युज्, ईशुचिँर् → शुच् | धेयं यत् इँकारस्य रेफस्य च भिन्नरीत्या इत्संज्ञा न करणीया |</big>
<big><br /></big>
<big>त्रीणि सूत्राणि, उपदेशावस्थायां, प्रत्ययेषु एव—</big>
<big><br />१. '''षः प्रत्ययस्य''' (१.३.६) = प्रत्ययस्य आदौ षकारः अस्ति चेत्, तस्य इत्-संज्ञा भवति | षः प्रथमान्तं, प्रत्ययस्य षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''उपदेशे प्रत्ययस्य आदिः षः इत्''' |</big>
Line 50 ⟶ 58:
<big><br /><u>'''इत्-लोप-विधिः'''</u></big>
<big>एकवारं यदा कस्यचित् वर्णस्य वर्णसमूहस्य च इत्-संज्ञा भवति, तदा '''तस्य लोपः''' इति सूत्रेण, तस्य लोपो भवति |</big>
<big><br />'''तस्य लोपः''' (१.३.९) = इत्-संज्ञकस्य वर्णस्य लोपो भवति | तस्य षष्ठ्यन्तं, लोपः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् |</big>
Line 58 ⟶ 69:
<big><br />'''<u>अनुवृत्तिः</u>'''</big>
<big>एतेषाम् अनुवृत्ति-क्रमः सुलभः |</big>
Line 64 ⟶ 77:
<big><br />'''हलन्त्यम्''' (१.३.३) इत्यस्मिन् सूत्रे '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' इत्यस्मात् सूत्रात् "उपदेशे", “इत्" इत्यनयोः अनुवृत्तिः | अतः "'''उपदेशे''' अन्त्यं हल् '''इत्'''” इति वाक्यम् |</big>
<big><br />'''न विभक्तौ तुस्माः''' (१.३.४) इत्यस्मिन् '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' इत्यस्मात् "उपदेशे", “इत्" इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''हलन्त्यम्''' इत्यस्मात् "हल्", “अन्त्यम्" इत्यनयोः अनुवृत्तिः | अतः "'''उपदेशे''' विभक्तौ '''अन्त्याः हलः''' तुस्माः न '''इतः'''" इति वाक्यम् |</big>
<big><br />'''आदिर्ञिटुडवः''' (१.३.५) इत्यस्मिन् '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' इत्यस्मात् सूत्रात् "उपदेशे", “इत्" इत्यनयोः अनुवृत्तिः; '''भूवादयो धातवः''' (१.३.१) इत्यस्मात् "धातोः" इत्यस्य अनुवृत्तिः (वचनपरिणामं विभक्तिपरिणामं च कृत्वा) | अतः "'''उपदेशे धातोः''' आदयः ञिटुडवः '''इतः'''” इति वाक्यम् |</big>
<big><br />'''षः प्रत्ययस्य''' (१.३.६) इत्यस्मिन् '''आदिर्ञिटुडवः''' इत्यस्मात् "आदिः”, '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' इत्यस्मात् "उपदेशे", “इत्", अतः "'''उपदेशे''' प्रत्ययस्य '''आदिः''' षः '''इत्'''" इति वाक्यम् |</big>
<big><br />'''चुटू''' (१.३.७) इत्यस्मिन् '''षः प्रत्ययस्य''' इत्यस्मात् "प्रत्ययस्य", '''आदिर्ञिटुडवः''' इत्यस्मात् "आदिः", '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' इत्यस्मात् "उपदेशे", "इत्", अतः "'''उपदेशे प्रत्ययस्य''' '''आदिः''' चुटू '''इतौ'''" इति वाक्यम् |</big>
<big><br />'''लशक्वतद्धिते''' (१.३.८) इत्यस्मिन् पुनः '''षः प्रत्ययस्य''' इत्यस्मात् "प्रत्ययस्य", '''आदिर्ञिटुडवः''' इत्यस्मात् "आदिः", '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' इत्यस्मात् “उपदेशे”, "इत्", अतः "'''उपदेशे''' '''प्रत्ययस्य''' '''आदिः''' ल, श, कु अतद्धिते '''इत्'''" इति वाक्यम् |</big>
Line 96 ⟶ 112:
<big>युजिँर्</big>
<big>प्रत्ययाः—</big>
Line 145 ⟶ 163:
<big><br />अवधेयम्— यत्र प्रत्ययाः समानाः दृश्यन्ते, अनुबन्धैः ते भिद्यन्ते |</big>
Swarup – April 2013 (Updated Sept 2016)▼
= <small>परिशिष्टम्</small> =▼
<big>अत्र वंशी सुधा भगिनी अतीव सुन्दररीत्या, सूत्रसहितदृष्ट्या इत्संज्ञाप्रकरणं चित्रत्वेन निरूपितवती—</big>▼
'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/c/cc/%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_-_%E0%A5%A7.pdf <big>धातुविज्ञानम् - १.pdf</big>]'''
[[File:इत्-संज्ञा-प्रकरणम्.jpg|border|center|950x950px]]▼
▲<big>अत्र वंशी सुधा भगिनी अतीव सुन्दररीत्या, सूत्रसहितदृष्ट्या इत्संज्ञाप्रकरणं चित्रत्वेन निरूपितवती—</big>
| |||