page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
No edit summary |
No edit summary |
||
Line 155:
<big>तर्हि नियमान् अनुसृत्य कार्यम् एवम्—</big>
<big>तिप् → पकारलोपः → ति → इ-लोपः → 'त्' → अदन्ताङानां कृते
<big>तस् → ताम्-आदेशः → इय्-आगमः → ताम् वलादिः अतः इय् इत्यस्य य-लोपः → इ + ताम् → तकारस्य सुडागमः → इ +स् ताम् → सकारस्य लोपः → 'इताम्' इति विधिलिङ् प्रत्ययः निष्पन्नः |</big>
<big>झि → जुस्-आदेशः → उस् शिष्यते → उस् अजादिः (अवलादिः) अतः इय् इत्यस्य य्-लोपो न → इयुस् → स्-स्थाने 'रु', उ इत्यस्य इत्-संज्ञा, र्-स्थाने विसर्गः → 'इयुः' इति विधिलिङ् प्रत्ययः निष्पन्नः |</big>
Line 163:
<big>सिप् → पकारलोपः → सि → इ-लोपः → 'स्' वलादिः अतः यकारलोपः, इ शिष्यते → इ + स् → इस् → रुत्वविसर्गौ → 'इः' इति विधिलिङ् प्रत्ययः निष्पन्नः |</big>
<big>थस् → तम्-आदेशः → तम् वलादिः अतः इय् इत्यस्य य-लोपः → इ + तम् → तकारस्य सुडागमः → इ + स् तम् → सकारस्य लोपः → 'इतम्' इति विधिलिङ् प्रत्ययः निष्पन्नः |</big>
<big>थ → त-आदेशः → त वलादिः अतः इय् इत्यस्य य-लोपः → इ + त → तकारस्य सुडागमः → इ + स् त → सकारस्य लोपः → 'इत' इति विधिलिङ् प्रत्ययः निष्पन्नः |</big>
<big>मिप् → अम्-आदेशः → अम् अजादिः (अवलादिः) अतः इय् इत्यस्य य्-लोपो न → 'इयम्' इति विधिलिङ् प्रत्ययः निष्पन्नः |</big>
Line 188:
<big>''''यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च''' (३.४.१०३) ''='' लिङ्-लकारस्य परस्मैपदि-प्रत्ययानां यासुट्-आगमो भवति; स च आगमो ङिद्वत् | विधिसूत्रम् अतिदेशसूत्रं च | लिङः सीयुट् (सामान्यसूत्रं किन्तु अनेन आत्मनेपदानां एव कृते) इत्यस्य अपवादः | '''आद्यन्तौ टकितौ''' (१.१ .४६) इत्यनेन यासुट्, प्रत्ययात् प्राक् आयाति | यासुट् प्रथमान्तं, परस्मैपदेषु सप्तम्यन्तम्, उदात्तः प्रथमान्तं, ङित् प्रथमान्तं, च अव्ययपदम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''लिङः सीयुट्''' (३.४.१०२) इत्यस्मात् लिङः इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''लस्य''' (३.४.७७) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''लिङः लस्य परस्मैपदानां यासुट् उदात्तः ङित् च''' |</big>
<big>'''सुट् तिथोः''' ( ३.४.१०७) = लिङः तकारथकारयोः सुट् स्यात् | लिङ्लकारे तकारस्य, थकारस्य च सुडागमः भवति | सुडागमे उकारः उच्चारणार्थः, सकारः एव अवशिष्यते | '''आद्यन्तौ टकितौ''' ( १.१.४६) इत्यनेन तकारस्य थकारस्य च आदौ सुडागमः भवति | तिश्च थ् च तिथौ तयोः तिथोः | तकारोत्तरवर्ती इकारः उच्चारणार्थः | सुट् प्रथमान्तं, तिथोः षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | लिङः सीयुट् इत्यस्मात् लिङः इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''लिङः तिथोः सुट्''' |</big>
Line 199 ⟶ 200:
<big>*अत्र ('''अतो येयः''' ७.२.८०) 'येयः' इति रूपस्य संरचना-विषये इतोऽपि वक्तव्यम् | 'या + इयः' इति अस्ति | 'या' लुप्तषष्ठीकं पदम् इति उपरि दत्तम् | '
<big>इदमपि वाच्यं यत् बहुकालात् वैयाकरणानां विवादः प्रवर्तते अस्मिन् विषये | केचन वदन्ति यत् 'यः' एव
▲<big>इदमपि वाच्यं यत् बहुकालात् वैयाकरणानां विवादः प्रवर्तते अस्मिन् विषये | केचन वदन्ति यत् 'यः' एव यास् इत्यस्य षष्ठीविभक्त्यन्तं रूपम्— यथा द्वितीयविभक्तौ बहुवचने विश्वपा + शस् → विश्वपा + अस् → '''आतो धातोः''' (६.४.१४०) इत्यनेन आ-लोपः → विश्वप् + अस् → विश्वपः इति रीत्या पदस्य आ-लोपः भवति | एवं चेत् तर्हि यास् + इयः → यः + इयः → विसर्गसन्धिः → य + इयः | साधारणतया अत्र गुणसन्धिः '''आद्गुणः''' (६.१.८७) न भवति यतोहि विसर्गसन्धिः असिद्धः भवति '''पूर्वत्रासिद्धम्''' (८.२.१) इत्यनेन | परन्तु अस्मिन् पक्षे ते वैयाकरणाः वदन्ति यत् अत्र "गुणसन्धिः भवति" | पुनः अन्ये वैयाकरणाः वदन्ति यत् सूत्रं स्वयम् ''''अतो यासियः'''<nowiki/>' इत्यस्ति न तु ''''अतो येयः'''<nowiki/>' | अत्र 'यासियः' इति षष्ठी तत्पुरुषसमासः |</big>
Line 409 ⟶ 408:
<big>नियमान् अनुसृत्य कार्यम् एवम्—</big>
<big><u>त</u> → ईय् इति आगमः, ईय् + त → तकारस्य सुडागमः → ईय्+ स् त → सकारस्य लोपः → ईय् + त् → व्यञ्जने परे यकारस्य लोपः → ई + त → तकारस्य सुडागमः → ई+ स् त → सकारस्य लोपः → "ईत" इति विधिलिङ् प्रत्ययः निष्पन्नः |</big>
<big><u>आताम्</u> → ईय् इति आगमः, स्वरे परे यकारस्य लोपः न → ईय् +आताम् → तकारस्य सुडागमः → ईय्+ आ स् ताम् → सकारस्य लोपः → "ईयाताम्" इति विधिलिङ् प्रत्ययः निष्पन्नः |</big>
<big><u>झ</u> → 'झ' स्थाने रन् आदेशः → ईय् इति आगमः, व्यञ्जने परे यकारस्य लोपः → ई + रन् → "ईरन्" इति विधिलिङ् प्रत्ययः निष्पन्नः |</big>
<big><u>थास्</u> → टित्सु से आदेशः किन्तु लङ् ङित् अतः थास् इत्येव तिष्ठति → ईय् इति आगमः, ईय् + थास् → थकारस्य सुडागमः → ईय्+ स् थास् → सकारस्य लोपः → ईय् + थास् → व्यञ्जने परे यकारस्य लोपः → ई + थास् → रुत्वविसर्गौ → "ईथाः" इति विधिलिङ् प्रत्ययः निष्पन्नः |</big>
<big><u>आथाम्</u> → ईय् इति आगमः, थकारस्य सुडागमः → ईय्+ आ स् थाम् → सकारस्य लोपः → ईय् + आथाम् → स्वरे परे यकारस्य लोपः न → "ईयाथाम्" इति विधिलिङ् प्रत्ययः निष्पन्नः |</big>
<big><u>ध्वम्</u> → ईय् इति आगमः, व्यञ्जने परे यकारस्य लोपः → ई + ध्वम् → "ईध्वम्" इति विधिलिङ् प्रत्ययः निष्पन्नः |</big>
Line 429 ⟶ 428:
<big>'''लिङः सीयुट्''' (३.४.१०२) = लिङ्-लकारस्य सीयुट्-आगमो भवति | इदं सूत्रं सामान्यसूत्रम् | तस्य अपवादः '''यासुट् परमैपदेषूदात्तो ङिच्च''' (३.४.१०३); अनेन '''लिङः सीयुट्''' इत्यस्य कार्यं नार्हति परस्मैपदेषु, अतः '''लिङः सीयुट्''' केवलम् आत्मनेपदेषु इति फलितः अर्थः | लिङः षष्ठ्यन्तं, सीयुट् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | टकार-उकारयोः इत्-संज्ञा लोपश्च | सीय् अवशिष्यते | टित् अतः '''आद्यन्तौ टकितौ''' इत्यनेन तिङ्-प्रत्ययस्य आदौ उपविशति | '''लस्य''' (३.४.७७) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''लिङः लस्य सीयुट्''' |</big>
<big>'''सुट् तिथोः''' ( ३.४.१०७) = लिङः तकारथकारयोः सुट् स्यात् | लिङ्लकारे तकारस्य, थकारस्य च सुडागमः भवति | सुडागमे उकारः उच्चारणार्थः, सकारः एव अवशिष्यते | '''आद्यन्तौ टकितौ''' ( १.१.४६) इत्यनेन तकारस्य थकारस्य च आदौ सुडागमः भवति | तिश्च थ् च तिथौ तयोः तिथोः | तकारोत्तरवर्ती इकारः उच्चारणार्थः | सुट् प्रथमान्तं, तिथोः षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | लिङः सीयुट् इत्यस्मात् लिङः इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''लिङः तिथोः सुट्''' |</big>
|