Samskrita Vyakaranam

05---sArvadhAtukaprakaraNam-adantam-aGgam/10---curAdigaNaH: Difference between revisions

Page Discussion

05---sArvadhAtukaprakaraNam-adantam-aGgam/10---curAdigaNaH (view source)

Revision as of 13:39, 23 February 2024

1,210 bytes removed ,  3 months ago
no edit summary
VisualWikitext
No edit summary
No edit summary
 
(15 intermediate revisions by 3 users not shown)
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:10 - चुरादिगणः}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!'''<big>ध्वनिमुद्रणानि</big>'''
Line 4 ⟶ 5:
|'''<big>2017 वर्गः</big>'''
|-
|<big><span style="font-family:arial,sans-serif">१) </span><span style="font-family:arial,sans-serif">[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/68_curAdigaNaH---paricayaH__sAmAnya-dhAtavaH_2017-03-01.mp3 curAdigaNaH---paricayaH_+_sAmAnya-dhAtavaH_2017-03-01] </span></big>
|-
|<big>२) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/69_curAdigaNaH---sAmAnya-halanta-dhAtavaH_2017-03-08.mp3 curAdigaNaH---sAmAnya-halanta-dhAtavaH_2017-03-08]</big>
|-
|<big>'''2015 वर्गः'''</big>
|-
|<big>१) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/41_curAdigaNaH--1_paricayaH__AkArAntadhAtavaH_2015-08-25.mp3 curAdigaNaH--1_paricayaH_+_AkArAntadhAtavaH_2015-08-25]</big>
|-
|<big>२) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/42A_curAdigaNaH--2_sAmAnya-dhAtavaH_2015-09-01.mp3 curAdigaNaH--2_sAmAnya-dhAtavaH_2015-09-01]</big>
|}
<div>
Line 32 ⟶ 33:
<big>१. धातुः + णिच्‌-प्रत्ययः → णिजन्तधातुः</big>
 
<big><span lang="hi-IN">२</span>. णिजन्तधातुः + शप्‌-विकरणप्रत्यःविकरणप्रत्ययः → अङ्गम्‌ (तिङ्‌-प्रत्ययं निमित्तं मत्वा)</big>
 
<big><span lang="hi-IN">३</span>. <span lang="hi-IN">अङ्गम्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">तिङ्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः → तिङन्तरूपम्‌ </span></big>
 
<big><br /></big>
Line 40 ⟶ 41:
<big><br /></big>
 
<big>यथा उक्तं, <span lang="hi-IN">चुरादिगणे अङ्गम्‌ अदन्तम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">अतः अङ्गे सिद्धे अस्माकं नूतनकार्यं समाप्तम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">तिङ्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययस्य योजनविधिः यथा भ्वादिगणे प्रदर्शितः</span>, <span lang="hi-IN">तथैव भवति दिवादिगणे</span>, <span lang="hi-IN">तुदादिगणे</span>, <span lang="hi-IN">चुरादिगणे च—नच — न कोऽपि भेदः </span>| <span lang="hi-IN">दृष्टान्ते चुर् धातोः अङ्गं चोरय </span>| <span lang="hi-IN">लटि चोरय </span>+ <span lang="hi-IN">ति → चोरयति</span>, <span lang="hi-IN">चोरय </span>+ <span lang="hi-IN">तः → चोरयतः</span>, <span lang="hi-IN">चोरय </span>+ <span lang="hi-IN">अन्ति → '''अतो गुणे''' → चोरयन्ति </span>| <span lang="hi-IN">यथा भ्वादिगणे</span>, <span lang="hi-IN">तथैव चुरादिगणेऽपि </span>| <span lang="hi-IN">अतः अस्मिन्‌ पाठे अस्माकम्‌ अवधानं प्रथमे सोपानद्वये एव </span>|</big>
 
<big><br /></big>
 
<big><br />
<span lang="hi-IN">'''सत्याप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''पाश'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''रूप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वीणा'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''तूल'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''श्लोक'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''सेना'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''लोम'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''त्वच'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्म'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्ण'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चूर्ण''' </span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चुरादिभ्यो णिच्''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">२५</span>) = <span lang="hi-IN">एभ्यः द्वादशभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः</span>, <span lang="hi-IN">सर्वेभ्यः चुरादिगणीयधातुभ्यः च णिच्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः विधीयते </span>| <span lang="hi-IN">एभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः णिच्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययस्य संयोजनेन नामधातवः भवन्ति </span>| <span lang="hi-IN">चुर्‍चुर् आदिर्येषां ते चुरादयः </span>| <span lang="hi-IN">सत्यापश्च</span>, <span lang="hi-IN">पाशश्च</span>, <span lang="hi-IN">रूपञ्च</span>, <span lang="hi-IN">वीणा च</span>, <span lang="hi-IN">तूलञ्च</span>, <span lang="hi-IN">श्लोकश्च</span>, <span lang="hi-IN">सेना च</span>, <span lang="hi-IN">लोम च</span>, <span lang="hi-IN">त्वचश्च</span>, <span lang="hi-IN">वर्म च</span>, <span lang="hi-IN">वर्णञ्च</span>, <span lang="hi-IN">चूर्णञ्च</span>, <span lang="hi-IN">चुरादयश्च तेषामितरेतरद्वन्द्वः</span>, <span lang="hi-IN">सत्याप</span>-<span lang="hi-IN">पाश</span>-<span lang="hi-IN">रूप</span>-<span lang="hi-IN">वीणा</span>-<span lang="hi-IN">तूल</span>-<span lang="hi-IN">श्लोक</span>-<span lang="hi-IN">सेना</span>-<span lang="hi-IN">लोम</span>-<span lang="hi-IN">त्वच</span>-<span lang="hi-IN">वर्म</span>-<span lang="hi-IN">वर्ण</span>-<span lang="hi-IN">चूर्ण</span>-<span lang="hi-IN">चुरादयः तेभ्यः</span>, <span lang="hi-IN">बहुव्रीहिगर्भो द्वन्द्वः </span>| <span lang="hi-IN">सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यः पञ्चम्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">णिच्‌ प्रथमान्तं</span>, <span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">'''प्रत्ययः''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१</span>) <span lang="hi-IN">'''परश्च''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">२</span>) <span lang="hi-IN">इत्यनयोः अधिकारः </span>| <span lang="hi-IN">'''धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्‌''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">२२</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''धातोः''' इत्यस्य अधिकारः</span>, <span lang="hi-IN">वचनपरिणामेन पञ्चमीविभक्तौ '''धातुभ्यः''' </span>| <span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span>-<span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्— '''सत्याप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''पाश'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''रूप'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वीणा'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''तूल'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''श्लोक'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''सेना'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''लोम'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''त्वच'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्म'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''वर्ण'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चूर्ण'''</span>'''-'''<span lang="hi-IN">'''चुरादिभ्यः धातुभ्यः णिच्‌ प्रत्ययः परश्च''' </span>|</big>
 
<big><br /></big>
Line 80 ⟶ 81:
</span>
 
<big><span lang="hi-IN">१</span>. '<nowiki/>''अचो ञ्णिति''' (<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११५</span>) = '<nowiki/>''''' <span lang="hi-IN">अजन्ताङ्गस्य अन्त्यवर्णस्य वृद्धिः भवति ञिति णिति प्रत्यये परे </span>| <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''येन विधिस्तदन्तस्य'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">७२</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">) </span></span><span lang="hi-IN">इत्यनेन '''अचः अङ्गस्य''' नाम न केवलम्‌ अच्‌ इत्यङ्गस्य</span>, <span lang="hi-IN">अपि तु अजन्तस्य अङ्गस्य </span>| <span lang="hi-IN">'''अलोऽन्तस्य''' इत्यनेन अन्तिमवर्णस्य एव स्थाने वृद्धिः </span>| <span lang="hi-IN">ञ्‌ च ण्‌ च ञ्णौ</span>, <span lang="hi-IN">ञ्णौ इतौ यस्य तत्‌ ञ्णित्‌</span>, <span lang="hi-IN">तस्मिन्‌ ञ्णिति</span>, <span lang="hi-IN">द्वन्द्वगर्भबहुव्रीहिसमासः </span>| <span lang="hi-IN">अचः षष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">ञ्णिति सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">'''मृजेर्वृद्धिः''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११४</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''वृद्धिः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः </span>| <span lang="hi-IN">'''अङ्गस्य''' </span>(<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">४</span>.<span lang="hi-IN">१</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्य अधिकारः </span>| <span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span>-<span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्— '''अचः अङ्गस्य वृद्धिः ञ्णिति''' </span>|</big>
 
<big><br /></big>
Line 95 ⟶ 96:
 
<big><br />
<span lang="hi-IN">२</span>. '<nowiki/>''''' <span lang="hi-IN">'''अत उपधायाः''' (<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११६</span>) = <span lang="hi-IN">उपधायाम्‌ अतः वृद्धिः ञिति णिति प्रत्यये परे </span>| <span lang="hi-IN">अतः षष्ठ्यन्तम्‌</span>, <span lang="hi-IN">उपधायाः षष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">'''मृजेर्वृद्धिः''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११४</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''वृद्धिः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः</span>; <span lang="hi-IN">'''अचो ञ्णिति''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११५</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''ञ्णिति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः </span>| <span lang="hi-IN">'''अङ्गस्य''' </span>(<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">४</span>.<span lang="hi-IN">१</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्य अधिकारः </span>| <span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span>-<span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्— '''अङ्गस्य''' '''उपधायाः''' '''अतः वृद्धिः ञ्णिति''' </span>|</big>
 
<big><br /></big>
Line 105 ⟶ 106:
 
<big><br />
<span lang="hi-IN">३</span>. '<nowiki/>''पुगन्तलघूपधस्य च''' (<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">८६</span>) = <span lang="hi-IN">सार्वधातुके आर्धधातुके च प्रत्यये परे पुगन्तस्य अङ्गस्य लघूपधस्य च इकः गुणः भवति </span>| <span lang="hi-IN">पुक्‌ अन्ते यस्य तत्‌ पुगन्तम्‌</span>, <span lang="hi-IN">लघ्वी उपधा यस्य तत्‌ लघूपधम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">पुगन्तञ्च लघूपधञ्च तयोः पुगन्तलघूपधं समाहारद्वन्द्वः</span>, <span lang="hi-IN">तस्य '''''' पुगन्तलघूपधस्य '<nowiki/>''|''' <span lang="hi-IN">पुगन्तलघूपधस्य षष्ठ्यन्तं पदम्‌</span>, <span lang="hi-IN">च अव्ययपदं</span>, <span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| '''मिदेर्गुणः''' (<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">८२</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''गुणः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">८४</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्य पूर्णानुवृत्तिः </span>| '''अङ्गस्य''' (<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">४</span>.<span lang="hi-IN">१</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्य अधिकारः </span>| '''इको''' '''गुणवृद्धी''' (<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">३</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ परिभाषा</span>-<span lang="hi-IN">सूत्रात्‌ '''इकः''' आयाति यत्र स्थानी नोक्तम्‌ | <span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span>-<span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्‌— '''पुगन्तलघूपधस्यचपुगन्तलघूपधस्य च अङ्गस्य इकः गुणः सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' | '<nowiki/>'''''</big>
 
<big><br /></big>
 
<big><br />
<span lang="hi-IN">चुर्‍चुर् </span>+ <span lang="hi-IN">इ → चोरि → → चोरयति </span></big>
 
<big><br /></big>
 
<big><br /></big>
<span lang="hi-IN"big>यथा— </span></big>
 
<big><span lang="hi-IN">चुर् '''<span>    </span><span>    </span><span>    </span> '''भूवादयो धातवः'<nowiki/>'''</span>''''' (<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१)</span><span lang="hi-IN"> '''''' इत्यनेन चुर्‍चुर् इत्यस्य धातु-<span lang="hi-IN">संज्ञा </span></big>
 
<big><spanचुर् lang="hi-IN">चुर्‍ </span>+ <span lang="hi-IN">णिच्‌ '''<span>    </span> चुटू'''</span>चुटू, '<nowiki/>''हलन्त्यम्‌''', '<nowiki/>''''' <span lang="hi-IN">'''तस्य लोपः''' </span>(<span lang="hi-IN">अनुबन्धलोपः</span>)</big>
 
<big><spanचुर् lang="hi-IN">चुर्‍ </span>+ <span lang="hi-IN">इ '''<span>    </span><span>    </span>'''पुगन्तलघूपधस्य च''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">८६</span>) = <span lang="hi-IN">उपधायां लघु</span>-<span lang="hi-IN">इकः गुणः आर्धधातुकप्रत्यये परे</span></big>
 
<big><span lang="hi-IN">चोरि '''<span>    </span><span>    </span><span>    </span>'''सनाद्यन्ता धातवः''' इति सूत्रेण चोरि इत्यस्य धातु</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा </span></big>
 
<big><br /></big>
Line 137 ⟶ 138:
 
<big><br />
<span lang="hi-IN">चोरि </span>+ <span lang="hi-IN">शप्‌ → चोरि </span>+ <span lang="hi-IN">अ → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन इकः गुणः → चोरे </span>+ <span lang="hi-IN">अ → '''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अचि परे ए</span>-<span lang="hi-IN">स्थाने अय्‌</span>-<span lang="hi-IN">आदेशः → चोर्‍चोर् </span>+ <span lang="hi-IN">अय्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">अ → </span>'<span lang="hi-IN">चोरय</span>' <span lang="hi-IN">इति अदन्तम्‌ अङ्गम निष्पन्नम्‌ </span>|</big>
 
<big><br /></big>
Line 184 ⟶ 185:
 
<big><br />
A. <span lang="hi-IN">'''<u>अजन्तधातवः</u>'''</span></big>
 
<big><br /></big>
 
<big><br />
<span lang="hi-IN">१</span>. <u><span lang="hi-IN">आकारान्तधातवः </span>(1 <span lang="hi-IN">धातुः</span>)</u></big>
 
<big><br /></big>
Line 199 ⟶ 200:
 
<big><br />
<span lang="hi-IN">'''अर्तिह्रीव्लीरीक्नूयीक्ष्माय्यातां पुङ्णौ''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">३६</span>) = <span lang="hi-IN">ऋ</span>, <span lang="hi-IN">ह्री</span>, <span lang="hi-IN">व्ली</span>, <span lang="hi-IN">री</span>, <span lang="hi-IN">क्नूयी</span>, <span lang="hi-IN">क्ष्मायी</span>, <span lang="hi-IN">एभ्यः धातुभ्यः अपि च आकारान्तधातुभ्यः पुक्‌</span>-<span lang="hi-IN">आगमः भवति</span>, <span lang="hi-IN">णिच्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये परे </span>| <span lang="hi-IN">एषां धातूनां पुक्‌</span>-<span lang="hi-IN">आगमः णौ </span>(<span lang="hi-IN">णि इत्यस्य सप्तम्यन्तम्‌</span>), <span lang="hi-IN">णि इत्युक्ते णिच्‌ इत्यतः णिच्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये परे इत्यर्थः </span>| <span lang="hi-IN">'''आद्यन्तौ टकितौ''' (१.१.४६) इत्यनेन धातोः परम्‌ आयाति अयं पुगागमः </span>| <span lang="hi-IN">पुक्‌ इत्यस्मिन क्‌</span>, <span lang="hi-IN">उ इत्यनयोः इत्‌</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा लोपश्च</span>; <span lang="hi-IN">प्‌ अवशिष्यते </span>| <span lang="hi-IN">अर्तिश्च ह्रीश्च व्लीश्च रीश्च क्नूयीश्च क्ष्मायीश्च आच्च तेषामितरेतर्द्वन्द्वः</span>, <span lang="hi-IN">अर्तिह्रीव्लीरीक्नूयीक्ष्माय्यातः तेषाम्‌ </span>| '<nowiki/>''''' <span lang="hi-IN">अर्तिह्रीव्लीरीक्नूयीक्ष्माय्यातां षष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">पुक्‌ प्रथमान्तं</span>, <span lang="hi-IN">णौ सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| '''अङ्गस्य''' (<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">४</span>.<span lang="hi-IN">१</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्य अधिकारः </span>| <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्‌— </span></span></span>'''अर्तिह्रीव्लीरीक्नूयीक्ष्माय्याताम्‌ अङ्गानां पुक्‌ णौ'''<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> '''''' <span style="text-decoration:none">|</span></big>
 
<big><br /></big>
Line 210 ⟶ 211:
<big><span lang="hi-IN">ज्ञा </span>+ <span lang="hi-IN">णिच्‌ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span> </span> <span lang="hi-IN">'''<span>    </span>अर्तिह्रीव्लीरीक्नूयीक्ष्माय्यातां पुङ्णौ''' इत्यनेन पुगागमः</span></big>
 
<big><span lang="hi-IN">ज्ञा </span>+ <span lang="hi-IN">पुक्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">णिच्‌ </span> <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    <span>    </span> </span>अनुबन्धलोपे </span>('''<span lang="hi-IN">'<nowiki/>''हलन्त्यम्‌''</span>''''', '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''', '''''' <span lang="hi-IN">'''चुटू'''</span>''')</big>
 
<big><span lang="hi-IN">ज्ञा </span>+ <span lang="hi-IN">प्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">इ <span>    </span><span>    </span><span>    </span></span> <span lang="hi-IN"><span>    </span> वर्णमेलने</span></big>
Line 218 ⟶ 219:
<big><span lang="hi-IN">ज्ञापि <span>    </span>  </span> <span lang="hi-IN">'''<span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>  कर्तरि शप्''' </span>(<span lang="hi-IN">कर्त्रर्थे सार्वधातुक</span>-<span lang="hi-IN">तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये‌ च शित्‌</span>-<span lang="hi-IN">कृत्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शप्‌ विहितः भवति</span>)</big>
 
<big><span lang="hi-IN">ज्ञापि </span>+ <span lang="hi-IN">शप्‌ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span></span> <span lang="hi-IN">अनुबन्धलोपे </span>(<span lang="hi-IN">'<nowiki/>''लशक्वतद्धिते'''</span>''''', '''''' <span lang="hi-IN">'''हलन्त्यम्‌'''</span>)</big>
 
<big><span lang="hi-IN">ज्ञापि </span>+ <span lang="hi-IN">अ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span></span> <span lang="hi-IN">'''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' </span>(<span lang="hi-IN">शप्‌ शित्‌‍ अस्ति</span>, <span lang="hi-IN">पित्‌ अपि अस्ति अतः धातोः अन्त्यस्य इकः गुणः</span>)</big>
Line 236 ⟶ 237:
 
<big><br />
<span lang="hi-IN">२</span>. <span lang="hi-IN"><u>इगन्तधातवः</u> </span>(4 <span lang="hi-IN">धातवः</span>)</big>
 
<big><br /></big>
Line 251 ⟶ 252:
 
<big><br />
<span lang="hi-IN">'<nowiki/>''अचो''' '''ञ्णिति'''</span>'''''(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">११५</span>) = '<nowiki/>''''' <span lang="hi-IN">अजन्ताङ्गस्य अन्त्यवर्णस्य वृद्धिः भवति ञिति णिति प्रत्यये परे </span>|</big>
 
<big><br /></big>
Line 258 ⟶ 259:
<span lang="hi-IN">यथा—</span></big>
 
<big><span lang="hi-IN">चि </span>+ <span lang="hi-IN">णिच्‌</span> <span lang="hi-IN">'''<span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>     सनाद्यन्ता धातवः इत्यनेन धातु-संज्ञा</span>अचो ञ्णिति''' इत्यनेन अङ्गान्तस्य अचः वृद्धिः</span></big>
 
<big><span lang="hi-IN">चाय्‌चि </span>+ <span lang="hi-IN">इणिच्‌</span> <span lang="hi-IN">'''<span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>अचो वर्णमेलनं</span>, <span lang="hi-IN">'''सनाद्यन्ता धातवःञ्णिति''' इत्यनेन धातु</span>-<spanअङ्गान्तस्य lang="hi-IN">संज्ञाअचः वृद्धिः</span></big> ▼
 
<big><span lang="hi-IN">चै </span>+ <span lang="hi-IN">इ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>  </span>  <span lang="hi-IN">'''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अचि परे ऐ</span>-<span lang="hi-IN">स्थाने आय्‌ आदेशः</span></big>
 
<big>चाय् + इ             '''मितां ह्रस्वः''' (६.४.९२) इत्यनेन मित्‌-धातूनाम्‌ उपधायाः स्वरः ह्रस्वः भवति, णिच्‌-प्रत्यये परे</big>
▲<big><span lang="hi-IN">चाय्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">इ</span> <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span> वर्णमेलनं</span>, <span lang="hi-IN">'''सनाद्यन्ता धातवः''' इत्यनेन धातु</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा </span></big>
 
<big>चय् + इ वर्णमेलनम्</big>
<big><span lang="hi-IN">चायि <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span></span>  <span lang="hi-IN">'''कर्तरि शप्''' </span>(<span lang="hi-IN">कर्त्रर्थे सार्वधातुक</span>-<span lang="hi-IN">तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये‌ च शित्‌</span>-<span lang="hi-IN">कृत्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शप्‌ विहितः भवति</span>)</big>
 
<big><span lang="hi-IN">चायिचयि </span>+    </span lang="hi-IN">शप्‌</span>    </span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span></span>  अनुबन्धलोपे<span lang="hi-IN">'''कर्तरि शप्''' </span>(<span lang="hi-IN">'कर्त्रर्थे सार्वधातुक<nowiki/span>''लशक्वतद्धिते''-<span lang="hi-IN">तिङ्</span>''''',-<span ''''''lang="hi-IN">प्रत्यये‌ च शित्‌</span>-<span lang="hi-IN">'''हलन्त्यम्‌'''कृत्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शप्‌ विहितः भवति</span>)</big>
 
<big><span lang="hi-IN">चायिचयि </span>+ <span lang="hi-IN">अशप्‌</span> <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>  अनुबन्धलोपे </span>  (<span lang="hi-IN">'''सार्वधातुकार्धधातुकयोःलशक्वतद्धिते''' </span>(<span lang="hi-IN">शप्‌ शित्‌‍ अस्ति</span>''''',''''' <span lang="hi-IN">पित्‌ अपि अस्ति अतः धातोः अन्त्यस्य इकः गुणः'''हलन्त्यम्‌'''</span>)</big>
 
<big>चयि + अ                        '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (शप्‌ शित्‌‍ अस्ति, पित्‌ अपि अस्ति अतः धातोः अन्त्यस्य इकः गुणः)</big>
<big><span lang="hi-IN">चाये </span>+ <span lang="hi-IN">अ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>  </span>  <span lang="hi-IN">'''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अचि परे ए</span>-<span lang="hi-IN">स्थाने अय्‌ आदेशः</span></big>▼
 
▲<big><spanचये lang="hi-IN">चाये </span>+ <span lang="hi-IN">अ <span>    </span><span>      </span><span>      </span><span>     </span><span>    </span>  </span>  <span lang="hi-IN">'''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अचि परे ए</span>-<span lang="hi-IN">स्थाने अय्‌ आदेशः</span></big>
<big><span lang="hi-IN">चाय्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">अय्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">अ → चायय इति अङ्गम्‌ </span></big>
 
<big>चय्‌ + अय्‌ + अ → चयय इति अङ्गम्‌</big>
<big><span lang="hi-IN">चायय </span>+ <span lang="hi-IN">ति → चाययति</span>/<span lang="hi-IN">ते</span> <span>   </span><span lang="hi-IN">  लट्‌</span>-<span lang="hi-IN">विवक्षायां</span>, <span lang="hi-IN">प्रथमपुरुषैकवचने तिप्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः विहितः </span></big>▼
 
▲<big><spanचयय lang="hi-IN">चायय </span>+ <span lang="hi-IN">ति → चाययति<चययति/span>/<span lang="hi-IN">ते</span> <span>    </span><span lang="hi-IN">  लट्‌</span>-<span lang="hi-IN">विवक्षायां</span>, <span lang="hi-IN">प्रथमपुरुषैकवचने तिप्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः विहितः </span></big>
<big><br /></big>
 
<big><br />'''मितां ह्रस्वः''' (६.४.९२) इत्यनेन ये धातवः मितः, तेषाम्‌ उपधायां स्वरः ह्रस्वः भवति णिचि प्रत्यये परे |</big>
 
<font size="4"></font><font size="4"></font>
 
<big>'''मितां ह्रस्वः''' (६.४.९२) = मित्‌-धातूनाम्‌ उपधायाः स्वरः ह्रस्वः भवति, णिच्‌-प्रत्यये परे | मित्‌ कश्चन अन्तर्गणः | भ्वादिगणे घटादयः उपगणः मित्‌-अन्तर्गणे सन्ति, अपि च चुरादिगणे ज्ञपादयः षट् धातवः मित्-अन्तर्गणे‌ सन्ति | मितां षष्ठ्यन्तं, ह्रस्वः प्रथमान्तं, द्विपमिदं सूत्रम्‌ | '''ऊदुपधाया गोहः''' (६.४.८९)इत्यस्मात्‌ '''उपधायाः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''दोशो णौ''' (६.४.९०) इत्यस्मात्‌ '''णौ''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य'''(६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''मिताम्‌ अङ्गानाम्‌ उपधायाः ह्रस्वः णौ''' |</big>
 
<big><br />
Line 290 ⟶ 299:
 
<big><br />
B. <span lang="hi-IN">'''<u>हलन्तधातवः</u>'''</span></big>
 
<big><br /></big>
 
<big><br />
<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">१</span></span><span style="text-decoration:none">. </span><span lang="hi-IN"><u>अदुपधधातवः</u></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none">(31 </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">धातवः</span></span><span style="text-decoration:none">)</span></big>
 
<big><br /></big>
Line 315 ⟶ 324:
<big><span lang="hi-IN">चालि </span> <span lang="hi-IN">'''<span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>     </span>कर्तरि शप्''' </span>(<span lang="hi-IN">कर्त्रर्थे सार्वधातुक</span>-<span lang="hi-IN">तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये‌ च शित्‌</span>-<span lang="hi-IN">कृत्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शप्‌ विहितः भवति</span>)</big>
 
<big><span lang="hi-IN">चालि </span>+ <span lang="hi-IN">शप्‌</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span><span lang="hi-IN"> अनुबन्धलोपे </span>(<span lang="hi-IN">'<nowiki/>''लशक्वतद्धिते''</span>''''', '''''' <span lang="hi-IN">'''हलन्त्यम्‌'''</span>)</big>
 
<big><span lang="hi-IN">चालि </span>+ <span lang="hi-IN">अ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span></span> <span lang="hi-IN">'''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' </span>(<span lang="hi-IN">शप्‌ शित्‌‍ अस्ति</span>, <span lang="hi-IN">पित्‌ अपि अस्ति अतः धातोः अन्त्यस्य इकः गुणः</span>)</big>
Line 337 ⟶ 346:
 
<big><br />
<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">२</span></span><span style="text-decoration:none">. </span><u><span lang="hi-IN">लघु</span>-<span lang="hi-IN">इगुपधधातवः</span></u><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none">(26 </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">धातवः</span></span><span style="text-decoration:none">)</span></big>
 
<big><br /></big>
Line 359 ⟶ 368:
<span lang="hi-IN">मुच्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">णिच्‌ </span> <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>अनुबन्धलोपे</span></big>
 
<big><span lang="hi-IN">मुच् </span>+ <span lang="hi-IN">इ</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span><span lang="hi-IN">'<nowiki/>''पुगन्तलघूपधस्य च''' इत्यनेन '<nowiki/>''''' उपधायां लघु</span>-<span lang="hi-IN">इकः गुणः</span></big>
 
<big><span lang="hi-IN">मोच् </span>+ <span lang="hi-IN">इ</span> <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span>वर्णमेलनं</span>, <span lang="hi-IN">'''सनाद्यन्ता धातवः''' इत्यनेन धातु</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा</span></big>
 
<big><span lang="hi-IN">मोचि <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span></span> <span lang="hi-IN">'''कर्तरि शप्''' </span>(<span lang="hi-IN">कर्त्रर्थे सार्वधातुक</span>-<span lang="hi-IN">तिङ्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये‌ च शित्‌</span>-<span lang="hi-IN">कृत्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्यये च शप्‌ विहितः भवति</span>)</big>
 
<big><span lang="hi-IN">मोचि </span>+ <span lang="hi-IN">शप्‌ </span> <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span>अनुबन्धलोपे </span>(<span lang="hi-IN">'<nowiki/>''लशक्वतद्धिते'''</span>''''', '''''' <span lang="hi-IN">'''हलन्त्यम्‌'''</span>)</big>
 
<big><span lang="hi-IN">मोचि </span>+ <span lang="hi-IN">अ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span></span> <span lang="hi-IN">'''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' </span>(<span lang="hi-IN">शप्‌ शित्‌‍ अस्ति</span>, <span lang="hi-IN">पित्‌ अपि अस्ति अतः धातोः अन्त्यस्य इकः गुणः</span>)</big>
Line 385 ⟶ 394:
 
<big><br />
<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">३</span></span><span style="text-decoration:none">. </span><span lang="hi-IN"u>शेषधातवः</spanu><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none">(65 </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">धातवः</span></span><span style="text-decoration:none">)</span></big>
 
<big><br /></big>
Line 425 ⟶ 434:
<br />
 
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/f/f4/%E0%A5%A7%E0%A5%A6_-_%E0%A4%9A%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%83.pdf १० - चुरादिगणः.pdf] (67k)Swarup Bhai, Mar 31, 2019, 6:40 AM
 
---------------------------------<br />
 
 
धेयम्‌-- If you would like to receive notification via email whenever a new page (new lesson) gets added to our site, [http://feedburner.google.com/fb/a/mailverify?uri=samskrita_vyakaranam&loc=en_US click here] and fill in your email address. New lessons are added every few weeks.<br />
 
 
Also we have multiple classes conducted via conference call, on the subjects of Paniniiya Vyakaranam, Nyaya shastram, and also a bhAShA-varga for those wanting to refine their language skills. All classes are free, and people can join from anywhere in the world via local phone call or internet, whichever is more convenient. For class schedules and connect info, [https://sites.google.com/site/samskritavyakaranam/13---jAlasthAnasya-samAcAraH click here].<br />
 
 
To join a class, or for any questions feel free to contact Swarup [mailto:dinbandhu@sprynet.com <dinbandhu@sprynet.com>].
 
 
Vidhya
page_and_link_managers, Administrators
5,152

edits

Retrieved from "https://worldsanskrit.net/wiki/Special:MobileDiff/5742...22989"