10---nyAyashAstram/19---saMyogasya-AdhAreNa-pRuthaktvabhedayoH-parasparavailakShaNyam/01---vargasadasyAnAM-vyAkhyAnAni/ratna-bhaginyahvyakhyanam: Difference between revisions

= <big>पारिभाषिकशब्दाः</big> =

 

<big>“हस्तपुस्तकयोः सम्योगः” - एतस्मिन् उदाहरणे</big>

 

<big>सम्योगजः ⇒ हस्तपुस्तकसंयोगेन कायपुस्तकसम्योगः जातः | एषः (कायपुस्तकसंयोगः) संयोगः संयोगजः |</big>

 

<big>यः एकस्य साक्षात् कारणं न किन्तु एकस्य कारणस्य कारणं |</big>

 

<big>कुलालः घटस्य कारणम् | कुलालस्य पिता कुलालस्य कारणम् | पिता घटस्य कारणं नास्ति | किन्तु पिता घटस्य अन्यथासिद्धः |</big>

 

<big>(युत = पृथक्     सिद्धः =द्रव्यम् अवयवसंयोगेन सिध्यति )</big>

 

<big>(पुनस्स्मरणम् - अवयवावयविनोः समवायसम्बन्धः|)</big>

 

<big>आश्रयः = आधारः</big>

 

<big>शरीरं स्वावयवे आश्रितः | शरीरस्य अवयवाः शरीरस्य आश्रयः (आश्रयाः) |</big>

 

<big>“पक्षी वृक्षे अस्ति |” इत्यस्मिन् उदाहरणे -</big>

 

<big>पृथगाश्रयाश्रितौ  = युतसिद्धौ</big>

 

<big>भिन्नः = समानः न  </big>

 

<big>शरीरं भिन्नं हस्तः भिन्नः | हस्तः शरीरात् पृथक् न (इत्युक्ते भिन्नदेशौ न स्तः) किन्तु शरीरं हस्तः समानौ पदार्थौ न, तौ भिन्नौ | तौ भिन्नाश्रयाश्रितौ किन्तु प्रुथगाश्रयाश्रितौ न |</big>

 

<big>यस्य एकः एव अवधिः |</big>

 

# <big>भेदस्य</big>

 

 

# <big>संयोगस्य</big>

# <big>पृथक्व्तस्य</big>

 

<big>यस्य विषयस्य प्रतीतौ नियमेन अवधिः भासते तस्य नियतावधिकत्वम् |</big>

 

# <big>भेदस्य</big>

 

<big>स्वं विहाय जगति सर्वे अवधयः |</big>

 

<big>कस्यापि नास्ति निखिलावधिक्त्वम् | केवलं चर्चार्थं स्वीकृतम् |</big>

 

<big>संयोगः द्विनिष्ठः |</big>

 

<big>↑</big>

 

 

<big>विभागः द्विनिष्ठः |</big>

 

<big>विभागः संयोगस्य नाशकः |</big>

 

<big>प्राचीनाः नूतनाः च अङ्गीकुर्वन्ति -</big>

 

<big>भेदः सप्तसु पदार्थेषु भवति |</big>

 

 

<big>पृथक् = भिन्नदेशे भवति</big>

<big>पृथक्त्वम् गुणः | अतः द्रव्ये एव वर्तते | अन्येषु षत्सु पदार्थेषु न |</big>

 

 

<big>पृथक्त्वम् = भेदः</big>

<big>इत्युक्ते “पृथक्त्वम् सप्तसु पदार्थेषु अन्यतमः | पृथक्त्वम् सप्तसु पदार्थेषु वर्तते |” इति |</big>

 

 

<big>“वृक्षात् फलं पतति |” इत्यस्मिन् उदाहरणे -</big>

<big>फले क्रिया अस्ति | फले विभागः अस्ति |</big>

 

 

 

<big>अवधिकत्वम्                              </big>

<big>फलम्                                     वृक्षः (अवधिः)</big>

 

 

<big>पृथक्त्वम् = वृक्षावच्छिन्ना, पुस्तकावच्छिन्ना, नद्यावच्छिन्ना, गृहावच्छिन्ना, वाहनावच्छिन्ना….</big>

= <big>भेदः एव पृथक्त्वम्” इति आक्षेपस्य निरासः</big> =

 

<big>भेदः एव पृथक्त्वम् | पृथक्त्वम् इति गुणः न किन्तु अन्योन्याभावः एव |</big>

 

* <big>रूपं न रसः इति प्रतीतौ, पृथक्त्वम् गुणः इति स्वीकुर्मः चेत् अत्र गुणः गुणे अस्ति इति आपत्तिः भवति , तत् कोऽपि न अङ्गीकुर्वन्ति | (= गुणः गुणे न वर्तते |)</big>

* <big>रसभेदः रूपे अस्ति इति सर्वे अङ्गीकुर्वन्ति | (भेदः गुणे वर्तते |)</big>

 

<big>अधोलिखितयोः वाक्ययोः -</big>

<big>किन्तु अत्र केवलं व्याकरणे भिन्नता अस्ति किन्तु अर्थः समानः | पदभेदेन अर्थभेदः न भवति | यथा डुकृण् धातुः सकर्मकः यत् धातुः अकर्मकः किन्तु एतयोर्मध्ये अर्थभेदः नास्ति | केवलः व्याकरणे भेदः अस्ति |</big>

 

 

## <big>द्रव्यं कारणं, कार्याधिकरणं च गुणस्य | मूर्तद्रव्यस्य उत्पत्तेः प्रथमक्षणे द्रव्यं निर्गुणं भवति |</big>

## <big>द्वितीयक्षणे तस्मिन् (निर्गुणद्रव्ये) गुणः जायते |</big>

## <big>यदि पृथक्त्वं गुणः इति स्वीकुर्मः तर्हि घटपृथक्त्वे भूतलावधिक्त्वम् इव कपालावधिकत्वम् अपि स्यात्, किन्तु तथा नास्ति | अतः पृथक्त्वं गुणः इति न अङ्गीकुर्मः |</big>

 

<big>           I.     “घटकपालयोः संयोगः न भवति” इति द्वयोः (सिद्धान्तिनः पूर्वपक्षिणः च ) अङ्गीकारः | एषः बिन्दुः  द्वितीयापादनस्य निवारणार्थम् आधारः |</big>

 

<big>         IV.     किन्तु कपालवधिकभेदः घटे घटावधिकभेदः कपाले अस्ति किन्तु संयोगः न जायते एतयोः | अतः पृथक्त्वभेदयोः वैलक्षण्यं संपन्नम् |</big>

 

<big>भेदः पृथक्त्वम् न |</big>

{| class="wikitable"