04---aShTAdhyAyI-paricayaH/04---sArvadhAtukalakArAH-ArdhadhAtukalakArAH-ca---adhikacintanam: Difference between revisions
04---aShTAdhyAyI-paricayaH/04---sArvadhAtukalakArAH-ArdhadhAtukalakArAH-ca---adhikacintanam (view source)
Revision as of 14:48, 22 May 2021
, 2 years agoIncorporated reviewer comments
VNatarajan (talk | contribs) (Added new pdf link) |
VNatarajan (talk | contribs) (Incorporated reviewer comments) |
||
Line 1:
<big>ध्वनिमुद्रणानि -</big>
<big>१) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/33_sArvadhAtukalakArAH-ArdhadhAtukalakArAH-ca--1_2016-06-29.mp3 sArvadhAtukalakArAH-ArdhadhAtukalakArAH-ca--1_2016-06-29]</big>▼
▲१) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/33_sArvadhAtukalakArAH-ArdhadhAtukalakArAH-ca--1_2016-06-29.mp3 sArvadhAtukalakArAH-ArdhadhAtukalakArAH-ca--1_2016-06-29]</big>
<big>२) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/34_sArvadhAtukalakArAH-ArdhadhAtukalakArAH-ca--2_2016-07-06.mp3 sArvadhAtukalakArAH-ArdhadhAtukalakArAH-ca--2_2016-07-06]</big>
Line 8 ⟶ 7:
<big><br />
१. 'सार्वधातुकम्' 'आर्धधातुकम्' इति नामद्वयं कुतः आगतम् ? अष्टाध्याय्यां च द्वयोः नाम्नोः कीदृशव्यवहारः ?</big>
<big>'सार्वधातुकम्' 'आर्धधातुकम्' इति नामद्वयं वस्तुतः पाणिनिना एव दत्तं; नामकरणं भवति द्वाभ्यां संज्ञासूत्राभ्याम्—</big>
Line 43:
<big><br />
यः प्रत्ययः धातुभ्यः विधीयते अपि च तिङ् अथवा शित् अस्ति, स च सार्वधातुकप्रत्ययः | '''तिङ्शित्सार्वधातुकम्''' (३.४.११३) इति सूत्रम् |</big>
<big>यः प्रत्ययः धातुभ्यः विधीयते अपि च न तिङ् न वा शित् अस्ति, स च आर्धधातुकप्रत्ययः | '''आर्धधातुकं शेषः''' (३.४.११४) इति सूत्रम् |</big>
Line 54 ⟶ 55:
<big><br />
'''कर्तरि शप्''' (३.१.६८) = कर्त्रर्थे सार्वधातुकप्रत्ययः परे अस्ति चेत्, धातुतः शप्-प्रत्ययः भवति | अत्र कर्त्रर्थे कर्तरिप्रयोगः इति बोध्यं; भावे कर्मणि च शप्-प्रत्ययः न विधीयते | अनुवृति-सहितसूत्रम्— '''कर्तरि सार्वधातुके धातोः परश्च शप् प्रत्ययः''' |</big>
<big>भू + लट् → भू + ल् → भू + तिप् → तिप् कर्त्रर्थकः, सार्वधातुकप्रत्ययः च, अतः '''कर्तरि शप्''' (३.१.६८) इत्यनेन शप् → भू + शप् + तिप्</big>
Line 62 ⟶ 64:
<big><br />
धेयं यत् एषु सर्वेषु चतुर्षु सार्वधातुकलकारेषु धातुगणम् अनुसृत्य शपं प्रबाध्य अन्ये धातुगणनिमित्तकविकरणप्रत्ययाः विधीयन्ते यथा श्यन्, श्नु इत्यादयः | प्रथमं शप् आयाति, तदा भ्वादिः, अदादिः, जुहोत्यादिः, चुरादिः इत्येतान् गणान् विहाय, अपरेषु षट्सु गणेषु शपं प्रबाध्य तत्तद्गणस्य विकरणप्रत्ययः आयाति | एतदर्थं सार्वधातुकलकारेषु कस्यापि धातोः तिङन्तरूपस्य निर्माणात् प्राक् स च धातुः कस्मिन् गणे अस्ति इति अवश्यं ज्ञातव्यम् |</big>
<big>यथा—</big>
<big>भ्वादिगणे पा + लट् → पा + ल् → पा + तिप् → '''कर्तरि शप्''' (३.१.६८) इत्यनेन शप् → पा + शप् + तिप् → शिति परे पा-धातोः पिब-आदेशः → पिब* + अ + ति → पिबति</big>▼
▲भ्वादिगणे पा + लट् → पा + ल् → पा + तिप् → '''कर्तरि शप्''' (३.१.६८) इत्यनेन शप् → पा + शप् + तिप् → शिति परे पा-धातोः पिब-आदेशः → पिब* + अ + ति → पिबति</big>
<big>जुहोत्यादिगणे दा + लट् → दा + ल् → दा + तिप् → '''कर्तरि शप्''' (३.१.६८) इत्यनेन शप् → '''जुहोत्यादिभ्यः श्लुः''' (२.४.७५) इत्यनेन विहितस्य शप्-प्रत्ययस्य श्लु (लोपः) भवति → '''श्लौ''' (६.१.१०) इत्यनेन श्लौ परे धातोः द्वित्वम् → → ददाति</big>
Line 234 ⟶ 236:
<big><br />
<u>परिशिष्टम्</u></big>
<big><br />
Line 240 ⟶ 242:
<big><br />
सार्वधातुकप्रक्रिया इति चेत्—</big><big><br />
विवक्षाम् अनुसृत्य धातुः (यथा भू) + लकारः (यथा लट्) → लट्-लकारः धातुभ्यः विधीयते अपि च तिङ्-शित्-भिन्नः अतः '''आर्धधातुकं शेषः''' (३.४.११४) इत्यनेन आर्धधातुकसंज्ञकः → धातुभ्यः विधीयमानः लकारः तु प्रत्ययः, तिङ्-भिन्नश्च अतः लकार इति प्रत्ययः '''कृदतिङ्''' (३.१.९३) इत्यनेन कृत्-संज्ञकः → असार्वधातुकसंज्ञकः इत्यतः '''कर्तरि शप्''' (३.१.६८) इत्यस्य प्रसक्तिर्नास्ति → '''लस्य''' (३.४.७७), '''तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ''' (३.४.७८) इत्याभ्यां तिङ्-विधानम् → भू + तिप् → '''तिङ्शित्सार्वधातुकम्''' (३.४.११३) → तिबादयः सार्वधातुकसंज्ञकाः, कर्त्रथकाश्च → '''कर्तरि शप्''' (३.१.६८) इत्यनेन '''धातोः शप् प्रत्ययः परश्च कर्तरि सार्वधातुके''' → भू + शप् + तिप् → → भवति</big>
Line 280:
<big>---------------------------------</big>
| |||