page_and_link_managers, Administrators
5,094
edits
No edit summary |
No edit summary |
||
(19 intermediate revisions by 2 users not shown) | |||
Line 42:
<big>प्रश्नः समीचीन एव | यथा, किमर्थं समाससम्बद्धानि सूत्राणि ग्रन्थस्य आरम्भे, किञ्च सन्धिसम्बद्धानि सूत्राणि ग्रन्थस्य अन्ते ? किमर्थं प्रत्ययेषु सनादयः प्रत्ययाः प्रथमाः ? यः शिष्यः अस्ति, तस्य कृते पाठ्यक्रमः निर्मितः इति न भाति | नाम अष्टाध्याय्याः बहिः तादृशः बाह्यः तर्कः न दृश्यते यत् अध्येतॄणां कृते लाभदायकः स्यात् |</big>
<big><br />
Line 113 ⟶ 115:
<big>अधः एका परिभाषा अस्ति यया बुद्धं यत् अपवादः बलीयान् सामान्यसूत्रस्य अपेक्षया | यत्र अपवादः अस्ति, तत्र सूत्रसङ्ख्यायाः किमपि महत्वं नास्ति | अपवादभूतसूत्रस्य सूत्रसङ्ख्या या काऽपि भवतु नाम, तस्य बलं भवति एव | यत्र अपवादत्वेन बलाबलस्य निर्णयः क्रियते, तत्र इयं परिभाषा कार्यं करोति | परिभाषाः अत्यन्तं
<big><br />
Line 148 ⟶ 150:
<big><br />
अत्र नित्यम् इति सिद्धान्तः आयाति, यतोहि विकरणप्रत्यये कृते गुणः न
<big><br /></big>
Line 161 ⟶ 163:
<big><br />
ततः अग्रे अन्तरङ्गबहिरङ्गयोः लक्षणम् उच्यते— '''अन्तर्मध्ये बहिरङ्गशास्त्रीयनिमित्तसमुदायमध्ये, अन्तर्भूतान्यङ्गानि निमित्तानि यस्य तदन्तरङ्गम् | एवं तदीयनिमित्तसमुदायाद् बहिर्भूताङ्गकं बहिरङ्गम्''' | अन्तरङ्ग-शब्दे भागद्वयम्,
<big><br />
Line 207 ⟶ 209:
<big><br />
'''लोपो व्योर्वलि''' (६.१.६६) इत्यस्य
<big><br />
Line 229 ⟶ 231:
<big><br />
संज्ञा इत्यस्य उदाहरणं दृष्टम् | अधुना अर्थस्य | स्त्रीलिङ्गे त्रि-शब्दः + आम्-प्रत्ययः → तिसृणाम् | '''त्रिचतुरोस्त्रियां तिसृचतसृ''' (७.२.९९) इत्यनेन स्त्रियां त्रि-स्थाने तिसृ,
<big><br />
अस्यां प्रक्रियायां '''त्रिचतुरोस्त्रियां तिसृचतसृ''' (७.२.९९) इत्यस्मिन् '''स्त्रियाम्''' इत्यस्य अर्थनिमित्तकत्वं स्वीक्रियते चेत्, तिसृ-आदेश-विधायकशास्त्रं बहिरङ्गं भवति '''त्रेस्त्रयः''' (७.१.५३) इति त्रयादेश-विधायकशास्त्रं प्रति | '''त्रिचतुरोस्त्रियां तिसृचतसृ''' (७.२.९९) इत्यनेन स्त्रियां त्रि-स्थाने तिसृ,
<big><br />
Line 256 ⟶ 258:
<big><br />
तर्हि अग्रे प्रकृतविषये स्योनशब्दप्रसङ्गे, कैयटस्य प्राचीनानां
<big><br />
तर्हि ततः परं नागेशस्य मतं भाष्यकारस्य च
<big><br />
Line 321 ⟶ 323:
[[File:04-07-अष्टाध्याय्यां सूत्राणां बलाबलम् slide 3.jpg|alt=
<big>अधः अस्माकं विजयलक्ष्मी- भगिनि
[[File:बलाबलसङ्क्षेपः.jpg|border|center|frameless|648x648px|बलाबलसङ्क्षेपः]]
<big>'''''४.''' '''पूर्वत्रासिद्धम्'''''' (८.२.१) = अनेन सूत्रेण अष्टाध्याय्यी इति ग्रन्थः भागद्वये विभजितः | प्रथमाध्यायस्य आरम्भतः अष्टमाध्यायस्य प्रथमपादस्य अन्तपर्यन्तं प्रथमभागः; अष्टमाध्यायस्य द्वितीयः, तृतीयः, चतुर्थश्च पादाः मिलित्वा द्वितीयभागः | प्रथमभागस्य नाम सपादसप्ताध्यायी; द्वितीयभागस्य नाम त्रिपादी | अनेन सूत्रेण यानि सूत्राणि सपादसप्ताध्याय्यां सन्ति, तानि प्रति त्रिपाद्यां स्थितानि सूत्राणि असिद्धानि | अपि च त्रिपाद्यां यानि सूत्राणि पूर्वं सन्ति, तानि प्रति परं स्थितानि सूत्राणि असिद्धानि | सपादसप्ताध्यायीं प्रति त्रिपाद्यसिद्धा, त्रिपाद्यामपि पूर्वं प्रति परं शास्त्रमसिद्धम् | त्रयाणां पादानां समाहारः त्रिपादी (द्विगुसमासः) | सप्तानाम् अध्यायानां समाहारः सप्ताधायी; पादेन सहिता, सपादसप्ताध्यायी | पूर्वस्मिन् इति पूर्वत्र | न सिद्धम्, असिद्धम् | पूर्वत्र अव्ययम्, असिद्धं प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | इदं सूत्रम् अधिकारसूत्रम्; अष्टाध्याय्याः अन्तपर्यन्तं प्रवर्तते |</big>
Line 333 ⟶ 339:
<big><br />
'''पूर्वत्रासिद्धम्''' इत्यस्य कार्यं द्विविधं— '''शास्त्रासिद्धं''', '''कार्यासिद्धं''' च | द्वयोः सूत्रयोः प्रसक्तिः समानकाले समानस्थले चेत्, परत्रिपादिसूत्रं स्वयम् असिद्धम् इति कारणात् शास्त्रासिद्धम् इत्युच्यते | पूर्वमेव त्रिपादिसूत्रस्य कार्यं कारितं चेत्, तर्हि तत्पश्चात् सपादसप्ताध्यायिसूत्रं वा पूर्वत्रिपादिसूत्रं वा आयाति चेत्, तयोः मनसि परत्रिपादिसूत्रस्य कारितं कार्यं न दृश्यते एव यतः तेन परत्रिपादिसूत्रेण यत् किमपि क्रियते तत् '''पूर्वत्रासिद्धम्''' इत्यनेन असिद्धम्; इदं कार्यासिद्धम् इत्युच्यते |</big>
<big><br />'''1.''' <u>शास्त्रासिद्धम्</u> - द्वयोः सूत्रयोः प्रसक्तिः समानकाले समानस्थले चेत्, परत्रिपादिसूत्रं स्वयम् असिद्धम् इति कारणात् शास्त्रासिद्धम् इत्युच्यते | अस्य बहूनि उदाहरणानि सन्ति |</big>
Line 443 ⟶ 451:
|'''<big>शश्छोऽटि</big>'''
|<big>७६</big>
|}
<big>'''b)''' मनोरथः | मनसः इच्छा, अभिलाषा |</big>
Line 461 ⟶ 470:
<big>कृ + क्तिन् → कृति → सम् + कृति → '''
<big>'''2.''' <u>कार्यासिद्धम्</u> - पूर्वमेव त्रिपादिसूत्रस्य कार्यं कारितं चेत्, तर्हि तत्पश्चात् सपादसप्ताध्यायिसूत्रं वा पूर्वत्रिपादिसूत्रं वा आयाति चेत्, तयोः मनसि परत्रिपादिसूत्रस्य कारितं कार्यं न दृश्यते एव यतः तेन यत् किमपि क्रियते तत् '''पूर्वत्रासिद्धम्''' इत्यनेन
<big><br />
Line 477 ⟶ 486:
<big><br />
धेयं यत् '''पूर्वत्रासिद्धम्''' इति सूत्रं '''विप्रतिषेधे परं कार्यम्''' इत्यस्य अपवादो नास्ति | '''विप्रतिषेधे परं कार्यम्''' इत्यनेन परशास्त्रस्य कार्यं भवति | '
Line 549 ⟶ 558:
<big><br />
१) पित्सु प्रत्ययेषु — कृ + उ → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इत्यनेन इकः गुणः →
<big>२) अपित्सु प्रत्ययेषु — '''अत उत्सार्वधातुके''' (६.४.११०) इत्यनेन अपिति प्रत्यये परे, करु इत्यस्य अङ्गस्य अकारस्य स्थाने उकारादेशः | करु → कुरु इति अङ्गम् |</big>
|