10---nyAyashAstram/19---saMyogasya-AdhAreNa-pRuthaktvabhedayoH-parasparavailakShaNyam/01---vargasadasyAnAM-vyAkhyAnAni/laksmi-bhaginyahvyakhyanam: Difference between revisions

<big>== <u>'''भेदः एव पृथक्त्वम् ?'''</u></big> ==▼

<big><u>''विषयपरिचय:''</ubig></bigu>'''▼

''<big><u>'''भेद''':</u></big>''▼

<big>विद्याधर्या: ग्रन्थकार: चथुर्विंशति गुणेषु अन्यतम: गुण: संयोग: कथं कुत्र संभवति इति गम्भीरतया अवलोकयन् प्राचिनानां मतं स्वीकृत्य नव्यनैयायिकानां भेद: एव पृथक्त्वं अस्य आक्षेपस्य निरासं करोति |</big>▼

<big>प्रथमतया संयोगस्य प्रसङ्गं पश्याम: | मूर्तद्रव्यस्य क्रियया अन्य मूर्तद्रव्येण विभुना वा सह संयोग: जात: | यत् द्रव्यं क्रियाया: आश्रयं भवति तत् मूर्तद्रव्यम्  | पृथ्वी तेज:वायु जलं च मूर्तद्रव्याणि | आकाश: काल: इत्यादि विभुद्रव्याणि  | हस्तक्रियया पुस्तकेन हस्तपुस्तक संयोग: भवति | यदा पक्षिण: वृक्षे अस्ति तदा वृक्षपक्षिणो: संयोग: भवति | क्रियया जायमान: हस्तपुस्तक संयोग: <u>''कर्मजसंयोग''</u>: इति उच्यते | शरीरपुस्तक मध्ये हस्तक्रियया य: संयोग: जात: स: ''<u>संयोगजसंयोग:</u>'' | एवम् अवयवसंयोगेन अवयविसंयोग: अपि अन्यद्रव्येण विभुना वा भवति |  </big>▼

<big>अत्र प्रश्न: उदेति किमर्थम्  अवयवि-द्रव्य संयोग: संयोगजसंयोग: न तु कर्मजसंयोग: ? क्रियया उत्पन्न: संयोग: कर्मज: | अवयस्य संयोगेन य: संयोग: जात: स: संयोगज: | अवयवे जायामान क्रिया अवयवि-द्रव्ययो: मध्ये संयोगं प्रति कारणम् न भवति यथा कुलालस्य पिता घटोत्पन्नकार्यं प्रति कारणं न भवति | कुलालस्य पिता न्यायशास्त्रे घटं प्रति <u>''अन्यथासिद्धं''</u> कारणम् भवति |</big>▼

<big>अधुना नूतन प्रश्न: आगत: | कपालद्वय संयोगेन उत्पन्ने घटे अन्यस्य मूर्तद्रव्येण संयोग: जायते वा ? कपालद्वयस्य कयाचन क्रियया परस्परसंयोगात् घटम् उत्पन्नम् | पूर्वम् उक्तं यत् अवयवगत क्रियया कर्मजसंयोगेन अवयविनि अपि अन्य मूर्तद्रव्येण संयोगजसंयोगं प्राप्नोति | किन्तु अवयव द्वयो: मध्ये क्रियया जायमान संयोगेन अवयविनि घटे कर्मज: संयोगज: वा संयोग: न जायते | किमर्थम् ? यदि कपालद्वय संयोगेन घटे अपि संयोग: जायते इति स्वीकुर्म: तर्हि घट: कपालेन संयुक्त: इति स्वीकर्तव्यं स्यात् | एतस्मात् निकष: भवति यत् कपाल: अस्ति घट: अस्ति तयो: संयोग: जात: यत् अनुभवविरुद्ध: | कपालद्वयो: संयोगात् पूर्वं घटमेव नास्ति |</big>▼

<big>अवधित्वं इति स्वरूपसम्बन्ध विषय: उदाहरणेन स्पष्टं भवति | विभाग: इति कश्चन गुण: चतुर्विंशति गुणेषु अन्यतम: |  यदा वृक्षात् फलं पतति विभाग: वृक्ष: अपि जायते फले अपि जायते | विभाग: द्विनिष्ठ: | वृक्ष: फलात् विभक्त: | किन्तु प्रतीतिवशात् लोक व्यवहार: अस्ति <u>फलं वृक्षात् पतति</u>  न कदापि वृक्ष: फलात् पतति | अत: फले वृक्षावधिकत्वम् आरोप्यते |  <u>फलं वृक्षात् पतति</u> इति वाक्ये <u>वृक्ष: अवधि</u>: | <u>वृक्षावधिक</u>: विभाग: फले | पतनक्रियया जात: <u>विभाग: सावधिक</u>: | फलं वृक्षावधिकस्य विभागस्य आश्रय: | अवधिवाचकपदं<u>अवधि</u>वाचकपदं पञ्चमी | आश्रयवाचकपदं प्रथमा |  अवधित्वं वृक्षे आरोप्यते | विभाग: नाम गुणस्य आश्रय: फलम् | विभाग: सावधिक: | अथवा अवधिकत्वं विभागे अस्ति |</big>▼

<big>पृथक्त्वं आश्रयभूतं द्रव्यं तस्य अवयव परम्परायां यानि द्रव्याणि सन्ति तान् विहाय जगति सर्वत्र अस्ति | अथवा घट पृथक्त्वस्य अवधयसमुदाये घटं च घटपरंपरायां यानि द्रव्याणि परमाणु पर्यन्तं तान् विहाय जगति विद्यमानेषु सर्वेषु  द्रव्येषु अवधय: वर्तन्ते | तथैव पट पृथक्त्वस्य अवधयसमुदाये पटं च पटस्य अवयवपरंपरायां विद्यमान द्रव्याणि च विहाय जगति विद्यमान सर्वेषु पदार्थेषु अवधय: सन्ति | अथवा अवधयसमुदायेआश्रयावधिकत्वाभाव:वर्तन्ते | घट पृथक्त्वं एकम् एव यत् घटविशिष्टं किन्तु घटपृथक्त्वे अनेका: अवधय: सन्ति |  पृथक्त्वं आश्रयभूत द्रव्येण अथवा अवधयसमुधायेन भिद्यते | एतस्मात् विवरणात् निष्कर्ष: भवति <u>पृथक्त्वे अनेकावधिकत्वं अस्ति न तु</u> निखिलावधिकत्वम् |</big>▼

<big>भेद: प्रतियोगिनं विहाय सर्वत्र नित्यं वर्तते | घटभेद: घटं विहाय सर्वत्र अस्ति स्वावयवपरम्परायाम् अपि | उच्यते घटे घटत्वावच्छिन्न तादत्म्यसंबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिता | पटे घटत्वावच्छिन्न तादत्म्यसंबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभाव: | पटे घटभेद: पुस्तकभेद: भूतलभेद: इत्यादि अनेकविध भेदा: वर्तन्ते | घटभेदस्य अवधि: अथवा प्रतियोगी घटं पुस्तकभेदस्य प्रतियोगी अथवा अवधि: पुस्तकं भूतलभेदस्य प्रतियोगी भूतलं इत्यादि | घटभेदस्य प्रतियोगी घटमेव भवितुमर्हति | पटे विद्यमान: प्रत्येक: भेद: प्रतियोगितया भिद्यते | एवं भेदस्य अवधे: उल्लेखनेन <u>भेद: एकावधिक</u>: इति स्पष्टं भवति | तर्हि <u>भेद: न  निखिलावधिक: |</u>  </big>▼

<big>संयोग: निखिलावधिक: पदार्थ: किम्? पटे पुस्तकं लेखनी घटं इति चिन्तयाम: | तर्हि पुस्ताकवधिक: संयोग: पटे | घटावधिक: संयोग: पटे | लेखन्यावधिक: संयोग: पटे | किन्तु पटे तन्त्वावधिक: संयोग: नास्ति | अथवा आश्र्यावधिक: संयोग: पटे नास्ति | अत: <u>संयोगस्थलेऽपि अनेकावधिकत्वं अस्ति न निखिलावधिकत्वम् |</u></big>▼

<big>विभाग: निखिलावधिक: पदार्थ: किम्? '''संयोगनाशको गुण: विभाग''': इति तर्कसंग्रहवाक्यम् | विभाग: अपि न निखिलावधिक: पदार्थ: | घट: स्वनाशपर्यन्तम् कपालम् आश्रित्य तिष्ठति | घटकपालयो: संयोग: नास्ति विभाग: अपि नास्ति | युतसिद्द्यो: द्रव्यो: मध्ये एव संयोग: तथैव युतसिद्धयो: द्रव्ययो: मध्ये एव विभाग: अपि | स्वाश्रयावयवावधिकत्वं विभागे नास्ति इति कृत्वा <u>विभागे न निखिलावधिकत्वम् |</u></big>▼

<big>लोके कस्यापि पदार्थ: नास्ति यस्य निखिलावधिकत्वम् | त्रयाणुका: द्रव्याणां अवयवपरंपरायां वर्तन्ते इति प्रत्यक्ष प्रमाणेन स्वीक्रियन्ते | द्वयणुकम् त्रयणुकस्य अवयव: अपि च परमाणु: द्वयणुकस्य अवयव: इति अनुमीयते | द्वयणुक स्थरे प्रत्यक्ष प्रमाणं नास्ति | यदि परमाणु:एकाकी भवितुं शक्नोति तर्हि परमाणो: पृथक्त्वं निखिलावधिक: पदार्थ: स्यात् | किन्तु तादृश प्रमाणस्य अभावेन परमाणु: एकाकी इति न स्वीक्रियन्ते | ये परमाणव: सन्ति ते द्वयणुकस्य अवयवभूत: द्वयाणुका: त्रयाणुकस्य अवयव: | अत: <u>परमाणव: एकाकी न निखिलावधिकत्वं परमाणो: पृथक्त्वे अपि नास्ति |</u></big>▼

<big>उपरि पृथगाश्रयाश्रित: युतसिद्ध: अवधि: नियतावधिकं, निखिलावधिकं इत्यादि अनेकविधा: पारिभाषिकाशब्दानां परिशीलनं अभवत् |  नवीननैयायिका: भेद: एव पृथक्त्वं इति आक्षेपं कृत्वा आपादनद्वयं वदन्ति | तयो: आपदनयो: ग्रन्थकारेण दत्त उत्तरं समाधानं च  बोधनार्थं एतावत् विचार: अभवत् |</big>▼

<big>द्रव्येषु विद्यमाना: गुणा: मूर्तद्रव्योत्पत्ते: उत्तरक्षणे भवति | अत्र “गुणरूपस्य तस्य…” | तस्य इति पृथक्त्वस्य विशेषणम् | चथुर्विंशति गुणेषु पृथक्त्वं अन्यतम: | किन्तु इदानीं न सिद्ध: यथा संयोग: विभाग: रूपं संख्या इत्यादि सिद्दगुणा: | किमर्थम् न सिद्द: ? यद्यपि रूपादिवत् द्वितीयक्षणे जायमान: पृथक्त्वस्य नियातवधिकं अस्ति | उभौ पक्षिणौ पृथक्त्वस्य नियतावधिकं मन्येते | घट: पृथक् इति वदनेन कस्मात् पृथक् इति श्रोतु: मनसि आकाङ्ग्शा उदेति | कस्मात् पृथक् इति वक्तव्यं भवति पञ्चमी विभक्ति उपयुज्य | घट: पटात् पृथक् | पृथक्त्वस्य आश्रय: घट: पञ्चमी विभक्ति पदं पट:अवधि: | अत: पृथक्त्व गुणे नियमेन अवधि: अवधिक: भासेते | एतादृश: नियतावधिक: गुण: गुणेषु न स्वीकर्तव्य: “मानाभाव:” इति पूर्वपक्षिण: वदन्ति | संयोगादय: अन्या: गुणा: ये सिद्दा: ते नियतावधिक गुणा: न | यदि पृथक्त्वं गुणेषु न वर्तते तर्हि कुत्र भवितुं अर्हति इति प्रश्ने सति पृथक्त्व सथले भेद: एव स्वीकर्तव्य:  | भेद: अपि नियतावधिक: | घट: पटो न अथवा घट: पटात् भिन्न: इत्यादि प्रतितौ अवधि: नियमेन भासते | अत: पूर्वपक्षिण: पृथक्त्वस्य स्वाभाव: भेदरूपता इव इति आपाद्यन्ते | किन्तु भेद: अन्योनयाभाव: | न केवलं द्रव्येषु परन्तु सपतसु पदार्थेषु वर्तते सर्त्वत्र नित्यं वर्तते |  गुण: केवलं द्रव्ये एव भवति | यदि भेद: एव पृथक्त्वं तादृशी भेदरूप पृथक्त्वं द्रव्योत्पत्ते: द्वितीयक्षणे न जायते | भेदस्य नित्यत्वात् तस्य आरम्भ: न अपि च द्रव्य: स्वस्मिन् विद्यमान अन्योन्याभावस्य कारणं न भवति |</big>▼