page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
04---aShTAdhyAyI-paricayaH/03---ting-siddheH-ca-lakArANaM-ca-samagradRuShTiH: Difference between revisions
04---aShTAdhyAyI-paricayaH/03---ting-siddheH-ca-lakArANaM-ca-samagradRuShTiH (view source)
Revision as of 19:35, 17 June 2022
, 1 year agono edit summary
VNatarajan (talk | contribs) (Changed the Font Size to Big) |
No edit summary |
||
| (9 intermediate revisions by 4 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:03 - तिङ्-सिद्धेः च लकाराणां च समग्रदृष्टिः}}
<big>ध्वनिमुद्रणानि -</big>▼
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
|-
|-
|<big>
|-
|<big>
|-
|-
|<big>
|-
|<big>
|}
▲2016 वर्गः-</big>
<big><br /></big><big><br />
▲<big>1. [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/31_ting-siddheH-ca-lakArANaM-ca-samagradRuShTiH--1__2016-06-15.mp3 ting-siddheH-ca-lakArANaM-ca-samagradRuShTiH--1__2016-06-15]</big>
लट्-लकारे, भ्वादिगणे पा-धातुः → पिबति, जुहोत्यादिगणे दा-धातुः → ददाति, स्वादिगणे आप्-धातुः → आप्नोति | दश धातुगणाः सन्ति; गणम् अनुसृत्य विकरणप्रत्ययस्य भेदेन लट्-लकारे रूपभेदः दृश्यते | पिबति, ददाति, आप्नोति इति प्रमाणम् | परन्तु लृट्-लकारे पा-धातुः → पास्यति, दा-धातुः → दास्यति, आप्-धातुः → आप्स्यति | अत्र रूपस्य साम्यं दृश्यते, यतः मध्ये गणीयः विकरणप्रत्ययः नास्ति | लट्-लकारः सार्वधातुकलकारः; लृट्-लकारः आर्धधातुकलकारः | अयं भेदः कथं निष्पन्नः ? अस्मिन् पाठे परिशीलयाम |</big>▼
▲<big>2. [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/32_ting-siddheH-ca-lakArANaM-ca-samagradRuShTiH--2__2016-06-22.mp3 ting-siddheH-ca-lakArANaM-ca-samagradRuShTiH--2__2016-06-22]</big>
<big><br />
धातुभ्यः विहिताः प्रत्ययाः द्विधाः—तिङ् च कृत् च | एते सर्वे प्रत्ययाः पुनः विभजिताः— सार्वधातुकाः आर्धधातुकाश्च | अस्य महत्त्वम् एवं यत् प्रत्ययः
▲2014 वर्गः-</big>
▲<big>1. [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam-PaniniiyaStudyII/11_ting-siddheH_ca_lakArANaM_ca_samagradRuShTiH_2014-08-06.mp3 ting-siddheH_ca_lakArANAM_ca_samagradRuShTiH_2014-08-06]</big>
▲<big>2. [https://sites.google.com/site/samskritavyakaranam/08---vargasya-dhvanimudraNAni-karapatrANi-ca/goog_850824133 ting-siddheH_ca_lakArANAM_ca_samagradRuShTiH_II_2014-08-13]</big>
▲लट्-लकारे, भ्वादिगणे पा-धातुः → पिबति, जुहोत्यादिगणे दा-धातुः → ददाति, स्वादिगणे आप्-धातुः → आप्नोति | दश धातुगणाः सन्ति; गणम् अनुसृत्य विकरणप्रत्ययस्य भेदेन लट्-लकारे रूपभेदः दृश्यते | पिबति, ददाति, आप्नोति इति प्रमाणम् | परन्तु लृट्-लकारे पा-धातुः → पास्यति, दा-धातुः → दास्यति, आप्-धातुः → आप्स्यति | अत्र रूपस्य साम्यं दृश्यते, यतः मध्ये गणीयः विकरणप्रत्ययः नास्ति | लट्-लकारः सार्वधातुकलकारः; लृट्-लकारः आर्धधातुकलकारः | अयं भेदः कथं निष्पन्नः ? अस्मिन् पाठे परिशीलयाम |</big>
▲धातुभ्यः विहिताः प्रत्ययाः द्विधाः—तिङ् च कृत् च | एते सर्वे प्रत्ययाः पुनः विभजिताः— सार्वधातुकाः आर्धधातुकाश्च | अस्य महत्त्वम् एवं यत् प्रत्ययः सार्वधातुकश्चेत्, तर्हि कर्त्रर्थे शबादयः विकरणाः आयान्ति '''कर्तरि शप्''' इत्यनेन | शबादयः आयान्ति चेत् धातुगणभेदाः भवन्ति | प्रत्ययः सार्वधातुकं नास्ति चेत् आर्धधातुकः एव; आर्धधातुकः चेत् इडागमविचारः करणीयः | अयं विभजनं तिङ्षु अपि भवति, कृत्सु अपि भवति | प्रथमतया तिङ्-प्रसङ्गे अवलोकयाम, तदा कृत्-प्रसङ्गे |</big>
<big>तिङ्-प्रत्ययैः लकाराः निष्पन्नाः; अतः "तिङ्-प्रसङ्गः" इत्यस्य वदनेन लकाराणां विषयः आयाति एव | दश लकाराः मूलतः कथं निष्पद्यन्ते इत्यस्य परिशीलनेन बहुकिमपि प्रकाशते |</big>
Line 28 ⟶ 31:
<big><br />
दशलकाराः सन्ति | आरम्भे विवक्षाम् अनुसृत्य दश लकाराः गोचराः; तदा अष्टाध्याय्याः पद्धत्या लघुत्वार्थम् सर्वे लकाराः "ल"-कारः [ल्] इत्येव भवन्ति; अत्र अभेदः एव दृश्यते | पश्चात् ल्-स्थाने अष्टादश तिङ्-प्रत्ययाः; अत्रापि सर्वेषां लकाराणां स्थाने एते समानाः अष्टादश तिङ्-प्रत्ययाः अतः तदानीमपि अभेदः एव | अन्ते तिङां सिद्धित्वेन पुनः दशानां भेदाः आयान्ति | अभेदत्वात् भेदत्वस्य आगमनेन लकाराः सार्वधातुकाः आर्धधातुकाः च इत्ययं विभागद्वयम् अत्रैव सृष्टम् |</big>
<big><nowiki>***</nowiki> विवक्षाम् अनुसृत्य दश लकाराः (भेदः) →</big>
Line 124 ⟶ 128:
<big>लँङ् → '''हलन्त्यम्''' (१.३.३) इत्यनेन ङकारस्य इत्संज्ञा, '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' (१.३.२) इत्यनेन अँकारस्य इत्संज्ञा → '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन ङकार-अकारयोः लोपः → ल् इति अवशिष्यते |</big>
<big>एवमेव सर्वेषां लकाराणामपि |</big>
Line 132 ⟶ 137:
<big><br />
अतः एतत् सर्वं दृष्ट्वा अस्माभिः अवगम्यते यत् यद्यपि दश लकाराः सन्ति, तथापि अनुबन्धलोपानन्तरं सर्वे "ल्" इत्येव भवन्ति |</big>
'''<big>लट्</big>'''
Line 164 ⟶ 170:
<big><br />
'''लस्य''' (३.४.७७) = अधिकारसूत्रम् इदम् | षष्ठ्यन्तम् | अकारः उच्चारणार्थः | ३.४.७८ - ३.४.११२ पर्यन्तम् अस्य अधिकारः | प्रत्येकस्मिन् सूत्रे उपविश्य वदति यत् तत्तत्सूत्रे यः प्रत्ययः विहितः, सः लस्य (ल् इत्यस्य) स्थाने विहितः |</big>
<big>'''तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ''' (३.४.७८) = तिङन्तपदानां साधनार्थं मूले अष्टादश तिङ् प्रत्ययाः भवन्ति | '''लस्य''' इत्यनेन ल् इत्यस्य स्थाने एते अष्टादश विहिताः | '''तिप् तस् झि, सिप् थस् थ, मिप् वस् मस्, त आताम् झ, थास् आथाम् ध्वम्, इड् वहि महिङ्''' इति अष्टादश तिङ् प्रत्ययाः | '''ति'''प् इत्यस्मात् आरभ्य महि'''ङ्''' पर्यन्तम्, आहत्य '''तिङ्'''-प्रत्ययाः इत्युच्यते |</big>
Line 172 ⟶ 179:
<big><br />
आरम्भे एते सर्वे अष्टादश तिङ् परस्मैपदप्रत्ययाः भवन्ति, '''लः''' '''परस्मैपदम्''' (१.४.९९) इत्यनेन | तदा '''तङानावात्मनेपदम्''' (१.४.१००) इत्यनेन तङ् ('''त''' इत्यस्मात् आरभ्य महि'''ङ्''' पर्यन्तम्) आत्मनेपदप्रत्ययाः |</big>
<big>परस्मैपदिधातूनां मूल-तिङ्प्रत्ययाः</big>
<big>तिप् तस् झि</big>▼
▲तिप् तस् झि</big>
<big>सिप् थस् थ</big>
Line 185 ⟶ 192:
आत्मनेपदिधातूनां मूल-तिङ्प्रत्ययाः</big>
<big>त आताम् झ</big>▼
▲त आताम् झ</big>
<big>थास् आथाम् ध्वम्</big>
Line 195 ⟶ 201:
'''लः''' '''परस्मैपदम्''' (१.४.९९) = लस्य स्थाने ये प्रत्ययाः आयान्ति, ते सर्वे परस्मैपदसंज्ञकाः |</big>
<big>'''तङानावात्मनेपदम्''' (१.४.१००) = लस्य स्थाने ये तङ् आनः (शानच्, कानच्) च प्रत्ययाः आयान्ति, ते सर्वे आत्मनेपदसंज्ञकाः | तङ् आनश्च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः, तङानौ | तङानौ प्रथमान्तम्, आत्मनेपदं प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''लः''' '''परस्मैपदम्''' इत्यस्मात् '''लः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''लः तङानौ आत्मनेपदम्''' |</big>▼
▲'''तङानावात्मनेपदम्''' (१.४.१००) = लस्य स्थाने ये तङ् आनः (शानच्, कानच्) च प्रत्ययाः आयान्ति, ते सर्वे आत्मनेपदसंज्ञकाः | तङ् आनश्च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः, तङानौ | तङानौ प्रथमान्तम्, आत्मनेपदं प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''लः''' '''परस्मैपदम्''' इत्यस्मात् '''लः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''लः तङानौ आत्मनेपदम्''' |</big>
<big><br />
Line 219 ⟶ 224:
<big><br />
अत्र 'शेषात्' इत्यनेन 'ये धातवः अवशिष्यन्ते, ते सर्वे परस्मैपदसंज्ञकाः' इति पर्यवसितम् | अत्र एतादृशी शैली किमर्थं, प्रत्ययानां विषये च अन्या शैली किमर्थम् ?</big>
<big>उतरम् एवं यत् यथासङ्गं यस्य लघुत्वं, तदनुसृत्य शैली | अत्र धातूनां प्रसङ्गे धातवः बहुविधाः | यः कोऽपि धातुः ङित् अपि नास्ति, अनुदात्तेत् अपि नास्ति, ञित् अपि नास्ति, स्वरितेत् अपि नास्ति, सः धातुः कर्त्रर्थे चेत् परस्मैपदी एव | तर्हि धातुः उदात्तेत् अस्ति चेत्, परस्मैपदी | किन्तु उदात्तेत् नास्ति चेदपि, यदि ङित्, अनुदात्तेत्, ञित्, स्वरितेत् नास्ति, तर्हि सः धातुः परस्मैपदी एव | यथा रिषँ, गै॒— रिषँ इति उदात्तेत्; गै॒ इति उदात्तेत् न; उभयत्र परस्मैपदित्वम् इति कृत्वा 'शेषात्' इत्यनेन लघुत्वम् | अत्र परस्मैपदिसंज्ञा केषाम् इति वदनार्थं 'उदात्तेत् अथवा इत्संज्ञकस्वरः नास्ति चेदपि तथा' इत्यस्मिन् लघुत्वं नितरां नास्ति | तदर्थं 'शेषात्' इत्युक्तम् |</big>
Line 266 ⟶ 272:
<big><br />
(इयं पाणिनेः शैली— प्रथमं सर्वे समानाः इति वदति सः; तदा अन्यसूत्रेण अपवादः उक्तः येन भिद्यन्ते | प्रथमतया सामान्यं दीयते, तदा विशेषः | परस्मैपदम् आत्मनेपदम् अपि तथा, सार्वधातुकम् आर्धधातुकम् अपि तथा | अन्यत् उदा० '''कर्तरि शप्''' इत्यनेन सर्वेभ्यः धातुभ्यः शप्; तदा अपवादत्वेन गणम् अनुसृत्य विभिन्नाः विकरणप्रत्ययाः विहिताः '''दिवादिभ्यः श्यन्''', '''स्वादिभ्यः श्नु''' इत्यादयः |)</big>
<big>एवं चेत् कर्त्रर्थे '''कर्तरि शप्''' इत्यस्य सर्वेषां लकाराणां कृते प्रसक्तिः भविष्यति |</big>
Line 271 ⟶ 278:
<big><br />
'''कर्तरि शप्''' (३.१.६८) = धातुतः शप्-प्रत्ययः भवति, कर्त्रर्थक-सार्वधातुकप्रत्यये परे | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''धातोः शप् प्रत्ययः''' '''परश्च कर्तरि सार्वधातुके''' |</big>
<big>'''अदिप्रभृतिभ्यः शपः''' (२.४.७२) = शपः लोपः</big>
Line 312 ⟶ 320:
<big><br />
<u>साक्षात्</u>—</big>
<big>'''तिङ्शित्सार्वधातुकम्''' (३.४.११३)</big>
Line 349 ⟶ 358:
यथा— लृट्-लकारः</big>
<big>आप् + लृट् →
▲आप् + लृट् → अप् + ल् → '''स्यतासी लृ-लुटोः''' (३.१.३३) इत्यनेन लृटि परे धातुतः स्यः → आप् + स्य + ल् → धातोः परः स्य-प्रत्ययः आर्धधातुकः अतः '''कर्तरि शप्''', '''स्वादिभ्यः श्नुः''' इत्यनयोः प्रसक्तिर्नास्ति → आप् + स्य + ल् → प्रथमपुरुषैकवचने तिबादेशः → आप् + स्य + तिप् → अनुबन्धलोपे → आप् + स्य + ति → वर्णमेलने → आप्स्यति</big>
<big><br />
Line 358 ⟶ 366:
कार्यं साक्षात् पूर्वं परं च भवति इति किम् ?</big>
<big>'''तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्वस्य''' (१.१.६६) = सप्तमीविभक्तिः इत्यनेन कार्यं साक्षात् पूर्वं स्यात् |</big>▼
▲'''तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्वस्य''' (१.१.६६) = सप्तमीविभक्तिः इत्यनेन कार्यं साक्षात् पूर्वं स्यात् |</big>
<big>'''तस्मादित्युत्तरस्य''' (१.१.६७) = पञ्चमीविभक्तिः इत्यनेन कार्यं साक्षात् परे स्यात् |</big>
Line 368 ⟶ 375:
<big><br />
येषु लकारेषु कर्त्रर्थे धातुतः सार्वधातुकप्रत्ययः नास्त्येव अथवा यत्र अस्ति परन्तु साक्षात् न (अतः न दृश्यते), तेषु तिङन्तपदेषु शप् न भवति; स्थाने इडागमो विचारः | अत्र आर्धधातुकलकारः इत्युच्यते | लिट्, लृट्, लृङ्, लुट्, लुङ्, आशिर्लिङ् इति |</big>
<big>अनेन चत्वारः सार्वधातुकलकाराः भवन्ति, षट् च आर्धधातुकलकाराः भवन्ति |</big>
Line 374 ⟶ 382:
<big>---------------------------------</big>
[https://
| |||