page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
04---aShTAdhyAyI-paricayaH/06---kRut-pratyayAH-api-sArvadhAtukAH-ArdhadhAtukAshca: Difference between revisions
04---aShTAdhyAyI-paricayaH/06---kRut-pratyayAH-api-sArvadhAtukAH-ArdhadhAtukAshca (view source)
Revision as of 09:12, 4 July 2023
, 10 months agono edit summary
VNatarajan (talk | contribs) (Added new pdf link) |
No edit summary |
||
| (12 intermediate revisions by 3 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:06 - कृत्-प्रत्ययाः अपि सार्वधातुकाः आर्धधातुकाश्च}}
<big>ध्वनिमुद्रणानि -</big>▼
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
▲!<big>ध्वनिमुद्रणानि -</big>
|-
|-
|<big>1) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/38_kRut-pratyayAH-api-sArvadhAtukAH-ArdhadhAtukAshca--1__2016-08-03.mp3 kRut-pratyayAH-api-sArvadhAtukAH-ArdhadhAtukAshca--1__2016-08-03]</big>
|-
|<big>2) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/39_kRut-pratyayAH-api-sArvadhAtukAH-ArdhadhAtukAshca--2__angam-it-viShayaH_2016-08-10.mp3 kRut-pratyayAH-api-sArvadhAtukAH-ArdhadhAtukAshca--2_+_angam-it-viShayaH_2016-08-10]</big>
|-
|-
|<big>1) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam-PaniniiyaStudyII/13_kRut-pratyayAH_api_sArvadhAtukAH_ArdhadhAtukAshca_I_2014-08-20.mp3 kRut-pratyayAH_api_sArvadhAtukAH_ArdhadhAtukAshca_I_2014-08-20]</big>▼
|-
|<big>2) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam-PaniniiyaStudyII/14_kRut-pratyayAH_api_sArvadhAtukAH_ArdhadhAtukAshca_II_2014-09-03.mp3 kRut-pratyayAH_api_sArvadhAtukAH_ArdhadhAtukAshca_II_2014-09-03]</big>
|-
|<big>3) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam-PaniniiyaStudyII/15_kRut-pratyayAH_api_sArvadhAtukAH_ArdhadhAtukAshca_III_2014-09-10.mp3 kRut-pratyayAH_api_sArvadhAtukAH_ArdhadhAtukAshca_III_2014-09-10]</big>▼
|}
▲2016 varga--</big>
▲1) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/38_kRut-pratyayAH-api-sArvadhAtukAH-ArdhadhAtukAshca--1__2016-08-03.mp3 kRut-pratyayAH-api-sArvadhAtukAH-ArdhadhAtukAshca--1__2016-08-03]</big>
▲<big>2) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/39_kRut-pratyayAH-api-sArvadhAtukAH-ArdhadhAtukAshca--2__angam-it-viShayaH_2016-08-10.mp3 kRut-pratyayAH-api-sArvadhAtukAH-ArdhadhAtukAshca--2_+_angam-it-viShayaH_2016-08-10]</big>
▲<big>2014 varga--</big>
▲<big>1) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam-PaniniiyaStudyII/13_kRut-pratyayAH_api_sArvadhAtukAH_ArdhadhAtukAshca_I_2014-08-20.mp3 kRut-pratyayAH_api_sArvadhAtukAH_ArdhadhAtukAshca_I_2014-08-20]</big>
▲<big>2) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam-PaniniiyaStudyII/14_kRut-pratyayAH_api_sArvadhAtukAH_ArdhadhAtukAshca_II_2014-09-03.mp3 kRut-pratyayAH_api_sArvadhAtukAH_ArdhadhAtukAshca_II_2014-09-03]</big>
▲<big>3) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam-PaniniiyaStudyII/15_kRut-pratyayAH_api_sArvadhAtukAH_ArdhadhAtukAshca_III_2014-09-10.mp3 kRut-pratyayAH_api_sArvadhAtukAH_ArdhadhAtukAshca_III_2014-09-10]</big>
<big><br />
पूर्वम् अस्माभिः दृष्टं यत् धातुभ्यः विहिताः प्रत्ययाः द्विधाः—तिङ् च कृत् च | एते सर्वे प्रत्ययाः पुनः विभजिताः— सार्वधातुकाः आर्धधातुकाश्च | अस्य महत्त्वम् एवं यत् प्रत्ययः सार्वधातुकश्चेत्, तर्हि कर्त्रर्थे शबादयः विकरणाः आयान्ति '''कर्तरि शप्''' इत्यनेन | शबादयः आयान्ति चेत् धातुगणभेदाः भवन्ति | प्रत्ययः सार्वधातुकः नास्ति चेत् आर्धधातुकः एव; आर्धधातुकः चेत् इडागमविचारः करणीयः | इदं विभजनं तिङ्षु अपि भवति, कृत्सु अपि भवति | पूर्वम् इयं व्यवस्था अस्माभिः अवलोकिता तिङ्-प्रसङ्गे | अधुना अवलोकामहै कृत्-प्रसङ्गे |</big>
[[File:VN dhAtubhyaH ting-kRut diagragm 4.jpg|center]]
<big>कृत् नाम किम् ? यथोक्तं धातुभ्यः विहिताः प्रत्ययाः द्विधाः—तिङ् च कृत् च | यः कोऽपि तिङ्-भिन्नः प्रत्ययः धातुतः विहितः, स च प्रत्ययः कृत् इत्युच्यते | यस्य पदस्य अन्ते कृत्-प्रत्ययः अस्ति, तत् पदं कृदन्तपदम् | कृदन्तपदानि सर्वदा सुबन्तानि | इत्युक्तौ नामपदानि सन्ति न तु क्रियापदानि | यथा कर्तव्यं, मतिः, नेता, गायकः, लिखन्, प्रकाशमानम्— इमानि पदानि सर्वाणि कृदन्तानि | यतः एते प्रत्ययाः (तव्यत्, क्तिन्, तृच्, ण्वुल्, शतृ, शानच्) साक्षात् धातुभ्यः विहिताः, तिङ्-भिन्नाः, पदान्ते च सन्ति |</big>
<big><br />
एते सर्वे प्रत्ययाः—तिङः, कृतश्च—अष्टाध्याय्याः तृतीयाध्याये विहिताः, यत्र '''धातोः''', '''प्रत्ययः''' इत्यनयोः अधिकारः | पूर्वमेव अवगतं यत् आरम्भे तिङ्-प्रत्ययाः सर्वे सार्वधातुकाः, '''तिङ्शित्सार्वधातुकम्''' (३.४.११३) इति सूत्रेण | अत्र अनुवृत्ति-सहितसूत्रम् अवलोकयाम— '''धातोः परश्च तिङ्-शित् प्रत्ययः सार्वधातुकम्''' | अतः सार्वधातुकत्वस्य कृते प्रथमो नियमः अयं यत् प्रत्ययः धातुतः विहितः स्यात् | (धातुतः विहितः नास्ति चेत्, सार्वधातुकत्वस्य आर्धधातुकत्वस्य प्रश्नः नैव उदेति |) तदा धातुतः विहितश्चेत्, तिङ् चेत् सार्वधातुकम् इति सामान्यतया निश्चितम् | लिट्लकारे आशीर्लिङ्लकारे तिङ्प्रत्ययः अपवादत्वेन आर्धधातुकं भवति | परन्तु कृत् चेत्, किमपि नैश्चित्यं नास्ति यत् सार्वधातुकं भवेत्; कृत् शित् अस्ति चेदेव सार्वधातुकः | कृत्-प्रत्ययेषु नव शितः | ते च— शतृ, शानच्, चानश्, शानन्, खश्, श, एश्, शध्यै, शधैन् इति | एषु द्वौ प्रसिद्धौ— शतृ, शानच् च | अवशिष्टाः सर्वे कृत् प्रत्ययाः आर्धधातुकाः, '''आर्धधातुकं शेषः''' (३.४.११४) इति सूत्रेण |</big>
<big><br />
Line 45 ⟶ 50:
<big><br />
अदादौ वच् + अत् → '''कर्तरि शप्''' → (वच् + शप् + अत् →) '''अदिप्रभृतिभ्यः शपः''' (२.४.७२) इत्यनेन शपः लुक् (लोपः) → वच् + अत् → वचत् (वचन्,
<big><br />
Line 69 ⟶ 74:
<big><br />
चुरादौ
<big><br />
Line 81 ⟶ 86:
<big><br />
१) प्रथमतया विकरणप्रत्ययभेदेन धातुगणम् अनुसृत्य शत्रन्तपदे रूपभेदः | शप् इत्यनेन "अ" संयुज्यते, श्यन् इत्यनेन "य" संयुज्यते, श्नु इत्यनेन "नु" संयुज्यते, श्नम् इत्यनेन "न" संयुज्यते, उ इत्यनेन "उ" संयुज्यते, श्ना इत्यनेन "ना" संयुज्यते | अत्र विकरणप्रत्ययानां
<big><br />
२) विकरणं स्वयं प्रत्ययः, अतः प्रत्ययत्वात् पूर्वं स्थितं यत् धातुरूपि-अङ्गं, तस्मिन् अपि रूपभेदः भवति | अदादिगणे जुहोत्यादिगणे च यत्र विकरणस्य लोपो भवति, तत्रापि लुक्, श्लु इत्याभ्यां विशिष्टकार्यं भवति |</big>
<big>अधः षट् वृत्तान्ताः a-f इत्येषु सर्वाणि सोपानानि अस्माभिः न अधीतानि, किन्तु स्थूलरूपेण परिशीलनात् विकरणप्रत्ययेन कीदृशप्रभावः, इत्यस्य एका दृष्टिः भवति—</big>
<big><br />
a) विकरणप्रत्ययेन गुणकार्यम्— भ्वादिगणे, चुरादिगणे च | भू + शप् + अत् → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन इगन्त-धातोः इकः गुणः → भो + अ + अत् → भव + अत् → भवत्, पुंसि भवन् |
<big>b) विकरणप्रत्ययस्य लोपे सति शतृ-प्रत्ययेन इयङ्/उवङ् आदेशः— अदादिगणे जुहोत्यादिगणे च | ब्रू + अत् → शपः लुक् (लोपः) → ब्रू + अत् → '''अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ''' (६.४.७७) इत्यनेन उ/ऊकारान्तधातुरूपि-अङ्गस्य उ/ऊकारस्य स्थाने उवङ् आदेशः →
<big>c) विकरणप्रत्ययस्य श्लौ अङ्गस्य द्वित्वम्— जुहोत्यादिगणे | दा + अत् → दा + श्लु + अत् → '''श्लौ''' इत्यनेन द्वित्वम् → दादा + अत् → '''ह्रस्वः''' इत्यनेन
<big>d) विकरणप्रत्ययस्य अपित्वात् गुणनिषेधः— दिवादिगणे, स्वादिगणे, तुदादिगणे, क्र्यादिगणे | चि + श्नु + अत् → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इत्यनेन इगन्त-धातोः इकः गुणः → '''सार्वधातुकमपित्''' (१.२.४), '''क्ङिति च''' (१.१.५) इत्याभ्यां गुणनिषेधः → चिनु + अत् → चिन्वत् (पुंसि चिन्वन्)</big>
<big>e) तनादिगणे कृ + अत् → '''तनादिकृञ्भ्यः उः''' (३.१.७९) → इत्यनेन शपं प्रबाध्य उ → कृ + उ + अत् → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' ७.३.८४ इत्यनेन इगन्त-धातोः इकः गुणः →
<big>f) रुधादिगणे एकमेव विकरणप्रत्यय-निमित्तकम् अङ्गकार्यं भवति, तच्च केवलं यत्र श्नम्-प्रत्ययात् परं धातौ नकारः वर्तते | श्नम्-प्रत्ययात् परं स्थितस्य नकारस्य लोपः, '''श्नान्नलोपः''' (६.४.२३)
<big><br />
Line 111 ⟶ 117:
<big><br />
आर्धधातुक-कृत्-प्रत्ययेषु परेषु, धातुः यस्मिन्
<big><br />
Line 138 ⟶ 144:
<big>क्र्यादौ क्री + अक → क्रायक (क्रायकः)</big>
<big>चुरादौ
<big><br />
Line 211 ⟶ 217:
यथा—</big>
<big>क्तवतु— कृतवान्, गतवान्, परन्तु इडागमे सति प'''ठि'''तवान्, खा'''दि'''तवान् |</big>▼
▲क्तवतु— कृतवान्, गतवान्, परन्तु इडागमे सति प'''ठि'''तवान्, खा'''दि'''तवान् |</big>
<big>तुमुन्— ज्ञातुम्, आप्तुं, परन्तु इडागमे सति क्री'''डि'''तुम्, जी'''वि'''तुम् |</big>
Line 233 ⟶ 238:
<big><br />
'''नेड् वशि कृति''' (७.२.८) = कृत्-प्रत्ययस्य आदौ वश्-प्रत्याहारे अन्यतमवर्णः अस्ति चेत्, तस्य इडागमो न भवति | '''यस्मिन् विधिस्तदादावल्ग्रहणे''' (१.१.७२, वार्तिकम् २९) इत्यनेन '''वशि कृति''' इत्युक्तौ वशादौ कृति (तादृशप्रत्ययः यस्य आदौ वश् स्यात्) | वश्-प्रत्याहारे वर्गीयव्यञ्जनानां तृतीयः, चतुर्थः, पञ्चमश्च सदस्याः, वकाररेफलकाराः च | नाम कृत्सु प्रत्ययस्य आदौ वर्गीयव्यञ्जनानां प्रथमः, द्वितीयः अथवा श्, ष्, स्, ह् चेत्,
<big><br />
सारांशः एवं यत् आर्धधतुक-कृत्-प्रत्ययस्य आदौ वर्गीयव्यञ्जनानां प्रथमः, द्वितीयः सदस्यः, श्, ष्, स्, ह् च इत्येषु अन्यतमः चेत्, सः प्रत्ययः
<big><br />
यथा ण्वुल् अनिट्; तृच् सेट् | ण्वुल् धातोः परे चेत्, इडागमः न कदापि भवति | तृच् सेट् अस्ति, अतः धातुः अपि सेट् चेत्, इडागमः सम्भवति (भवति इति सामान्यनियमः, परन्तु केचन अपवादाः सन्ति) |</big>
<big>अधुना चिन्तनं कुर्वन्तु, एते आर्धधतुक-कृत्-प्रत्ययाः सेट् वा अनिट् वा— अनीयर्, क्त, तव्यत्, क्त्वा, ल्युट्, क्तवतु, तुमुन् |</big>
Line 256 ⟶ 262:
<big>---------------------------------</big>
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/
| |||