13---bhAShita-saMskRutam//saMskrutashiKshaNasAmagrI/1---prathamastaraH: Difference between revisions

← Older edit

13---bhAShita-saMskRutam//saMskrutashiKshaNasAmagrI/1---prathamastaraH (view source)

Revision as of 03:42, 14 March 2024

479,838 bytes added , 2 months ago

no edit summary

VisualWikitext

Shobha Chillal

deletepagepermission, page_and_link_managers, teachers

1,046

edits

Revision as of 01:37, 29 July 2023 (view source) Vidhya (talk \| contribs) (Created page with "'''<big>प्रथमस्तरीय पाठाः</big>''' {\| class="wikitable" \| \|'''<big>विषयसूचिका</big>''' \| \|'''<nowiki>THIS PAGE IS RESERVED FOR INTRODUCTION AND INSTRUCTIONS</nowiki>''' \|- \|'''<big>विषयसङ्ख्या</big>''' \|<big>'''विषयः'''</big> \|'''<big>पुटसंख्या / Link</big>''' \| rowspan="50" \| \|- \|१ \|<big>संस्कृतवर्णमाला</big> \|<big>13---bhAShita-saM...") Tag: Visual edit		Latest revision as of 03:42, 14 March 2024 (view source) Shobha Chillal (talk \| contribs) No edit summary Tag: Visual edit
(43 intermediate revisions by 4 users not shown)
Line 1: {{DISPLAYTITLE:01a -प्रथमस्तरः}} ~~'''<big>प्रथमस्तरीय पाठाः</big>'''~~ '''<big>प्रथमस्तरीयपाठाः</big>''' ---- == <big>'''१. संस्कृतवर्णमाला'''</big> == <big>अक्षरम् = उच्चार्यमाणः ध्वनिः ।</big> <big>स्वरः = यः स्वयं राजते सः स्वरः । स्वयम् उच्चार्यमाणम् अस्ति।</big> <big>व्यञ्जनम् = व्यञ्जनस्य उच्चारणं स्वरसहितं भवति ।</big> <big>अयोगवाहाः</big> <big>- एतेषां वर्णानां प्रयोगः भाषायाम् अस्ति।</big> # <big>अनुस्वारः - स्वरेण सह योजितः ।</big> # <big>विसर्गः - स्वरेण सहित योजितः ।</big> # <big>जिह्वामूलीयः - कखाभ्यां पूर्वं स्थितः अर्धविसर्गसदृशः वर्णः।</big> # <big>उपध्मानीयः - पफाभ्यां पूर्वः स्थितः अर्धविसर्गसदृशः वर्णः।</big> === <big>शब्देषु वर्णानां निदर्शनम् (आनुपूर्वी)</big> === {\| class="wikitable" \|+ !<big>अश्वः = अ + श् + व् + अः</big> !<big>अश्वः = अ + श् + व् + अः</big> \|- \|<big>अश्वः</big> \|<big>= अ + श् + व् + अः</big> \|- \|<big>रामः</big> \|<big>= र् + आ + म् + अः</big> \|- \|<big>सीता</big> \|<big>= स् + ई + त् + आ</big> \|- \|<big>देवी</big> \|<big>= द् + ए + व् + ई</big> \|- \|<big>फलम्</big> \|<big>= फ् + अ + ल् + अ + म् </big> \|- \|<big>औषधम्</big> \|<big>= औ + ष् + अ + ध् + अ + म्</big> \|} ==== <big>गुणिताक्षराणि चिह्नानि</big> ==== {\| class="wikitable" \|<big>स्वरः</big> \|<big>अ</big> \|<big>आ</big> \|<big>इ</big> \|<big>ई</big> \|<big>उ</big> \|<big>ऊ</big> \|<big>ऋ</big> \|<big>ॠ</big> \|<big>ऌ</big> \|<big>ए</big> \|<big>ऐ</big> \|<big>ओ</big> \|<big>औ</big> \|<big>अं</big> \|<big>अः</big> \|- \|<big>चिह्नः</big> \| \|~~'''~~<big>~~विषयसूचिका~~ा</big>~~'''~~ \|<big>ि</big> \|<big>ी</big> \|<big>ु</big> \|<big>ू</big> \|<big>ृ</big> \|<big>ॄ</big> \|<big>ॢ</big> \|<big>े</big> \|<big>ै</big> \|<big>ो</big> \|<big>ौ</big> \|<big>ं</big> \|<big>:</big> \|} ==== <big>गुणिताक्षराणि - व्यञ्जनाक्षराणि [सस्वरव्यञ्जनस्य लेखनम्]</big> ==== {\| class="wikitable" \|<big>स्वरः</big> \|<big>अ</big> \|<big>आ</big> \|<big>इ</big> \|<big>ई</big> \|<big>उ</big> \|<big>ऊ</big> \|<big>ऋ</big> \|<big>ॠ</big> \|<big>ऌ</big> \|<big>ए</big> \|<big>ऐ</big> \|<big>ओ</big> \|<big>औ</big> \|<big>अं</big> \|<big>अः</big> \|- \|<big>चिह्नः</big> \| \|<big>ा</big> ~~\|'''<nowiki>[[THIS PAGE IS RESERVED FOR INTRODUCTION AND INSTRUCTIONS]]</nowiki>'''~~ \|<big>ि</big> \|<big>ी</big> \|<big>ु</big> \|<big>ू</big> \|<big>ृ</big> \|<big>ॄ</big> \|<big>ॢ</big> \|<big>े</big> \|<big>ै</big> \|<big>ो</big> \|<big>ौ</big> \|<big>ं</big> \|<big>:</big> \|- \| ~~\|'''<big>विषयसङ्ख्या</big>'''~~ \| ~~\|<big>'''विषयः'''</big>~~ \| ~~\|'''<big>पुटसंख्या / Link</big>'''~~ \| ~~\| rowspan="50" \|~~ \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>क् </big> \|<big>क</big> \|<big>का</big> \|<big>कि</big> \|<big>की</big> \|<big>कु</big> \|<big>कू</big> \|<big>कृ</big> \|<big>कॄ</big> \|<big>कॢ</big> \|<big>के</big> \|<big>कै</big> \|<big>को</big> \|<big>कौ</big> \|<big>कं</big> \|<big>कः</big> \|- \|<big>ख्</big> \|<big>ख</big> \|<big>खा</big> \|<big>खि</big> \|<big>खी</big> \|<big>खु</big> \|<big>खू</big> \|<big>खृ</big> \|<big>खॄ</big> \|<big>खॢ</big> \|<big>खे</big> \|<big>खै</big> \|<big>खो</big> \|<big>खौ</big> \|<big>खं</big> \|<big>खः</big> \|} === <big>Transliteration Guide [IAST] – Vowels- '''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/a/ae/Varnamaala-Vowvels.ogg स्वराः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> === {\| class="wikitable" \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/b8/Varna-a.ogg अ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/41/Varna-A.ogg आ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/5/5e/Varna-e.ogg इ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/48/Varna-E.ogg ई] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/9f/Varna-u.ogg उ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/c/c4/Varna-U.ogg ऊ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/b9/Varna-r.ogg ऋ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/7c/Varna-R.ogg ॠ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/02/Varna-L.ogg ऌ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/9e/Varna-ea.ogg ए] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/46/Varna-ai.ogg ऐ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/2/2a/Varna-o.ogg ओ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/99/Varna-au.ogg औ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/78/Varna-am.ogg अं] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6c/Varna-aH1.ogg अः] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|- \|<big>a</big> \|<big>ā</big> \|<big>i</big> \|<big>ī</big> \|<big>u</big> \|<big>ū</big> \|<big>ṛ</big> \|<big>ṝ</big> \|<big>ḷ</big> \|<big>e</big> \|<big>ai</big> \|<big>o</big> \|<big>ou</big> \|<big>ṃ</big> \|<big>ḥ</big> \|} === <big>Transliteration Guide [IAST] – Consonants - '''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/e/e8/Varnamaala-Consonants.ogg व्यञ्जनाक्षराणि] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> === {\| class="wikitable" \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/01/Varna-k.ogg क] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>k</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/3/32/Varna-kh.ogg ख] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>kh</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/1d/Varna-g.ogg ग] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>g</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/1b/Varna-gh.ogg घ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>gh</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/83/Varna-nGa.ogg ङ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>ṅ</big> \|- \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/f/f2/Varna-c1.ogg च] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>c</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/7e/Varna-ch1.ogg छ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>ch</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/5/54/Varna-j1.ogg ज] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>j</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/c/c2/Varna-jh1.ogg झ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>jh</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/96/Varna-nJa.ogg ञ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>ñ</big> \|- \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/e/e0/Varna-t.ogg ट] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>ṭ</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/43/Varna-th.ogg ठ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>ṭh</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/2/2b/Varna-d.ogg ड] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>ḍ</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/0c/Varna-dh.ogg ढ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>ḍh</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/06/Varna-eNa.ogg ण] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>ṅ</big> \|- \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/90/Varna-tt.ogg त] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>t</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/2/26/Varna-tth.ogg थ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>th</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/74/Varna-dth.ogg द] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>d</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/e/e2/Varna-DH.ogg ध] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>dh</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/c/c5/Varna-na.ogg न] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>n</big> \|- \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/7c/Varna-p.ogg प] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>p</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/78/Varna-ph.ogg फ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>ph</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/b0/Varna-b.ogg ब] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>b</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/c/c9/Varna-bh.ogg भ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>bh</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/4c/Varna-ma.ogg म] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>m</big> \|- \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6f/Varna-ya.ogg य] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>y</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6f/Varna-ya.ogg र] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>r</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/8c/Varna-La.ogg ल] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>l</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/44/Varna-Va.ogg व] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>v</big> \| \| \|- \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/02/Varna-ssa.ogg श] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>ś</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/1c/Varna-sha.ogg ष] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>ṣ</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/5/53/Varna-Sa.ogg स] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>s</big> \|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/40/Varna-Ha.ogg ह] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>h</big> \| \| \|} === <big>संयुक्ताक्षराणि [Conjunct Consonants]:</big> === <big>यदा स्वरस्य व्यवधानं विना द्वे अथवा अधिकानि व्यञ्जनानि एकत्र विद्यन्ते, तदा तस्य संयुक्ताक्षरम् इति कथ्यते।</big> <big>Two or more consonants together without intervening vowel or pause between them is called “ Conjunct Consonant”.</big> <big>यथा ---</big> {\| class="wikitable" \|+ !<big>उदाहरणानि</big> !<big>संयुक्ताक्षरम्</big> \|- \|<big>आत्मा</big> \|= <big>त् + म् = त्म</big> \|- \|<big>संस्कृतम्</big> \|<big>= स् + क् = स्क्</big> \|- \|<big>तत्र</big> \|<big>= त् + र् = त्र्</big> \|- \|<big>कृष्णः</big> \|= <big>ष् + ण् = ष्ण्</big> \|- \|<big>श्यामः</big> \|= <big>श् + य् = श्य्</big> \|- \|<big>अद्य</big> \|<big>= द् + य् - द्य्</big> \|- \|<big>नद्यौ</big> \|<big>= द् + य् = द्य्</big> \|- \|<big>भक्तः</big> \|<big>= क् + त् = क्त्</big> \|- \|<big>सप्ताहः</big> \|<big>= प् + त् = प्त्</big> \|- \|<big>पुस्तकम्</big> \|<big>= स् + त् = स्त्</big> \|} ==== <big>कानिचन संयुक्ताक्षराणि ---</big> ==== {\| class="wikitable" \|+ !<big>उदाहरणानि</big> !<big>संयुक्ताक्षराणि</big> \|- \|<big>क् + क्</big> \|<big>= क्‍क्</big> \|- \|<big>क् + त्</big> \|<big>= क्त्</big> \|- \|<big>क् + त् + व्</big> \|<big>= क्त्व्</big> \|- \|<big>ग् + र्</big> \|<big>= ग्र्</big> \|- \|<big>ग् + ल्</big> \|<big>= ग्ल्</big> \|- \|<big>ग् + व्</big> \|<big>= ग्व्</big> \|- \|<big>घ् + न्</big> \|<big>= घ्‍न्</big> \|- \|<big>श् + र्</big> \|<big>= श्र्</big> \|- \|<big>श् + ल्</big> \|<big>= श्ल्</big> \|- \|<big>ष् + क्</big> \|<big>= ष्क्</big> \|- \|<big>श् + न्</big> \|<big>= श्न्</big> \|- \|<big>त् + स्</big> \|<big>= त्स्</big> \|- \|<big>श् + व्</big> \|<big>= श्व्</big> \|- \|<big>श् + च्</big> \|<big>= श्च्</big> \|- \|<big>ङ् + ग्</big> \|<big>= ङ्ग्</big> \|- \|<big>च् + छ्</big> \|<big>= च्छ्</big> \|- \|<big>त् + य्</big> \|<big>= त्य्</big> \|- \|<big>न् + त्</big> \|<big>= न्त्</big> \|- \|<big>ज् + ञ्</big> \|<big>= ज्ञ्</big> \|- \|<big>क् + ष्</big> \|<big>= क्ष्</big> \|- \|<big>क् + र्</big> \|<big>= क्र्</big> \|- \|<big>छ् + र्</big> \|<big>= छ्र्</big> \|- \|<big>ट् + र्</big> \|<big>= ट्र</big> \|- \|<big>ड् + र्</big> \|<big>= ड्र्</big> \|- \|<big>स् + र्</big> \|<big>= स्र्</big> \|- \|<big>ह् + र्</big> \|<big>= ह्र्</big> \|} === <big>शब्देषु संयुक्ताक्षराणां निदर्शनम् ---</big> === {\| class="wikitable" \|+ !<big>उदाहरणानि</big> !<big>संयुक्ताक्षराणि</big> \|- \|<big>कुक्‍कुटः</big> \|<big>= क् + उ + क् + क् + उ + ट् + अ + :</big> \|- \|<big>अर्कः</big> \|<big>= अ + र् + क् + अ + :</big> \|- \|<big>अङ्गम्</big> \|<big>= अ + ङ् + ग् + अ + म्</big> \|- \|<big>उष्णम्</big> \|<big>= उ + ष् + ण् + अ + म्</big> \|- \|<big>आप्नोति</big> \|<big>= आ + प् + न् + ओ + त् +इ</big> \|- \|<big>विज्ञानम्</big> \|<big>= व् + इ + ज् +ञ् + आ + न् + अ + म्</big> \|- \|<big>क्षत्रीयः</big> \|<big>= क् + ष् + अ + त् + र् + ई + य् + अ + ः</big> \|- \|<big>मण्डूकः</big> \|<big>= म् + अ + ण् + ड् + ऊ + क् + अ + ः</big> \|- \|<big>अङ्कनी</big> \|<big>= अ + ङ् + क् + न् + ई</big> \|- \|<big>शृङ्खला</big> \|<big>= श् + ॠ + ङ् + ख् + अ + ल् + आ</big> \|- \|<big>उष्ट्रः</big> \|<big>= उ + ष् + ट् + र् + अ + ः</big> \|} === संस्कृतवर्णमाला - अभ्यासः === ==== <big>१. मात्राणां लेखानाभ्यासः</big> ==== {\| class="wikitable" \|<big>स्वरः</big> \|<big>अ</big> \|<big>आ</big> \|<big>इ</big> \|<big>ई</big> \|<big>उ</big> \|<big>ऊ</big> \|<big>ऋ</big> \|<big>ॠ</big> \|<big>ऌ</big> \|<big>ए</big> \|<big>ऐ</big> \|<big>ओ</big> \|<big>औ</big> \|<big>अं</big> \|<big>अः</big> \|- \|<big>चिह्नः</big> \| \|<big>ा</big> \|<big>ि</big> \|<big>ी</big> \|<big>ु</big> \|<big>ू</big> \|<big>ृ</big> \|<big>ॄ</big> \|<big>ॢ</big> \|<big>े</big> \|<big>ै</big> \|<big>ो</big> \|<big>ौ</big> \|<big>ं</big> \|<big>:</big> \|- \|<big>क् </big> \|<big>क</big> \|<big>का</big> \|<big>कि</big> \|<big>की</big> \|<big>कु</big> \|<big>कू</big> \|<big>कृ</big> \|<big>कॄ</big> \|<big>कॢ</big> \|<big>के</big> \|<big>कै</big> \|<big>को</big> \|<big>कौ</big> \|<big>कं</big> \|<big>कः</big> \|- \|<big>ख्</big> \|<big>ख</big> \|<big>खा</big> \|<big>खि</big> \|<big>खी</big> \|<big>खु</big> \|<big>खू</big> \|<big>खृ</big> \|<big>खॄ</big> \|<big>खॢ</big> \|<big>खे</big> \|<big>खै</big> \|<big>खो</big> \|<big>खौ</big> \|<big>खं</big> \|<big>खः</big> \|- \|<big>ग्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>घ्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>ङ्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>च्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>छ्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>ज्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>झ्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>ञ्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>त्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>थ्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>द्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>ध्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>न्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>ट्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>ठ्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>ड्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>ढ्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>ण्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>प्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>फ्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>ब्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>भ्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>म्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>य्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>र्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>ल्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>व्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>श्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>ष्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>स्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>ह्</big> \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|} ==== <big>२. उदाहरणानुगुणं वर्णान् पृथक्‍कृत्य (आनुपूर्वीं ) लिखतु ---</big> ==== {\| class="wikitable" \|+ \|<big>१. बालकः</big> \|<big>= ब् + आ + ल् + अ + क् + अः</big> \|- \|<big>२. नायकः</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>३. भरतः</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>४. वानरः</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>५. घटः</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>६. फलम्</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>७. नगरम्</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>८. वातायनम्</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>९. कागदम्</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>१०. मुखम्</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>११. लता</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>१२. पेटिका</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>१३. माला</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>१४. देवी</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>१५. अजा</big> \|<big>=</big> \|} ==== <big>३. संयुक्ताक्षरयुक्तेषु शब्देषु उदाहरणानुगुणं वर्णान् पृथक्‍करोतु ---</big> ==== {\| class="wikitable" \|<big>१. कृष्णः</big> \|<big>= क् + ऋ + ष् + ण् + अः</big> \|- \|<big>२. वृक्षः</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>३. मत्स्यः</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>४. कूर्मः</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>५. ग्रन्थः</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>६. क्रीडाङ्गणम्</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>७. पादकन्दुकम्</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>८. पुष्पम्</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>९. पुस्तकम्</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>१०. कार्यालयम्</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>११. षष्टिः</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>१२. सप्ततिः</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>१३. पञ्चाशीतिः</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>१४. द्वादशः</big> \|<big>=</big> \|- \|<big>१५. त्रिंशत्</big> \| \|} === <big>परिशिष्टम्</big> === ==== '''<big>पदम् =</big> <big>वर्णानाम् अर्थवान् समूहः पदम् ।</big>''' ==== ==== <big>वाक्यम् = अर्थवत्पदानां समूहः वाक्यम् ।</big> ==== <big>यथा</big> {\| class="wikitable" \|+ !<big>वाक्यम्</big> !<big>पदम्</big> !<big>वर्णाः</big> \|- \|<big>श्यामः फलं खादति ।</big> \|<big>श्याम</big> \|<big>श्यामः = श् + य् + आ + म् + अ :</big> \|- \| \|<big>फलम्</big> \|<big>फलम् = फ् + अ + ल् + अ + म्</big> \|- \| \|<big>खादति</big> \|<big>खादति = ख् + आ + द् + अ + त् + इ</big> \|} <big>पदं द्विविधम् <sup>[ '''सुप्तिङन्तं पदम् १.४.१४'''</sup> <sup>]</sup></big> {\| class="wikitable" \|+ !<big>सुबन्तम् /नामपदम्</big> <big>सुबन्तम्</big> <big>= सुप् + अन्तम्</big> <big>यथा -</big> !<big>प्रातिपदिकं + सुप् -प्रत्ययः ( ये प्रत्ययाः प्रातिपदिकेभ्यः आगच्छन्तिः, ते सुप्‌-प्रत्ययाः )</big> \|- \|<big>रामः</big> \|<big>रामः = राम [प्रातिपदिकम्] + सुँ</big> \|- \|<big>शिवः</big> \|<big>शिवः = शिव + सुँ</big> \|- \|<big>सीता</big> \|<big>सीता = सीता + सुँ</big> \|- \|<big>पार्वती</big> \|<big>पार्वती = पार्वती + सुँ</big> \|} {\| class="wikitable" !<big>तिङन्तम्/ क्रियापदम् (यत् क्रियां सूचयति तत् तिङन्तपदं/ क्रियापदम्)</big> <big>तिङन्तम् = तिङ् + अन्तम् ।</big> <big>यथा -</big> !<big>धातुः +विकरणप्रत्ययः + तिङ् -प्रत्ययः</big> \|- \|<big>पठति</big> \|<big>पठति = पठ् [धातुः] +अ+ ति [प्रथमपुरुष- एकवचनान्त-तिङ-प्रत्ययः]</big> \|- \|<big>धावति</big> \|<big>धावति = धाव् + अ+ ति</big> \|- \|<big>खादति</big> \|<big>खादति = खाद् + अ + ति</big> \|- \|<big>हसति</big> \|<big>हसति = हस् +अ + ति</big> \|} '''PAGE 1''' <big>1. Lesson 1 [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/e/ea/%E0%A5%A7_-_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%28%E0%A5%A7%29.pdf PDF]</big> <big>2. Lesson 1 [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/3/30/%E0%A5%A7_-_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83.pdf AbhyasaH PDF<sup>'''१.४.१'''</sup>]</big> <big>'''[https://archive.org/download/spoken-sanskrit-73_202402/001%20-%20Varnamala.ppsx संस्कृतवर्णमाला PPT with audio]'''</big> <big>'''[https://archive.org/download/spoken-sanskrit-73_202402/001%20-%20Varnamala%20NA.ppsx संस्कृतवर्णमाला PPT without audio]'''</big> ----###################################################################################### == '''<big>२. वस्तूनां परिचयः</big>''' == <big>अधोभागे स्थितेषु कोष्ठकेषु भिन्नानि वस्तूनि दर्शितानि सन्ति। तेषां नामानि पठतु। नाम्नाम् उच्चारणानि श्रोतुं पदानि नोदयतु।</big> === '''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/1e/PuMliGga-padAni.ogg पुंलिङ्ग-पदानि] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big>''' === {\| class="wikitable" \|+ ![[File:Vidyalayah.jpg\|frameless\|left\|200x200px]] ![[File:Syutah.jpg\|center\|frameless\|125x125px]] ![[File:Chashakah.jpg\|center\|frameless]] ![[File:Parvatah.jpg\|center\|frameless]] ![[File:DeepaH.jpg\|frameless\|143x143px\|left]] \|- !'''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/1c/VidyaalayaH.ogg.ogg विद्यालयः]</big>''' [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]] !'''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/92/SyuutaH.ogg स्यूतः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big>''' !'''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/8a/ChaShakaH.ogg चषकः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big>''' !'''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/5/50/ParvataH.ogg पर्वतः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big>''' !'''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/9d/DiipaH.ogg दीपः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big>''' \|- ! ! ! \| \| \|- ![[File:Karadipah.jpg\|frameless\|150x150px\|left]] ![[File:Dandadipah.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] ![[File:Talah.jpg\|frameless\|170x170px\|left]] \|[[File:Asandah.jpg\|frameless\|226x226px\|left]] \|[[File:Darpanah.jpg\|frameless\|190x190px\|left]] \|- !<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/00/KaradiipaH.ogg करदीपः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big> ! <big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/4a/DaNDadiipaH.ogg दण्डदीपः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big> !<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/0e/TaalaH.ogg तालः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6e/AasandaH.ogg आसन्दः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/e/e1/DarpaNaH.ogg दर्पणः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Manchah.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Pinjah.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Bhrashtrakam.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Dhanakoshah.jpg\|frameless\|150x150px\|left]] \|[[File:Agnichullihi.jpg\|center\|frameless\|203x203px]] \|- \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/7f/MaJcaH.ogg मञ्चः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/15/PiJjaH.ogg पिञ्जः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/3/38/KaTaahaH.ogg कटाहः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/a/ac/DhanakoshaH.ogg धनकोशः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/f/fd/Agnichullii.ogg अग्निचुल्ली/चुल्लिः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|- \| ! \| \| \| \|- \|[[File:Chullii.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] ![[File:Hastakoshah.jpg\|center\|frameless\|156x156px]] \|[[File:Manthanah.jpg\|frameless\|175x175px\|left]] \|[[File:Haram13.jpg\|left\|frameless\|185x185px]] \|[[File:DolA.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/5/57/Analachullii.ogg अनलचुल्ली / चुल्लिः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> !<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/d/d3/HastapaH.ogg हस्तपः (पौ)] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/12/ManthaanaH.ogg मन्थानः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/4e/HaaraH.ogg हारः (हारौ)] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/bf/DolaH.ogg दोलः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|} === '''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/c/c7/StrIliGga-padAni.ogg स्त्रीलिङ्ग-पदानि]</big>''' <big> '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> === {\| class="wikitable" \|+ ![[File:Ghati.jpg\|center\|frameless]] ![[File:Jangama dooravani.jpg\|center\|frameless\|122x122px]] ![[File:Lekhani.jpg\|center\|frameless\|131x131px]] ![[File:Kartari.png\|center\|frameless\|162x162px]] ![[File:Pushpadhani.png\|center\|frameless\|131x131px]] \|- !'''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/5/5c/GhaTii.ogg घटी] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big>''' !'''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/d/d3/JaGgama-dUravANI.ogg जङ्गम-दूरवाणी] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big>''' !'''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/8c/Lekhanii.ogg लेखनी] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big>''' !'''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/0b/Kartarii.ogg कर्तरी] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big>''' !'''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/5/51/PuShpaadhaanii.ogg पुष्पाधानी] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big>''' \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Padarakshe.jpg\|center\|frameless\|180x180px]] \|[[File:Utpithikaa.jpg\|center\|frameless\|185x185px]] \|[[File:Dvichakrika.jpg\|center\|frameless\|182x182px]] \|[[File:Churika.jpg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Petika.jpg\|frameless\|250x250px\|left]] \|- \|'''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/e/e9/PaadarakShaa.ogg पादरक्षा (क्षे)] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big>''' \| <big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/9f/UtpiiThikaa.ogg उत्पीठिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/5/57/Dvichakrikaa.ogg द्विचक्रिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/87/Churikaa.ogg छुरिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/be/PeTikaa.ogg पेटिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|- ! \| \| \| \| \|- ![[File:Mapika.jpg\|frameless\|190x190px\|left]] \|[[File:Kapatika.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Sthalika.jpg\|center\|frameless\|155x155px]] \|[[File:Javanika.jpg\|frameless\|190x190px\|left]] \|[[File:Dirghapithika.jpg\|frameless\|190x190px\|left]]` \|- !<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/d/dd/Maapikaa.ogg मापिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/b0/KapaaTikaa.ogg कपाटिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6f/Sthaalikaa.ogg स्थालिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/5/5b/Javanikaa.ogg जवनिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|'''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/0e/DiirghapiiThikaa.ogg दीर्घपीठिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big>''' \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Avakarika.jpg\|frameless\|180x180px\|left]]` \|[[File:Nalika.jpg\|frameless\|160x160px\|left]] \|[[File:Agnipetika.jpg\|frameless\|160x160px\|left]] \|[[File:Adhanika.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Nidhanika.jpeg\|left\|frameless\|202x202px]] \|- \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/88/Avakaarikaa.ogg अवकारिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/e/ee/Nalikaa.ogg नलिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/60/AgnipeTikaa.ogg अग्निपेटिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6f/Aadhaanikaa.ogg आधानिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/46/Nidhaanikaa.ogg निधानिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Rajjuh.jpg\|left\|frameless\|199x199px]] \|[[File:Kunchika.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Shatika.jpg\|center\|frameless\|187x187px]] \|[[File:Patrapetika.jpg\|center\|frameless\|198x198px]] \|[[File:Ankanii.jpg\|frameless\|140x140px\|left]] \|- \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/9f/RajjuH.ogg रज्जुः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/a/a2/KuJcikA.ogg कुञ्चिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/10/ShaaTikaa.ogg शाटिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/19/PatrapeTikaa.ogg पत्रपेटिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/3/38/ANkanI.ogg अङ्कनी] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Sammarjani.jpg\|center\|155x155px\|frameless]] \|[[File:Darvi.jpg\|frameless\|160x160px\|left]] \|[[File:Wall relief at Mallikarjuna temple at Basaralu 3.JPG\|alt=idol\|center\|frameless\|207x207px\|murthih]] \|[[File:Shodhanii.jpg\|center\|frameless\|184x184px]] \|[[File:Sikthavartika.jpg\|frameless\|185x185px\|left]] \|- \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6e/Sammaarjanii.ogg सम्मार्जनी] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/4d/Darvii.ogg दर्वी] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/b5/MUrtiH_.ogg मूर्तिः (मूर्तयः)] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/2/2f/Chaalanii.ogg चालनी] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/b6/Sikthavartikaa.ogg सिक्थवर्तिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Bhindinakam.jpg\|frameless\|160x160px\|left]] \|[[File:Vellanii.jpg\|center\|frameless\|141x141px]] \|[[File:Sukshmadarshinii.jpg\|frameless\|180x180px\|left]] \|[[File:Droni13.jpg\|left\|frameless\|166x166px]] \|[[File:Panchalika13.jpg\|left\|frameless\|191x191px]] \|- \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/c/c7/BheNDii.ogg भेण्डी] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/03/VelLanii.ogg वेल्लनी] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/7b/SuukShmadarshinii.ogg सूक्ष्मदर्शिनी] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/14/DroNii.ogg द्रोणी] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/8e/PAJcAlikA.ogg पाञ्चालिका] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|} === '''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/3/32/%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF.ogg नपुंसकलिङ्ग-पदानि] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big>''' === {\| class="wikitable" \|+ ![[File:Upanetram image.jpg\|center\|frameless]] ![[File:Sanganakam.jpg\|center\|frameless\|181x181px]] ![[File:Dvaram2.jpg\|left\|frameless\|170x170px]] ![[File:Gruham.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] ! [[File:Honey.png\|left\|frameless\|180x180px]] \|- !'''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/d/d4/Upanetram1.ogg उपनेत्रम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]</big>''' !<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6a/SaGgaNakam.ogg सङ्गणकम्] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> !<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6f/Dvaaram.ogg द्वारम्] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> !<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/15/GRRiham.ogg गृहम्] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> !<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/5/57/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%81.ogg मधु] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Karayanam.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \| [[File:VyajanaM.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Kankatam.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Padashodhanam.jpg\|frameless\|150x150px\|left]] \|[[File:Chattram.png\|frameless\|150x150px\|left]] \|- \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/2/21/Kaarayaanam.ogg कारयानम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/d/d3/Vyajanam1.ogg व्यजनम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/2/23/KaGkatam.ogg कङ्कतम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/a/a3/PAdazodhanam.ogg पादशोधनम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/a/ac/Chatram1.ogg छत्रम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Vatayanam.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Alukam.jpg\|center\|frameless\|184x184px]] \|[[File:Ardha urukam.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Karavellam.jpg\|frameless\|160x160px\|left]] \|[[File:कमलम् 2.png\|left\|frameless\|190x190px\|kamalam]] \|- \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/47/Vaataayanam.ogg वातायनम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/2/26/Aalukam.ogg आलुकम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/f/f6/Ardha-Urukam.ogg अर्ध-ऊरुकम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/8e/KAravellam.ogg कारवेल्लम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/83/KuuShmaaNDakam.ogg कमलम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Mishrakam1.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \| [[File:Mulakam.jpg\|frameless\|170x170px\|left]] \|[[File:Pachana sthali.jpg\|center\|frameless\|136x136px]] \|[[File:Panasaphalam.jpg\|frameless\|170x170px\|left]] \|[[File:Peshakam.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/82/Mishrakam11.ogg मिश्रकम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/c/c6/Muulakam.ogg मूलकम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/b5/PiShTapachanam.ogg पिष्टपचनम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/8e/Panasaphalam1.ogg पनसफलम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/63/PeShakam.ogg पेषकम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|- \| \| \| \| ! \|- \|[[File:Randhradarvii.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \| [[File:Shitakam.jpg\|center\|frameless\|163x163px]] \| [[File:Urukam.jpg\|frameless\|190x190px\|left]] \|[[File:Utakam.jpg\|frameless\|174x174px\|left]] ![[File:Ekam phalam.jpg\|left\|frameless\|150x150px]] \|- \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/2/2f/Randhrapaatram.ogg रन्ध्रपात्रम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/2/27/Shiitakam.ogg शीतकम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/be/Uurukam.ogg ऊरुकम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/0c/Yutakam.ogg युतकम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> !<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/c/c9/NAraGgaphalam.ogg नारङ्गफलम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png\|frameless]]'''</big> \|} '''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/a/a9/%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%AF%E0%A4%83.pdf 2-वस्तूनां परिचयः] PDF</big>''' '''<big>[https://archive.org/download/spoken-sanskrit-73_202402/002%20-%20Vasthunam%20Parichaya.ppsx वस्तूनां परिचयः PPT with audio]</big>''' '''<big>[https://archive.org/download/spoken-sanskrit-73_202402/002%20-%20Vasthunam%20Parichaya%20NA.ppsx वस्तूनां परिचयः PPT without audio]</big>''' ----###################################################################################### == '''<big>३. परिचयः</big>''' == ==== <big>चित्रं पठत अवगच्छत च \| ( मम / भवतः / भवत्याः )</big> ==== {\| ! colspan="3" \|<big>पुंलिङ्गम् (Masculine)</big> \|- ![[File:परिचयः १.jpg\|frameless\|301x301px]] ![[File:परिचयः २.jpg\|frameless\|300x300px]] ![[File:परिचयः ३.jpg\|frameless\|301x301px]] \|- ! ![[File:परिचयः ४.jpg\|frameless\|304x304px]] ! \|- ! colspan="3" \| \|- ! colspan="3" \|<big>स्त्रीलिङ्गम् (feminine)</big> \|- \|[[File:परिचयः ५.jpg\|frameless\|301x301px]] \|[[File:परिचयः ६.jpg\|frameless\|304x304px]] \|[[File:परिचयः ७.jpg\|frameless\|304x304px]] \|}<big>'''विशेषः –'''</big> <big>* भवतः - पुंलिङ्गे \| भवत्याः – स्त्रीलिङ्गे \|</big> <big>* “नाम” इत्यत्र विसर्गः (:) नास्ति \| अनुस्वारः (ं) अपि नास्ति \|</big> ====<big>एतत् संभाषणम् उच्चैः पठत अवगच्छत च –</big>==== <big>आचार्यः – सर्वेभ्यः स्वागतम् \| नमस्काराः \| मम नाम अरुणः \| भवतः नाम किम् ?</big> <big>रमेशः – मम नाम रमेशः \|</big> <big>आचार्यः – भवत्याः नाम किम् ?</big> <big>लता – मम नाम लता \|</big> <big>आचार्यः – मम नाम किम् ?</big> <big>छात्राः – भवतः नाम अरुणः \|</big> <big>आचार्यः – मम पुस्तकम् \| मम मुखम् \| मम पादः \| एवं सर्वे वदन्तु \| पुस्तकं , चित्रं , मित्रं , वृक्षः, हस्तः, लेखनी \|</big> <big>छात्राः – मम पुस्तकम् \| मम चित्रम् \| मम मित्रम् \| मम वृक्षः \| मम हस्तः \| मम लेखनी \|</big> <big>आचार्यः – भवतः पुस्तकम् \| भवतः चित्रम् \| एवं क्रमेण वदन्तु \|</big> <big>छात्राः – भवतः मित्रम् \| भवतः वृक्षः \| भवतः हस्तः \| भवतः लेखनी \|</big> <big>आचार्यः – भवत्याः पुस्तकम् \| भवत्याः चित्रम् \| एवं क्रमेण वदन्तु \|</big> <big>छात्राः – भवत्याः मित्रम् \| भवत्याः वृक्षः \| भवत्याः हस्तः \| भवत्याः लेखनी \|</big> === '''अभ्यासाः (मम / भवतः / भवत्याः )''' === ==== <big>'''१. यथोदाहरणं रिक्तस्थानानि पूरयत –''' </big> ==== <big>यथा – रामः – भवतः नाम किम् ?</big> <big>रावणः – मम नाम रावणः \|</big> <big>सीता – भवत्याः नाम किम् ?</big> <big>शूर्पणखा – मम नाम शूर्पणखा</big> #<big>विनोदः - _____ _____ ? प्रकाशः - _____ _____ \|</big> #<big>द्रोणः - _____ _____ ? एकलव्यः - _____ _____ \|</big> #<big>अर्जुनः - _____ _____ ? सुभद्रा - _____ _____ \|</big> #<big>आञ्जनेयः - _____ _____ ? भीमः - _____ _____ \|</big> #<big>बृहन्नला - _____ _____ ? उत्तरा - _____ _____ \|</big> ==== <big>'''२. नामानुगुणं प्रश्नं पृच्छन्तु \|'''</big> ==== <big>यथा - १. नारायणः – भवतः नाम किम् ?</big> #<big>श्रीशः - ____________________________ ?</big> #<big>ललिता - ___________________________ ?</big> #<big>नलिनी - ____________________________ ?</big>#<big>दिवाकरः - ___________________________ ?</big> #<big>पद्मा - ______________________________ ?</big> #<big>तपनः - _____________________________ ?</big> ==== <big>'''३. भवतः , भवत्याः , मम , नाम , किम्''' </big> ==== <big>१. मम नाम रामः \| _______________ नाम किम् ?</big> <big>२. ___________________ नाम दिनेशः \|</big> <big>३. ________________ नाम _________ ?</big> <big>४. मम _______________ रुक्मिणी \| </big> <big>५. _________________ नाम किम् ?</big> <big>६. ___________________ नाम अरुणः \|</big> ==== <big>'''४. [मम पुस्तकम् \| भवतः पुस्तकम् \| भवत्याः पुस्तकम् \| ] एतेन क्रमेण अधः सूचितानां शब्दानाम् उपयोगं कृत्वा वाक्यानि रचयन्तु \|'''</big> ==== <big>ग्रामः , देशः , राज्यम् , कुञ्चिका , स्यूतः , कथा , पत्रिका , धनम् , आसन्दः , भगिनी </big> #<big>______ ग्रामः \| _______ ग्रामः \| __________ ग्रामः \|</big> #<big>__________ \|____________ \| ____________ \|</big> #<big>__________ \| ____________\| ____________ \|</big> #<big>__________ \| _ __________ \|_____ _______ \|</big> #<big>__________ \| ___________ \| ____ ________ \|</big> #<big>__________ \| ___________ \| _____________ \|</big> #<big>__________ \| ___________ \| _____________ \|</big> #<big>__________ \| ___________ \| _____________ \|</big> #<big>__________ \| ___________ \| _____________ \|</big> #<big>__________ \| ___________ \| _____________ \|</big> '''PAGE 3 PDF''' '''PAGE 3''' ----###################################################################################### == '''<big>४. एषः - सः - सा - तत्</big>''' == ===<big>एतत् / तत् इति नपुंसकलिङ्ग-प्रयोगः</big>=== ====<big>समीपस्थस्य बोधनाय - एतत् / तत् इत्यनयोः प्रयोगः करणीयः। अधोभागे दत्तानि उदाहरणानि पश्यतु।</big>==== {\| class="wikitable" \|+ \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>'''''एतत्'''''</big> '''''<small>(समीपस्थस्य बोधनाय)</small>''''' \|<big>'''''तत्'''''</big> '''''<small>(दूरस्य बोधनाय)</small>''''' \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|170x170px]] \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Bhavana new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|170x170px]] \|[[File:Mandiram_new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एतत् भवनम् ।'''</big> \| \| \|<big>'''तत् मन्दिरम्'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Vātāyanam new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|frameless\|170x170px\|left]] \|[[File:Sopānam new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एतत् वातायनम्'''</big> \| \| \|<big>'''तत् सोपानम्'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Kamalam new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|frameless\|170x170px\|left]] \|[[File:Campakam new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एतत् कमलम्'''</big> \| \| \|<big>'''तत् चम्पकम्'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Chatram new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Parṇam new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एतत् छात्रम्'''</big> \| \| \|<big>'''तत् पर्णम्'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Krīḍanakam new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Pustakam new.jpeg\|center\|frameless]] \|- ! <big>एतत् क्रीडनकम्</big> \| \| \|<big>'''तत् पुस्तकम्'''</big> \|- ! \| \| \| \|- ! { \|[[File:Netram new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Upanetram new.jpg\|center\|frameless]] \|- !<big>एतत् नेत्रम्</big> \| \| \|<big>'''तत् उपनेत्रम्'''</big> \|- ! \| \| \| \|- ![[File:Dugdham new.jpeg\|frameless\|left\|160x160px]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Jalam new.jpeg\|frameless\|left\|160x160px]] \|- !<big>एतत् दुग्धम्</big> \| \| \|<big>'''तत् जलम्'''</big> \|- ! \| \| \| \|- ![[File:Vimanam new.jpg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Relayanam new.jpeg\|center\|frameless]] \|- !<big>एतत् विमानम्</big> \| \| \|<big>'''तत् रेलयानम्'''</big> \|- ! \| \| \| \|- ![[File:Phalam new.jpeg\|frameless\|left\|160x160px]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|frameless\|170x170px\|left]] \|[[File:Puspam new.jpg\|frameless\|left\|160x160px]] \|- !<big>एतत् फलम्</big> \| \| \|<big>'''तत् पुष्पम्'''</big> \|- ! \| \| \| \|- ![[File:Udyanam new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|frameless\|170x170px\|left]] \|[[File:Sasyam new.jpeg\|center\|frameless]] \|- !<big>एतत् उद्यानम्।</big> \| \| \|<big>'''तत् सस्यम्।'''</big> \|} ===<big>एषः - सः इति पुंलिङ्ग-प्रयोगः</big>=== {\| class="wikitable" \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>'''एषः'''</big>'''''<small>(समीपस्थस्य बोधनाय)</small>''''' \|<big>'''सः'''</big>'''''<small>(दूरस्य बोधनाय)</small>''''' \|[[File:Tat full arm.jpeg\|frameless\|170x170px\|left]] \|- \| \| \| \| \|- \| [[File:Nartakaḥ 2.jpeg\|center\|frameless]] \| [[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|frameless\|170x170px\|left]] \|[[File:Gāyakaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|'''<big>एष नर्तकः</big>''' \| \| \|'''<big>सः गायकः</big>''' \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Cālakaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Patravāhakaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एषः चालकः'''</big> \| \| \|<big>'''सः पत्रवाहकः'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Saucikaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Kumbhakāraḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एषः सौचिकः'''</big> \| \| \|<big>'''सः कुम्भकारः'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Bālakaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Vṛddhaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एषः बालकः'''</big> \| \| \|<big>'''सः वृद्धः'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Vānaraḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|189x189px]] \|[[File:Gajaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एषः वानरः'''</big> \| \| \|<big>'''सः गजः'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Hariṇaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Bhallūkaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एषः हरिणः'''</big> \| \| \|<big>'''सः भल्लूकः'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Mayūraḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Śukaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एषः मयूरः'''</big> \| \| \|<big>'''सः शुकः'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Bhikṣukaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Nṛpaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एषः भिक्षुकः'''</big> \| \| \|<big>'''सः नृपः'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Chātraḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Adhyāpakaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एषः छात्रः'''</big> \| \| \|<big>'''सः अध्यापकः'''</big> \|} ===<big>एषा, सा इति स्त्रीलिङ्ग-प्रयोगाः</big>=== {\| class="wikitable" \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>'''एषा'''</big>'''''(समीपस्थस्य बोधनाय)''''' \|<big>'''सा'''</big>'''''(दूरस्य बोधनाय)''''' \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Vaidyā.jpg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Śikṣikā new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एषा वैद्या'''</big> \| \| \|<big>'''सा शिक्षिका'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Makṣikā new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Pipīlikā new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|'''<big>एषा मक्षिका</big>''' \| \| \|'''<big>सा पपीलिका</big>''' \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Lekhikā new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Dvicakrikā new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एषा लेखिका'''</big> \| \| \|<big>'''सा द्विचक्रिका'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \| [[File:Chātrā new.jpeg\|center\|thumb]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Vṛddhā new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एषा बालिका'''</big> \| \| \|<big>'''सा वृद्धा'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Mālā new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Śāṭikā new.jpeg\|center\|thumb]] \|- \|<big>'''एषा माला'''</big> \| \| \|<big>'''सा शाटिका'''</big> \|- \|[[File:Lāta new.jpeg\|center\|frameless]] \| [[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Kalikā new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''सा लता'''</big> \| \| \|<big>'''सा कलिका'''</big> \|- \|[[File:Patrikā new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Pustakam new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \| <big>'''एषा पत्रिका'''</big> \| \| \|<big>'''सा पुस्तिका'''</big> \|- \|[[File:Pāṭhaśālā.jpg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \| [[File:Gośālā new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एषा पाठशाला'''</big> \| \| \|<big>'''सा गोशाला'''</big> \|- \|[[File:Sarasvatī1.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Pārvatī1.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \|<big>'''एषा सरस्वती'''</big> \| \| \|<big>'''सा पार्वती'''</big> \|} ===<big>कः ? , का ? , किम् ?</big> === <big>'''एते प्रश्नवाचकाः''' </big> <big>'''कोष्ठके दत्तानि पदानि पठतु स्मरतु च'''</big> {\| class="wikitable" \|<big>'''प्रश्नः'''</big> \|<big>'''लिङ्गम्'''</big> \|<big>'''उत्तरम्'''</big> \|- \|<big>एषः / सः -कः ?</big> \|<big>पुंलिङ्गम्</big> \|<big>एषः नर्तकः / सः गायकः</big> \|- \|<big>एषा / सा - का ?</big> \|<big>स्त्रीलिङ्गम्</big> \|<big>एषा वैद्या / सा शिक्षिका</big> \|- \|<big>एतत् / तत् - किम् ?</big> \|<big>नपुंसकलिङ्गम्</big> \|<big>एतत् भवनम् / तत् मन्दिरम्</big> \|} {\| class="wikitable" \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>'''एषः'''</big> \|<big>'''सः'''</big> \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Nartakaḥ 2.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Gāyakaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|'''<big>एषः कः?</big> <big>एषः नर्तकः ।</big>''' \| \| \|'''<big>सः कः?</big> <big>सः गायकः ।</big>''' \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>'''एषा'''</big> \|<big>'''सा'''</big> \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|- \| \| \| \| \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Vaidyā.jpg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Śikṣikā new.jpeg\|center\|frameless]] \|- \|<big>'''एषा वैद्या ।'''</big> \| \| \|<big>'''सा शिक्षिका।'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>'''एतत्'''</big> \|<big>'''तत्'''</big> \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Bhavana new.jpeg\|center\|frameless]]<big>'''एतत् किम् ?'''</big> <big>'''एतत् भवनम्।'''</big> \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|189x189px]] \|[[File:Mandiram new.jpeg\|center\|frameless]]<big>'''तत् किम् ?'''</big><big>'''तत् मन्दिरम्।'''</big> \|} {\| class="wikitable" \| \|<big>'''एषः/सः /'''</big> <big>'''एषा/सा /'''</big><big>'''एतत्/तत्'''</big> \|<big>'''कः/का/किम् ?'''</big> \|<big>'''प्रश्नः '''</big> \|<big>'''उत्तरम्'''</big> \|- \| {\| class="wikitable" !<big>चालकः</big> \|}[[File:Cālakaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>कः ?</big> \|<big>एषः कः ?</big> \|<big>एषः चालकः ।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>रजकः</big> \|}[[File:Rajakaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm 2.jpg\|alt=arm pointing left\|center\|frameless\|150x150px\|[[:File:Tat full arm 2.jpg\|Tat full arm 2.jpg]]]] \|<big>कः ?</big> \|<big>सः कः ?</big> \|<big>सः रजकः।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>तक्षकः</big> \|}[[File:Takṣakaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>कः ?</big> \|<big>एषः कः ?</big> \|<big>एषः तक्षकः।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Sainikaḥ.jpeg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>सैनिकः</big> \|} \|[[File:Tat full arm 2.jpg\|center\|frameless\|109x109px]] \|<big>कः ?</big> \|<big>सः कः ?</big> \|<big>सः सैनिकः ।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>विदूषकः</big> \|}[[File:Vidūṣakaḥ.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>कः ?</big> \|<big>एषः कः ?</big> \|<big>एषः विदूषकः ।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>न्यायाधीशः</big> \|}[[File:Nyāyādhīśaḥ.jpg\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm 2.jpg\|center\|frameless\|109x109px]] \|<big>कः ?</big> \|<big>सः कः ?</big> \|<big>सः न्यायाधीशः ।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>कुम्भकारः</big> \|}[[File:Kumbhakāraḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>कः ?</big> \|<big>एषः कः ?</big> \|<big>एषः कुम्भकारः ।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Dhīvaraḥ new.jpeg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>धीवरः</big> \|} \|[[File:Tat full arm 2.jpg\|center\|frameless\|109x109px]] \|<big>कः ?</big> \|<big>सः कः ?</big> \|<big>सः धीवरः ।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>गोपालकः</big> \|}[[File:Gopālakaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>कः ?</big> \|<big>एषः कः ?</big> \|<big>एषः गोपालकः ।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>हस्तिपकः</big> \|}[[File:Hastipakaḥ new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm 2.jpg\|center\|frameless\|109x109px]] \|<big>कः ?</big> \|<big>सः कः ?</big> \|<big>सः हस्तिपकः ।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>गायिका</big> \|}[[File:Gāyikā.jpeg\|center\|frameless]] \| [[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>का ?</big> \|<big>एषा का ?</big> \|<big>एषा गायिका।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>परिचारिका</big> \|}[[File:Paricārikā.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm 2.jpg\|center\|frameless\|109x109px]] \|<big>का ?</big> \|<big>सा का?</big> \|<big>सा परिचारिका।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>तुला</big> \|}[[File:Tulā new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>का ?</big> \|<big>एषा का ?</big> \|<big>एषा तुला।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>छात्रा</big> \|}[[File:Chātrā new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm 2.jpg\|center\|frameless\|109x109px]] \|<big>का ?</big> \|<big>सा का?</big> \|<big>सा छात्रा।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>नदी</big> \|}[[File:Nadī wider.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>का ?</big> \|<big>एषा का ?</big> \|<big>एषा नदी।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>समदर्वी</big> \|}[[File:Samadarvī new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm 2.jpg\|center\|frameless\|109x109px]] \|<big>का ?</big> \|<big>सा का?</big> \|<big>सा समदर्वी।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>घटी</big> \|}[[File:Ghaṭī new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>का ?</big> \|<big>एषा का ?</big> \|<big>एषा घटी।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>द्विचक्रिका</big> \|}[[File:Dvicakrikā new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm 2.jpg\|center\|frameless\|109x109px]] \|<big>का ?</big> \| <big>सा का?</big> \|<big>सा द्विचक्रिका।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>कर्तरी</big> \|}[[File:Kartarī new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>का ?</big> \|<big>एषा का ?</big> \|<big>एषा कर्तरी।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>छुरिका</big> \|}[[File:Churikā new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm 2.jpg\|center\|frameless\|109x109px]] \|<big>का ?</big> \|<big>सा का?</big> \|<big>सा छुरिका।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>नेत्रम्</big> \|}[[File:Netram new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>किम् ?</big> \|<big>एतत् किम् ?</big> \|<big>एतत् नेत्रम् ।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>उपनेत्रम्</big> \|}[[File:Upanetram new.jpg\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm 2.jpg\|center\|frameless\|160x160px]] \|<big>किम् ?</big> \|<big>तत् किम्?</big> \|<big>तत् उपनेत्रम् ।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>पर्णम्</big> \|}[[File:Parṇam new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>किम् ?</big> \|<big>एतत् किम् ?</big> \|<big>एतत् पर्णम्।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>पुष्पम्</big> \|}[[File:Puspam new.jpg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>किम् ?</big> \|<big>एतत् किम् ?</big> \|<big>एतत् पुष्पम्।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>गृहम्</big> \|}[[File:Gṛham new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm 2.jpg\|center\|frameless\|109x109px]] \|<big>किम् ?</big> \|<big>तत् किम्?</big> \|<big>तत् गृहम्।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>विमानम्</big> \|}[[File:Vimanam new.jpg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>किम् ?</big> \|<big>एतत् किम् ?</big> \|<big>एतत् विमानम्।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>लोकयानम्</big> \|}[[File:Lokayanam.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm 2.jpg\|center\|frameless\|109x109px]] \|<big>किम् ?</big> \|<big>तत् किम्?</big> \|<big>तत् लोकयानम्।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>उद्यानम्</big> \|}[[File:Udyanam new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>किम् ?</big> \|<big>एतत् किम् ?</big> \|<big>एतत् उद्यानम्।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \| {\| class="wikitable" !<big>सस्यम्</big> \|}[[File:Sasyam new.jpeg\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm 2.jpg\|center\|frameless\|109x109px]] \|<big>किम् ?</big> \|<big>तत् किम्?</big> \|<big>तत् सस्यम्।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Vyajanam new.jpeg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" ! <big>व्यजनम्</big> \|} \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|<big>किम् ?</big> \|<big>एतत् किम् ?</big> \|<big>एतत् व्यजनम्।</big> \|- \| \| \| \| \| \|} ===<big>अभ्यासः</big>=== ====<big>चित्राणि दृष्ट्वा उत्तराणि लिखतु</big>==== {\| class="wikitable" \| colspan="2" \|<big>एषः/ एषा / एतत्</big>[[File:Etat.jpeg\|center\|frameless\|130x130px]] \|<big>सः /सा /तत्</big>[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|189x189px]] \| \|- \|[[File:Mūṣakaḥ new.jpeg\|center\|frameless]]<big>प्र. एषः कः?</big><big>उ. एषः मूषकः।</big> \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|189x189px]] \|[[File:Mārjāraḥ new.jpeg\|center\|frameless]]<big>प्र. सः कः ?</big> <big>उ. सः मार्जारः ।</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Gāyakaḥ new.jpeg\|center\|frameless]]<big>प्र. एषः कः ?</big><big>उ. --- --- ।</big> \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|189x189px]] \|[[File:Nartakaḥ 2.jpeg\|center\|frameless]]<big>प्र. सः कः ?</big><big>उ. --- --- ।</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Mayūraḥ new.jpeg\|center\|frameless]]<big>प्र. एषः कः?</big><big>उ. --- --- ।</big> \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|189x189px]] \|[[File:Śukaḥ new.jpeg\|center\|frameless]]<big>प्र. सः कः ?</big><big>उ. --- --- ।</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Hṛdaya new.jpeg\|center\|frameless]]<big>प्र. एतत् किम् ?</big><big>उ. --- ---?</big> \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Uttarādhara new.jpeg\|center\|frameless]]<big>प्र. तत् किम् ?</big><big>उ. --- --- ?</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Vyajanam new.jpeg\|center\|frameless]]<big>प्र. एतत् किम् ?</big><big>उ. एतत् व्यजनम्।</big> \|[[File:45 Left etat.jpeg\|100x100px\|center\|frameless]] \|[[File:Tat full arm.jpeg\|center\|frameless\|160x160px]] \|[[File:Cakra new.jpeg\|center\|frameless]]<big>प्र. तत् किम् ?</big><big>उ. --- --- ।</big> \|} ====<big>एषः / एषा / एतत् ; कः / का / किम्</big>==== <big>उत्तरानुगुणं रिक्तस्थानानि पूरयतु</big> <big>१) प्र. ….. ……….? उ. एषा बालिका ।</big> <big>२) प्र. एषः कः ? उ. ….. गणेशः।</big> <big>३) प्र. ….. ……….? उ. एषा माला।</big> <big>४) प्र. ….. ……….? उ. एतत् कमलम्।</big> <big>५) प्र. ….. ……….? उ. एतत् पुष्पम्।</big> <big>६) प्र. ….. ……….? उ. एषः बालकः।</big> <big>७) प्र. ….. ……….? उ. एषः शङ्करः ।</big> <big>८) प्र. ….. ……….? उ. एषा शिक्षिका।</big> <big>९) प्र. ….. ……….? उ. एषः वृद्धः ।</big> <big>१०) प्र. ….. ……….? उ. एषा नर्मदा।</big> <big>११) प्र. ….. ……….? उ. एषः तरुणः।</big> <big>१२) प्र. ….. ……….? उ. एतत् नगरम्।</big> ====<big>एषः / एषा / एतत् ; सः / सा / तत् ; कः / का / किम्</big>==== <big>रिक्तस्थानानि पूरयतु</big> <big>१) प्र. एषः ……? उ. …. रामः ।</big> <big>२) प्र. तत् ….. ? उ. ….. देवालयम्।</big> <big>३) प्र. एषा ……….? उ. ….. माला।</big> <big>४) प्र. ….. कः ? उ. सः भारवाहकः।</big> <big>५) प्र. तत् ……….? उ. ….. नयनम्।</big> <big>६) प्र. ….. ……….? उ. सः बालकः।</big> <big>७) प्र. ….. ……….? उ. एषः शङ्करः ।</big> <big>८) प्र. ….. ……….? उ. सा नायिका।</big> <big>९) प्र. ….. ……….? उ. सः स्वर्णकारः ।</big> <big>१०) प्र. ….. ……….? उ. सा मालती।</big> <big>११) प्र. ….. ……….? उ. सः तरुणः।</big> <big>१२) प्र. ….. ……….? उ. तत् करवस्त्रम्।</big> ====<big>अधः दत्तानि पदानि पश्यतु। उदाहरणम् अनुसृत्य प्रश्नवाक्यम् उत्तरवाक्यं च लिखतु</big>==== <big>'''उदाहरणम्'''</big> <big>'''प्र'''. एषः कः ?</big> <big>'''उ'''. एषः भल्लूकः।</big> <big>'''प्र'''. सा का?</big> <big>'''उ'''. सा द्विचक्रिका ।</big> {\| class="wikitable" \| colspan="1" rowspan="4" \| [[File:Etat bālakaḥ.jpg\|center\|frameless]] \|<big>भल्लूकः</big> \|<big>देवता</big> \| colspan="1" rowspan="4" \|[[File:Etat bālikā.jpg\|center\|frameless]] \|- \|<big>माला</big> \|<big>लेखनी</big> \|- \|<big>धीवरः</big> \|<big>नर्तकः </big> \|- \|<big>द्रोणी</big> \|<big>दर्वी</big> \|- \| colspan="1" rowspan="2" \|<big>प्रश्नः ---</big><big>एषः / एषा / एतत्</big> <big>कः / का / किम् ?</big> \|<big>युतकम्</big> \|<big>गोशाला</big> \| colspan="1" rowspan="2" \|<big>उत्तरम्‌ ---</big><big>एषः / एषा / एतत् </big> \|- \|<big>दाडिमम्</big> \|<big>अध्यापिका</big> \|- \| \| \| \| \|- \| colspan="1" rowspan="4" \|[[File:Tat bālakaḥ.jpg\|center\|frameless]] \|<big>द्विचक्रिका</big> \|<big>श्वेतफलकम्</big> \| colspan="1" rowspan="4" \|[[File:Tat bālikā.jpg\|center\|frameless]] \|- \|<big>हरिणः</big> \|<big>सम्मार्जनी</big> \|- \|<big>अनुजः</big> \|<big>वृक्षः</big> \|- \|<big>जलम्</big> \|<big>सोपानम्</big> \|- \| colspan="1" rowspan="2" \|<big>प्रश्नः ---</big><big>सः / सा / तत्</big> <big>कः / का/ किम् </big> \|<big>शाटिका</big> \|<big>अध्यापकः</big> \| colspan="1" rowspan="2" \|<big>उत्तरम्‌ ---</big><big>सः / सा / तत्</big> \|- \|<big>वानरः</big> \|<big>वातायनम्</big> \|}'''PAGE 4 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>५. सरलवाक्यानि प्रशनाः च</big>''' == {\| class="wikitable" ! colspan="3" \|<big>शब्दाः त्रिषु लिंगेषु</big> \|- \|<big>'''पुंलिङ्गशब्दाः-'''</big> \|<big>'''स्त्रीलिङ्गशब्दाः'''</big> \|<big>'''नपुंसकलिङ्गशब्दाः'''</big> \|- \|<big>१. बालकः</big> \|<big>१. माला</big> \|<big>१. व्यजनम्</big> \|- \|<big>२. वृद्धः</big> \|<big>२. बाला</big> \|<big>२. पुस्तकम्</big> \|- \|<big>३. चषकः</big> \|<big>३. महिला</big> \|<big>३. पात्रम्</big> \|- \|<big>४. वृक्षः</big> \|<big>४. नदी</big> \|<big>४. तोरणम्</big> \|- \|<big>५. दण्डः</big> \|<big>५. नगरी</big> \|<big>५. सङ्गणकम्</big> \|- \|<big>६. व्याघ्रः</big> \|<big>६. कुञ्चिका</big> \|<big>६. छत्रम्</big> \|- \|<big>७. ग्रन्थः</big> \|<big>७. कर्तरी</big> \|<big>७. मन्दिरम्</big> \|- \|<big>८. स्यूतः</big> \|<big>८.शाला</big> \|<big>८. भवनम्</big> \|- \|<big>९. आसन्दः</big> \|<big>९. वैद्या</big> \|<big>९. वनम्</big> \|- \|<big>१०. घटः</big> \| <big>१०. जननी</big> \|<big>१०. कङ्कणम्</big> \|} ===<big>अभ्यासः</big>=== ==== ''<big>सः/सा/तत् पदानि उपयुज्य रिक्तस्थलं पूरयतु -</big>''==== ''<big>पुंलिङ्गशब्दात् पूर्वं सः इति लेखनीयम्-</big>'' ''<big>स्त्रीलिङ्गशब्दात् पूर्वं सा इति लेखनीयम्-</big>'' <big>''नपुंसकलिङ्गशब्दात् पूर्वं तत् इति लेखनीयम्-''</big> {\| class="wikitable" \|'''<big>सः वृद्धः</big>''' \|'''<big>सा माला</big>''' \|'''<big>तत् छत्रम्</big>''' \|- \| \| \| \|- \| \| \| \|- \| \| \| \|- \| \| \| \|- \| \| \| \|- \| \| \| \|- \| \| \| \|- \| \| \| \|- \| \| \| \|- \| \| \| \|- \| \| \| \|} '''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/e/eb/%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83_%E0%A4%9A_-_Samskrita_Vyakaranam.pdf सरलवाक्यानि प्रश्नाः च] PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>६. अस्ति नास्ति अत्र सर्वत्र</big>''' == ==='''<big>अस्ति अपि च नास्ति इति पदयोः अभ्यासः</big>'''=== # <big>अस्य अभ्यासस्य कृते '''[https://worldsanskrit.net/wiki/13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/vastUnAM-paricaya वस्तूनां परिचयः]''' इति पाठे दत्तानि वस्तूनि अवलोकयतु, तेषां नामानि अवगच्छतु स्मरतु च।</big> # <big>इदानीं कोष्ठके स्थितानि वस्तूनि परिशीलयतु। '''अत्र''' किम् '''अस्ति''' किं '''नास्ति''' इति अधोभागे स्थिते कोष्ठके लिखतु।</big> {\| class="wikitable" ![[File:Karadipah.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] ![[File:Dandadipah.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] ![[File:Talah.jpg\|frameless\|200x200px\|left]] ![[File:Mapika.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|[[File:Karayanam.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:VyajanaM.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Syutah.jpg\|left\|frameless\|165x165px]] \|[[File:Kankatam.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|[[File:Kapatika.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Asandah.jpg\|center\|frameless\|301x301px]] \|[[File:Darpanah.jpg\|frameless\|200x200px\|left]] \|[[File:Ghatii.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|[[File:Manchah.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \| [[File:Javanika.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Dirghapithika.jpg\|frameless\|200x200px\|left]] \|[[File:Avakarika.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|[[File:Sammarjani.jpg\|center\|155x155px\|frameless]] \|[[File:Darvi.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Padashodhanam.jpg\|frameless\|200x200px\|left]] \|[[File:Nalika.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|[[File:Chattram.png\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Vatayanam.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Shitakam.jpg\|left\|frameless\|197x197px]] \|[[File:Pinjah.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|[[File:Sthalika.jpg\|center\|frameless\|155x155px]] \|[[File:Agnipetika.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Kunchika.jpg\|frameless\|200x200px\|left]] \|[[File:Shatika.jpg\|center\|frameless\|187x187px]] \|} ===<big>उदाहरणम् अनुसृत्य वाक्यानि लिखतु।</big>=== {\| class="wikitable" \|+ \| ===<big>अत्र</big> '''<big>अस्ति</big>'''=== \| ===<big>अत्र</big> '''<big>नास्ति</big>'''=== \|- \|<big>अत्र वातायनम् '''अस्ति''' ।</big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> \|<big>अत्र जङ्गम-दूरवाणी '''नास्ति'''।</big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- -----</big> #<big>----- -------- -----</big> #<big>----- -------- -----</big> #<big>----- -------- -----</big> #<big>----- -------- -----</big> #<big>----- -------- -----</big> #<big>----- -------- -----</big> \|} === '''<big>सर्वत्र अस्ति , सर्वत्र नास्ति</big>''' === ===== '''सर्वत्र इति अव्ययपदम्।''' ===== ==== <big>जगति किं सर्वत्र अस्ति अपि च किं सर्वत्र नास्ति इति चिन्तयतु।</big> ==== <big>यथा</big> <big>'''वायुः सर्वत्र अस्ति। जलं सर्वत्र नास्ति।'''</big> <big>तथा एव अन्यानि वाक्यानि अधोभागे स्थिते कोष्ठके लिखतु।</big> ==='''<big>अभ्यासः</big>'''=== {\| class="wikitable" \|+ !<big>'''सर्वत्र''' '''अस्ति'''</big> !<big>सर्वत्र नास्ति</big> \|- ! #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- -----</big> ! #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- ----- </big> #<big>----- -------- -----</big> \|} === <big><u>'''परिशिष्टम्'''</u></big> === ==== <big>अव्ययपदानि</big> ==== <big>अव्ययं [Indeclinable] नाम् किम्?</big> <big>'''सदृशम् त्रिषु लिङ्गेषु, सर्वासु च विभक्तिषु ।'''</big> <big>'''वचनेषु च सर्वषु, यन्नव्येति तदव्ययम् ।'''</big> <big>यस्य शब्दस्य सर्वदा एकम् एव रुपं भवति, सः शब्दः अव्ययम् इति नाम्ना ज्ञायते। लिङ्गविभक्तिवचनमनुसृत्य तस्य परिवर्तनं न भवति।</big> <big>यथा ---</big> <big>'''त्रिषु लिङ्गेषु –'''</big> #<big>मोहनः '''अपि''' पतति। <sup>[पुं]</sup></big> #<big>माला '''अपि''' पतति। <sup>[स्त्री]</sup></big> #<big>फलम् '''अपि''' पतति। <sup>[नपुं]</sup></big> <big>'''सप्तसु विभक्तिषु –'''</big> #<big>गणेशः '''अपि''' मन्दिरे अस्ति। <sup>[प्र. वि.]</sup></big> #<big>गणेशम् '''अपि''' हारं अर्पयतु। <sup>[द्वि. वि.]</sup></big> #<big>गणेशेन सह पार्वती '''अपि''' अस्ति। <sup>[तृ. वि.]</sup></big> #<big>गणेशाय नमस्करोतु। पार्वत्यै '''अपि''' नमस्करोतु। <sup>[च. वि.]</sup></big> #<big>गणेशात् '''अपि''' आशीर्वादं स्वीकरोतु। <sup>[पं. वि. ]</sup></big> #<big>गणेशस्य '''अपि''' पूजां करोतु। <sup>[ष. वि.]</sup></big> #<big>गणेशे '''अपि''' भक्तिः भवतु। <sup>[स. वि.]</sup></big> <big>'''त्रिषु वचनेषु –'''</big> # <big>बालकः '''अपि''' पुस्तकं पठति। <sup>[ए. व.]</sup></big> #<big>बालकौ '''अपि''' पुस्तकं पठतः। <sup>[द्वि. व.]</sup></big> #<big>बालकाः '''अपि''' पुस्तकं पठन्ति। <sup>[ब. व.]</sup></big> <big>“'''अपि'''” इति अव्ययम् । तस्य एकम् एव रूपम् उपरि लिखितेषु वाक्येषु दृश्यते। लिङ्गविभक्तिवचनमनुसृत्य परिवर्तनं ना भवति।</big> ==== <big>List of commonly used अव्ययानि\|</big> ==== {\| class="wikitable" \|<big>क्र.</big> \|<big>अव्ययम्</big> \| <big>Meaning in English</big> \|- \|<big>१</big> \|<big>अत्र</big> \|<big>Here</big> \|- \|<big>२</big> \|<big>तत्र</big> \|<big>There</big> \|- \| <big>३</big> \|<big>कुत्र</big> \|<big>Where</big> \|- \|<big>४</big> \|<big>अन्यत्र</big> \|<big>Somewhere</big> \|- \|<big>५</big> \|<big>सर्वत्र</big> \|<big>Everywhere</big> \|- \|<big>६</big> \|<big>एकत्र</big> \|<big>Together</big> \|- \|<big>७</big> \|<big>च</big> \|<big>And</big> \|- \|<big>८</big> \|<big>अपि</big> \|<big>Also or Too</big> \|- \|<big>९</big> \|<big>एव</big> \| <big>Only</big> \|- \|<big>१०</big> \|<big>इति</big> \|<big>That is what</big> \|- \|<big>११</big> \|<big>यत्</big> \|<big>That</big> \|- \|<big>१२</big> \|<big>पूर्वम्</big> \|<big>Before</big> \|- \|<big>१३</big> \|<big>इदानीम्</big> \|<big>Now</big> \|- \|<big>१४</big> \|<big>कदा</big> \| <big>When</big> \|- \|<big>१५</big> \|<big>कुतः</big> \|<big>From where</big> \|- \|<big>१६</big> \|<big>इतः</big> \|<big>From here</big> \|- \|<big>१७</big> \|<big>ततः</big> \|<big>From there</big> \|- \|<big>१८</big> \|<big>सह</big> \|<big>With</big> \|- \|<big>१९</big> \|<big>विना</big> \|<big>Without</big> \|- \|<big>२०</big> \|<big>कथम्</big> \|<big>How</big> \|- \| <big>२१</big> \| <big>किमर्थम्</big> \|<big>Why</big> \|- \|<big>२२</big> \|<big>आम्</big> \|<big>Yes</big> \|- \|<big>२३</big> \|<big>न</big> \|<big>No</big> \|- \| <big>२४</big> \|<big>यतः</big> \|<big>Because</big> \|- \|<big>२५</big> \|<big>निश्चयेन</big> \|<big>Definitely</big> \|- \|<big>२६</big> \|<big>शनैः</big> \| <big>Slowly, gradually</big> \|- \|<big>२७</big> \|<big>उच्चैः</big> \|<big>Loudly, high</big> \|- \|<big>२८</big> \|<big>पुरतः</big> \|<big>In front</big> \|- \|<big>२९</big> \|<big>पृष्ठतः</big> \|<big>Behind</big> \|- \|<big>३०</big> \|<big>वामतः</big> \|<big>To the left</big> \|- \|<big>३१</big> \|<big>दक्षिणतः</big> \|<big>To the right</big> \|- \| <big>३२</big> \| <big>उपरि</big> \|<big>Above</big> \|- \|<big>३३</big> \|<big>अधः</big> \|<big>Under</big> \|- \|<big>३४</big> \|<big>अन्तः</big> \|<big>Inside</big> \|- \| <big>३५</big> \| <big>अद्य</big> \|<big>Today</big> \|- \|<big>३६</big> \|<big>श्वः</big> \|<big>Tomorrow</big> \|- \|<big>३७</big> \|<big>परश्वः</big> \|<big>Day after tomorrow</big> \|- \|<big>३८</big> \| <big>प्रपरश्वः</big> \|<big>Three days after today</big> \|- \|<big>३९</big> \|<big>ह्यः</big> \|<big>Yesterday</big> \|- \|<big>४०</big> \|<big>परह्यः</big> \|<big>The day before yesterday</big> \|- \|<big>४१</big> \|<big>प्रपरह्यः</big> \|<big>The days before today</big> \|} [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/9c/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%85%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0.pdf '''अस्ति नास्ति अत्र सर्वत्र.pdf'''] '''PAGE 6 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>७. अहम्-भवान्-भवती</big>''' == ===<big>अहं ,भवान् ,भवती इत्येतानि पदानि उपयुज्य वाक्यानां प्रश्नानां च रचना</big> === {\| class="wikitable" \|+ ! colspan="3" \| ====<big>दकारान्तः अस्मद् शब्दः - त्रिषु लिङ्गेषु समानः</big>==== \|- \|<big>'''विभक्तिः'''</big> \|<big>'''एकवचनम्'''</big> \|<big>'''बहुवचनम्'''</big> \|- \|<big>'''प्रथमा'''</big> \|<big>अहम्</big> \|<big>वयम्</big> \|} {\| class="wikitable" \|+ ! colspan="3" \| ====<big>तकारान्तः पुंलिङ्गः भवत् शब्दः</big>==== \|- \|'''<big>विभक्तिः</big>''' \| '''<big>एकवचनम्</big>''' \|'''<big>बहुवचनम्</big>''' \|- \|<big>प्रथमा</big> \|<big>भवान्</big> \|<big>भवन्तः</big> \|} {\| class="wikitable" \|+ ! colspan="3" \|<big>ईकारान्तः स्त्रीलिङ्गः भवती शब्दः</big> \|- \|<big>'''विभक्तिः'''</big> \|<big>'''एकवचनम्'''</big> \|<big>'''बहुवचनम्'''</big> \|- \|<big>प्रथमा</big> \|<big>भवती</big> \|<big>भवत्यः</big> \|} ==== <big>अहम् ,भवान् ,भवती इत्येतानि पदानि उपयुज्य वाक्यानि प्रश्नाः च</big>==== {\| class="wikitable" \|- \| {\| \|- \|[[File:Adhyāpakaḥ new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|<div class="image-caption">अहं रामः अहम् अध्यापकः भवती का?</div> \|} \| {\| \|[[File:Śikṣikā new.jpeg\|frameless\|200x200px\|center]] \|- \|<div class="image-caption">अहं माला अहम् अध्यापिका </div> \|} \|- \| {\| \|- \|[[File:Chātrā new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|<div class="image-caption">अहं लता अहं छात्रा भवान् कः?</div> \|} \| {\| \|[[File:Chātraḥ new.jpeg\|frameless\|200x200px\|center]] \|- \|<div class="image-caption">अहं श्यामः अहं छात्रः </div> \|} \|- \| {\| \|- \|[[File:Lohakāraḥ.jpg\|center\|frameless]] \|- \|<div class="image-caption">अहं बलरामः अहं लोहकारः भवान् कः?</div> \|} \| {\| \|[[File:Svarṇakāraḥ.jpg\|frameless\|center\|200x200px]] \|- \|<div class="image-caption">अहं धनराजः अहं स्वर्णकारः </div> \|} \|- \| {\| \|- \|[[File:Kumbhakāraḥ new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|<div class="image-caption">अहं राधेश्यामः अहं कुम्भकारः भवान् कः?</div> \|} \| {\| \|[[File:Nyāyādhīśaḥ.jpg\|frameless\|188x188px\|center]] \|- \|<div class="image-caption">अहं केशवः अहं न्यायाधीशः </div> \|} \|- \| colspan="2" \|'''<big>भवान् कः?</big>''' \|- \| {\| \|- \|[[File:Sainikaḥ.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|<div class="image-caption">अहं सैनिकः</div> \|} \| {\| \|[[File:Cālakaḥ new.jpeg\|frameless\|200x200px\|center]] \|- \|<div class="image-caption">अहं चालकः</div> \|} \|- \| {\| \|- \|[[File:Patravāhakaḥ new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|<div class="image-caption">अहं पत्रवाहकः</div> \|} \| {\| \|[[File:Saucikaḥ new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|<div class="image-caption">अहं सौचिकः</div> \|} \|- \| colspan="2" \| '''<big>भवती का?</big>''' \|- \| {\| \|- \|[[File:Vaidyā.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|<div class="image-caption">अहं वैद्या</div> \|} \| {\| \|[[File:Lekhikā new.jpeg\|frameless\|200x200px\|center]] \|- \|<div class="image-caption">अहं लेखिका</div> \|} \|- \| {\| \|- \|[[File:Adhivaktrī.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|<div class="image-caption">अहम् अधिवक्त्री</div> \|} \| {\| \|[[File:Mālākāraḥ.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|- \|<div class="image-caption">अहं मालाकारिणी</div> \|} \|} ===<big>अभ्यासः</big>=== ===='''<big>अहम् ,भवान् ,भवती इत्येतानि पदानि उपयुज्य वाक्यानि प्रश्नाः च</big>'''==== '''<big>चित्रं दृष्ट्वा प्रश्नम् उत्तरं च लिखतु</big>''' {\| class="wikitable" \|+ \|- \|'''चित्रम्''' \|'''प्रश्नः उत्तरं च''' \|- \|[[File:Sainikaḥ.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \|भवान् कः? अहं सैनिकः। \|- \| [[File:Gopālakaḥ new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|- \|[[File:Nyāyādhīśaḥ.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|- \|[[File:Gāyakaḥ new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|- \| [[File:Patravāhakaḥ new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|- \|[[File:Saucikaḥ new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|- \|[[File:Cālakaḥ new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|- \|[[File:Paricārikā.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|- \|[[File:Lekhikā new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|- \|[[File:Takṣakaḥ new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|- \|[[File:Chātrā new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|- \|[[File:Śikṣikā new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|- \|[[File:Gāyikā.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|- \|[[File:Nartakaḥ 2.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|- \| [[File:Bhikṣukaḥ new.jpeg\|center\|frameless\|200x200px]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|- \|[[File:Adhivaktrī.jpg\|frameless]] \| ------ ------? <nowiki>------</nowiki> ------। \|}'''PAGE 7 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>८. एतस्य/एतस्याः – तस्य/तस्याः नाम?</big>''' == === '''<big>अधोलिखितानि पदानि ध्यानेन पठतु</big>'''=== {\| class="wikitable" \|+ ! colspan="3" \|==== <big>दकारान्तः एतद् शब्दः</big> ==== \|- ! colspan="3" \|<big>पुंलिङ्गे</big> \|- \|'''<big>विभक्तिः</big>''' \|'''<big>एकवचनम्</big>''' \|'''<big>बहुवचनम्</big>''' \|- \|'''<big>प्रथमा</big>''' \|<big>एषः</big> \|<big>एते</big> \|- \|'''<big>षष्ठी</big>''' \|<big>एतस्य</big> \|<big>एतेषाम्</big> \|- ! ! ! \|- ! colspan="3" \|<big>स्त्रीलिङ्गे</big> \|- \|'''<big>विभक्तिः</big>''' \|'''<big>एकवचनम्</big>''' \|'''<big>बहुवचनम्</big>''' \|- \|'''<big>प्रथमा</big>''' \|<big>एषा</big> \|<big>एताः</big> \|- \|'''<big>षष्ठी</big>''' \|<big>एतस्याः</big> \|<big>एतासाम्</big> \|- ! ! ! \|- ! colspan="3" \|<big>नपुंसकलिङ्गे</big> \|- \|'''<big>विभक्तिः</big>''' \|'''<big>एकवचनम्</big>''' \|'''<big>बहुवचनम्</big>''' \|- \|'''<big>प्रथमा</big>''' \|<big>एतत् / एतद्</big> \|<big>एतानि</big> \|- \|'''<big>षष्ठी</big>''' \|<big>एतस्य</big> \|<big>एतेषाम्</big> \|} {\| class="wikitable" ! colspan="3" \|==== <big>दकारान्तः तद् शब्दः</big> ==== \|- ! colspan="3" \|<big>पुंलिङ्गे</big> \|- \|'''<big>विभक्तिः</big>''' \| '''<big>एकवचनम्</big>''' \|'''<big>बहुवचनम्</big>''' \|- \|'''<big>प्रथमा</big>''' \|<big>सः</big> \|<big>ते</big> \|- \| '''<big>षष्ठी</big>''' \|<big>तस्य</big> \|<big>तेषाम्</big> \|- ! ! ! \|- ! colspan="3" \|<big>स्त्रीलिङ्गे</big> \|- \|'''<big>विभक्तिः</big>''' \|'''<big>एकवचनम्</big>''' \|'''<big>बहुवचनम्</big>''' \|- \|'''<big>प्रथमा</big>''' \|<big>सा</big> \|<big>ताः</big> \|- \|'''<big>षष्ठी</big>''' \|<big>तस्याः</big> \|<big>तासाम्</big> \|- ! ! ! \|- ! colspan="3" \|<big>नपुंसकलिङ्गे</big> \|- \|'''<big>विभक्तिः</big>''' \|'''<big>एकवचनम्</big>''' \|'''<big>बहुवचनम्</big>''' \|- \|'''<big>प्रथमा</big>''' \|<big>तत् / तद्</big> \|<big>तानि</big> \|- \|'''<big>षष्ठी</big>''' \|<big>तस्य</big> \|<big>तेषाम्</big> \|} {\| class="wikitable" \|+ ! colspan="3" \| ====<big>दकारान्तः अस्मद् शब्दः - त्रिषु लिङ्गेषु समानः</big>==== \|- \|'''<big>विभक्तिः</big>''' \|'''<big>एकवचनम्</big>''' \|'''<big>बहुवचनम्</big>''' \|- \|'''<big>प्रथमा</big>''' \|<big>अहम्</big> \|<big>वयम्</big> \|- \|'''<big>षष्ठी</big>''' \|<big>मम / मे</big> \|<big>अस्माकम् / नः</big> \|} {\| class="wikitable" \|+ ! colspan="3" \| ====<big>दकारान्तः युष्मद् शब्दः - त्रिषु लिङ्गेषु समानः</big>==== \|- \|'''<big>विभक्तिः</big>''' \|'''<big>एकवचनम्</big>''' \|'''<big>बहुवचनम्</big>''' \|- \|'''<big>प्रथमा</big>''' \|<big>त्वम्</big> \|<big>यूयम्</big> \|- \|'''<big>षष्ठी</big>''' \|<big>तव / ते</big> \|<big>युष्माकम् / वः</big> \|} ===<big>एतस्य / एतस्याः – तस्य / तस्याः नाम? (त्रिषुलिङ्गेषु)</big>=== ====<big>अधोलिखितानि पदानि ध्यानेन पठतु</big>==== {\| class="wikitable" \| \| \|<big>'''प्रथमा एकवचनम्'''</big> \|<big>'''षष्ठी एकवचनम्'''</big> \|<big>'''प्रथमा बहुवचनम्'''</big> \|<big>'''षष्ठी बहुवचनम्'''</big> \|- \|<big>'''एतद्'''</big> \|<big>पुंलिङ्गे</big> \|<big>एषः</big> \|<big>एतस्य</big> \|<big>एते</big> \|<big>एतेषाम्</big> \|- \| \|<big>स्त्रीलिङ्गे</big> \|<big>एषा</big> \|<big>एतस्याः</big> \|<big>एताः </big> \|<big>एतासाम्</big> \|- \| \|<big>नपुं -लिङ्गे</big> \|<big>एतत्/एतद्</big> \|<big>एतस्य</big> \|<big>एतानि</big> \|<big>एतेषाम्</big> \|- \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>'''तद्'''</big> \|<big>पुंलिङ्गे</big> \|<big>सः</big> \|<big>तस्य</big> \|<big>ते</big> \|<big>तेषाम्</big> \|- \| \|<big>स्त्रीलिङ्गे</big> \|<big>सा</big> \|<big>तस्याः</big> \|<big>ताः</big> \|<big>तासाम्</big> \|- \| \|<big>नपुं -लिङ्गे</big> \|<big>तत्/तद्</big> \|<big>तस्य</big> \|<big>तानि</big> \|<big>तेषाम्</big> \|- \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>'''अस्मद्'''</big> \|<big>त्रिषुलिङ्गेषु</big> \|<big>अहम्</big> \|<big>मम /मे </big> \|<big>वयम्</big> \|<big>अस्माकम् / नः </big> \|- \| \| \| \| \| \| \|- \|<big>'''युष्मद्'''</big> \|<big>त्रिषुलिङ्गेषु</big> \|<big>त्वम्</big> \|<big>तव /ते</big> \|<big>यूयम्</big> \|<big>युष्माकम् / वः</big> \|} ==== <big>उदाहरणानि पठतु</big>==== {\| class="wikitable" \| colspan="3" \|<big>'''एतद्''' '''शब्दः'''</big> \|- \|<big>पुंलिङ्गे</big> \|[[File:Bālakaḥ new.jpeg\|left\|frameless\|141x141px]] \|<big>एषः बालकः ।</big><big>एतस्य नाम मोहनः।</big> \|- \|<big>स्त्रीलिङ्गे</big> \|[[File:Etat bālikā.jpg\|left\|frameless\|149x149px]] \|<big>एषा बालिका।</big><big>एतस्याः नाम राधा।</big> \|- \|<big>नपुंसकलिङ्गे</big> \|[[File:Kamalam new.jpeg\|left\|frameless\|114x114px]] \|<big>एतत् पुष्पम्।</big><big>एतस्य नाम कमलम्।</big> \|- \| \| \| \|- \| colspan="3" \|<big>'''तद् शब्दः'''</big> \|- \|<big>पुंलिङ्गे</big> \|[[File:Adhyāpakaḥ new.jpeg\|left\|frameless\|148x148px]] \|<big>सः अध्यापकः ।</big><big>तस्य नाम गिरिधरमहोदयः।</big> \|- \|<big>स्त्रीलिङ्गे</big> \|[[File:Śikṣikā.jpeg\|left\|frameless\|157x157px]] \|<big>सा अध्यापिका।</big><big>तस्याः नाम रोहिणी।</big> \|- \|<big>नपुंसकलिङ्गे</big> \|[[File:Phalam.jpeg\|left\|frameless\|140x140px]] \|<big>तत् फलम् ।</big><big>तस्य नाम आम्रफलम्।</big> \|- \| \| \| \|- \| colspan="3" \|<big>'''युष्मद् शब्दः (त्रिषुलिङ्गेषु)'''</big> \|- \| \| [[File:Vidūṣakaḥ.jpeg\|left\|frameless\|184x184px]] \|<big>त्वं विदूषकः।</big><big>तव नाम राघवः।</big> \|- \| \|[[File:Nartaki.png\|left\|frameless\|186x186px]] \|<big>त्वं नर्तकी।</big><big>तव नाम शाम्भवी।</big> \|- \| \|[[File:Pusthakam.jpeg\|left\|frameless\|168x168px]] \|<big>त्वं पुस्तकम्।</big><big>तव नाम रामायणम्।</big> \|- \| \| \| \|- \| colspan="3" \|<big>'''अस्मद् शब्दः त्रिषुलिङ्गेषु'''</big> \|- \| \|[[File:Archakah2.png\|left\|frameless\|173x173px]] \|<big>अहम् अर्चकः।</big><big>मम नाम विजयेन्द्रः।</big> \|- \| \|[[File:Sarasvatī1.jpg\|left\|frameless\|176x176px]] \|<big>अहं देवी ।</big><big>मम नाम सरस्वती।</big> \|- \| \|[[File:Campakam new.jpeg\|left\|frameless\|157x157px]] \|<big>अहं पुष्पम्।</big><big>मम नाम चम्पकम्।</big> \|} ===<big>अभ्यासः</big>=== <big>'''उदाहरणानुगुणं रिक्तस्थानानि पूरयतु'''</big> <big>'''१. एषः बालकः ।...एतस्य..... नाम मोहनः ।'''</big> <big>२. एषः गायकः । .............. नाम कुमारगन्धर्वः ।</big> <big>'''३. एषा बालिका ।...एतस्याः... नाम मोहिनी ।'''</big> <big>४. एषा गायिका ।............. नाम लता ।</big> <big>'''५. एतत् नगरम् ।...एतस्य.... नाम हरिद्वारम् ।'''</big> <big>६. एतत् भवनम् ।.............. नाम संस्कृतधाम ।</big> <big>७. '''सः घनश्यामः ।....तस्य..... जनकः वसुदेवः ।'''</big> <big>८. सः श्यामः ।............. अग्रजः बलरामः ।</big> <big>९. सः शिक्षकः ।............. पुस्तकम् एतत् ।</big> <big>१०. सः तन्त्रज्ञः।............. कार्यालयः अत्र अस्ति।</big> <big>११. सः रविः ।............. युतकं सुन्दरम् अस्ति ।</big> <big>१२. सः सिंहः ।............. गर्जनं भयानकम् ।</big> <big>१३. '''सा युवती ।....तस्याः.... नाम गौरी ।'''</big> <big>१४. सा गीता ।.............. शाटिका सुन्दरी।</big> <big>१५. सा नदी ।.............. वेगः अधिकः ।</big> <big>१६. सा लता ।.............. पत्राणि कोमलानि ।</big> <big>१७. सा बुद्धिमती ।.............. साहाय्यं स्वीकरोतु ।</big> <big>१८. सा माता ।.............. सहनशक्तिः अधिका ।</big> '''PAGE 8 PDF''' ---- == '''९. सम्बन्धषष्ठी - शब्दानां प्रयोगः''' == <big>'''द्वयोः पदार्थयोः मध्ये किदृशः सम्बन्धः भवति इति सम्बन्धषष्ठी सूचयति।'''</big> <big>'''यत्र सम्बन्धः कथनीयः भवति तत्र षष्ठीविभक्तिः प्रयुज्यते।'''</big> ===<big>सम्बन्धषष्ठीम् उपयुज्य शब्दानां प्रयोगः</big>=== {\| class="wikitable" \|+ !<big>शब्दद्वयम्</big> !<big>शब्दद्वयस्य साहाय्येन वाक्यानि</big> \|- \|<big>शिवः - कार्तिकेयः</big> \| <big>शिवस्य पुत्रः कार्तिकेयः ।</big> \|- \|<big>गणेशः - पार्वती</big> \|<big>गणेशस्य माता पार्वती।</big> \|- \|<big>पार्वती -शिवः</big> \|<big>पार्वत्याः पतिः शिवः ।</big> \|- \|<big>गङ्गानदी - वाराणसीनगरम्</big> \|<big>गङ्गानद्याः तीरे वाराणसीनगरम् ।</big> \|- \|<big>पुस्तकम् - रामायणम्</big> \|<big>पुस्तकस्य नाम रामायणम्।</big> \|- \|<big>भारतम् - पन्तप्रधानः मोदी</big> \|<big>भारतस्य पन्तप्रधानः मोदी ।</big> \|- \|<big>गृहम् - नाम अवन्तिली</big> \|<big>गृहस्य नाम अवन्तिली ।</big> \|- \|<big>विष्णुः - लक्ष्मीः</big> \|<big>विष्णोः भार्या लक्ष्मीः।</big> \|- \|<big>रामः - भरतः</big> \|<big>रामस्य भ्राता भरतः।</big> \|- \|<big>अभिमन्युः – अर्जुनः</big> \|<big>अभिमन्योः पिता अर्जुनः ।</big> \|} ===<big>अभ्यासः</big>=== ====<big>आवरणे विद्यमानस्य पदस्य उचितं षष्ठ्यन्तं रूपं रिक्ते स्थले लिखतु</big>==== <big>१) वीणा (सुरेशः) ----------------------------- अग्रजा ।</big> <big>२) गरिमा (मोहितः) ---------------------------- अनुजा ।</big> <big>३) पवनः (सविता) ----------------------------- अग्रजः ।</big> <big>४) सुन्दरः (साक्षी) ----------------------------- अनुजः ।</big> <big>५) देहली (भारतदेशः) ------------------------- राजधानी ।</big> <big>६) चेन्नई (तमिलनाडु- राज्यम्) --------------------मुख्यं नगरम् ।</big> <big>७) पटना (बिहार-राज्यम्) -------------------------राजधानी ।</big> <big>८) धर्मस्थलं (काशी) -----------------------------प्रमुख-स्थानम् ।</big> <big>९) पूर्णः काश्मीरः (भारतदेशः) ------------------अभिन्नम् अङ्गम् अस्ति ।</big> ===<big>अभ्यासः</big>=== <big>मैसूरुनगरः प्रसिद्धः अस्ति दक्षिणभारते। प्रतिदिनं बहवः प्रवासिकाः मैसूरुनगरम् आगच्छन्ति। नगरे प्रासादाः, देवालयाः, उद्यानानि, मृगालयः इत्यादयः च सन्ति। एतानि आधारीकृत्य अधोभागे वाक्यानि लिखितानि सन्ति।</big> ====<big>आवरणे विद्यमानस्य पदस्य उचितं षष्ठ्यन्तं रूपं रिक्ते स्थले लिखतु।</big> ==== <big>'''उदाहरणम्''' –</big> <big>(कावेरीनदी) - '''<u>कावेरीनद्याः</u>''' तीरे मैसूरुनगरम् अस्ति। </big> <big>१) (नगरम्) ------ मध्ये प्रसिद्धः प्रासादः अस्ति। </big> <big>२) (प्रासादः) नवरात्रि उत्सवसमये ------ सुन्दरः दीपालङ्कारः भवति । </big> <big>३) (दीपालङ्कारः) ------ दर्शनं कर्तुं बहुजनाः आगच्छन्ति। </big> <big>४) (जलबन्धः) नगरस्य समीपे महान् जलबन्धः अस्ति। ------ नाम कृष्णराजसागरः ।</big> <big>५) (सः) ------ मुख्य-अभियन्ता विश्वेश्वरय्यः ।</big> <big>६) (उद्यानम्) जलबन्धस्य पार्श्वे उद्यानम् अस्ति। ------ सस्यानि पुष्पाणि च मनोहराणि सन्ति। </big> <big>७) (मृगालयः) नगरे स्थितस्य ------ विविधान् प्राणिनः दृष्ट्वा बालाः हर्षन्ति ।</big> <big>८) (शैलः) नगरे स्थितस्य ------ उपरि देवालयः अस्ति। </big> <big>९) (देवी) तस्मिन् देवालये ------ दर्शनं कृत्वा भक्ताः मुदिताः भवन्ति ।</big> '''PAGE 9 PDF''' ---- == '''<big>१०. क्रीडा - क्रियापदानि</big>''' == {\| class="wikitable" \|[[File:Gachati.jpg\|frameless\|161x161px]] \| colspan="2" \|<big>गच्छति।</big> \| colspan="2" \|<big>बालिका गच्छति।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Agachati.jpg\|frameless\|163x163px]] \| colspan="2" \|<big>आगच्छति।</big> \| colspan="2" \|<big>बालकः आगच्छति।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Balakah upavishati.png\|frameless\|190x190px]] \| colspan="2" \|<big>उपविशति।</big> \| colspan="2" \|<big>पुत्र: उपविशति।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Ekah balakah.jpg\|frameless\|200x200px]] \| colspan="2" \|<big>उत्तिष्ठति</big> \| colspan="2" \|<big>पुत्रः उत्तिष्ठति।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Balakah pathati.png\|frameless\|186x186px]] \| colspan="2" \|<big>पठति</big> \| colspan="2" \|<big>सहोदरः पठति</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Boy writes.png\|frameless\|183x183px]] \| colspan="2" \|<big>लिखति</big> \| colspan="2" \|<big>सहोदरः लिखति</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Balika gayati.png\|frameless\|221x221px]] \| colspan="2" \|<big>गायति।</big> \| colspan="2" \|<big>पुत्री गायति। </big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Nrutyati.jpg\|frameless\|166x166px]] \| colspan="2" \|<big>नृत्यति।</big> \| colspan="2" \|<big>पुत्रः नृत्यति।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Khadati.jpg\|frameless\|164x164px]] \| colspan="2" \|<big>खादति</big> \| colspan="2" \|<big>अनुजा खादति</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Balakah pibati.png\|frameless\|199x199px]] \| colspan="2" \|<big>पिबति।</big> \| colspan="2" \|<big>अनुजः पिबति। </big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Boy asks.png\|frameless\|199x199px]] \| colspan="2" \|<big>पृच्छति। </big> \| colspan="2" \|<big>अनुजः पृच्छति। </big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Mata Ahvayati.png\|frameless\|212x212px]] \| colspan="2" \|<big>आह्वयति। </big> \| colspan="2" \|<big>जननी आह्वयति।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Kridati.jpg\|frameless\|189x189px]] \| colspan="2" \|<big>क्रीडति।</big> \| colspan="2" \|<big>पौत्रः क्रीडति।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Sahodarii hasati.png\|frameless\|221x221px]] \| colspan="2" \|<big>हसति। </big> \| colspan="2" \|<big>सहोदरी हसति। </big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Boy cries.png\|frameless\|194x194px]] \| colspan="2" \|<big>रोदिति। </big> \| colspan="2" \|<big>ज्येष्ठः रोदिति। </big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Balika pashyati.png\|frameless\|163x163px]] \| colspan="2" \|<big>पश्यति</big> \| colspan="2" \|<big>कनिष्ठा पश्यति।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Agrajah kathayati.png\|frameless\|228x228px]] \| colspan="2" \|<big>कथयति।</big> \| colspan="2" \|<big>अग्रजः कथयति।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Anuja chalati.jpg\|frameless\|193x193px]] \| colspan="2" \|<big>चलति</big> \| colspan="2" \|<big>अनुजा चलति</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Pita chalayati.png\|frameless\|175x175px]] \| colspan="2" \|<big>चालयति। </big> \| colspan="2" \|<big>जनकः चालयति।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Pitamaha gruhnati.png\|frameless\|256x256px]] \| colspan="2" \|<big>गृह्णाति</big> \| colspan="2" \|<big>पितामहः गृह्णाति।</big> \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Grandmother brings pie.png\|frameless\|167x167px]] \| colspan="2" \|<big>आनयति। </big> \| colspan="2" \|<big>पितामही आनयति। </big> \|} {\| class="wikitable" \|- \|[[File:Balakah upavishati.png\|frameless\|171x171px]] \| colspan="2" \|<big>पठति </big> \|<big>बालकः पठति</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Balakah dhavati.png\|frameless\|147x147px]] \| colspan="2" \|<big>धावति </big> \|<big>सहोदरः धावति</big> \|- \| \| \| \| \|- \| [[File:Khadati.jpg\|frameless\|151x151px]] \| colspan="2" \|<big>खादति </big> \|<big>पुत्री खादति</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Balakah pibati.png\|frameless\|219x219px]] \| colspan="2" \|<big>पिबति </big> \|<big>पौत्रः पिबति</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Balakah tarati.png\|frameless\|174x174px]] \| colspan="2" \|<big>तरति</big> \|<big>अनुजः तरति</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Balakah dhavati.png\|frameless\|153x153px]] \| colspan="2" \|<big>धावति </big> \|<big>अग्रजः धावति</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Balika pashyati.png\|frameless\|154x154px]] \| colspan="2" \|<big>पश्यति</big> \|<big>पुत्री पश्यति</big> \|} ===<big>चित्रसहित-क्रियापदानि - अभ्यासः</big>=== <big>अधोलिखितकोष्ठकस्य साहाय्येन चित्राणि दृष्ट्वा यथोचितं वाक्यानि लिखतु ।</big> {\| class="wikitable" \| [[File:Balika gayati.png\|frameless\|208x208px]] \|<big>एषा</big> \|<big>बालिका गायति।</big><big>अनुजा गायति।</big> <big>गीता गायति।</big> \|- \| \| \| \|- \|[[File:Boy writes.png\|frameless\|153x153px]] \|<big>एषः</big> \|<big>अनुजः लिखति।</big><big>रमेशः लिखति।</big> <big>पुत्रः लिखति।</big> \|- \| \| \| \|- \|[[File:Agachati.jpg\|frameless\|190x190px]] \|<big>बालकः</big> \| \|- \| \| \| \|- \|[[File:Nrutyanti.jpg\|frameless\|300x300px]] \| <big>बालिकाः</big><big>बालकाः</big> \| \|- \| \| \| \|- \|[[File:Balakah upavishati.png\|frameless\|204x204px]] \|<big>पुत्रः</big> \| \|- \| \| \| \|- \| [[File:Balika gayati.png\|frameless\|223x223px]] \|<big>पुत्री</big> \| \|- \| \| \| \|- \|[[File:Balakah pibati.png\|frameless\|220x220px]] \|<big>अनुजः</big> \| \|- \| \| \| \|- \|[[File:Balakah dhavati.png\|frameless\|179x179px]] \|<big>रमेशः</big> \| \|- \| \| \| \|- \|[[File:Sahodarii hasati.png\|frameless\|192x192px]] \|<big>गीता</big> \| \|- \| \| \| \|- \|[[File:Agrajah kathayati.png\|frameless\|214x214px]] \|<big>भ्राता</big> \| \|- \| \| \| \|- \|[[File:Anuja chalati.jpg\|frameless\|180x180px]] \|<big>अनुजा</big> \| \|- \| \| \| \|- \|[[File:Mata Ahvayati.png\|frameless\|201x201px]] \|<big>माता</big> \| \|- \| \| \| \|- \|[[File:Pita chalayati.png\|frameless\|166x166px]] \|<big>पिता</big> \| \|}'''PAGE 10 PDF''' ---- == '''<big>११. कर्तृपदयुक्त-क्रियापदानि</big>''' == === '''<big>कर्तृपदयुक्त-क्रियापदानां रचनम् (लट् – लकारः)</big>''' === ===<big>'''लट्‌लकारः वर्तमानकालं सूचयति'''</big>=== <big>वर्तमानः कालः इत्युक्ते यत् किमपि कार्यम् आरब्धम् आसीत् तत् कार्यम् इदानीम् अपि प्रचलत् अस्ति \| </big> ==== <big>'''वाक्यम्'''</big> ==== <big>वाक्ये कर्तृसूचकं पदं कर्तृपदम् \|</big> <big>कर्तरिप्रयोगे कर्तृपदस्य प्रथमाविभक्तिः भवति \|</big> {\| class="wikitable" \|+ !उदाहरणानि \|- \|<big><nowiki>बालकः वदति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>शिष्यः नमति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>अग्रजः वदति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>जनकः पश्यति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>पुत्रः गच्छति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>बाला पठति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>गायिका गायति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>अनुजा क्रीडति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>अम्बा पचति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>रमा नृत्यति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>फलं पतति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>पुष्पं विकसति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>मित्रं यच्छति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>जलं स्रवति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>नयनं स्फुरति \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>अहं गच्छामि \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>अहम् आगच्छामि \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>अहं पठामि \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>अहं हसामि \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>अहं वदामि \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>अहं खादामि \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>अहं नमामि \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>अहं क्रीडामि \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>अहं ध्यायामि \|</nowiki></big> \|} === '''<big>अभ्यासः</big> <big>-</big> <big>कर्तृपदयुक्त-क्रियापदानां रचनम्</big>''' === ====<big>'''चित्रं दृष्ट्वा वाक्यानि लिखतु'''</big>==== {\| class="wikitable" \|+ \|<big>'''कर्ता'''</big> \|<big>'''क्रियाः'''</big> \|<big>'''वाक्यम्'''</big> \|- \| colspan="1" rowspan="15" \|<big>एषः</big> <big>एषा</big> <big>एतत्</big> <big>सः</big> <big>सा</big> <big>तत्</big> <big>भवान्</big> <big>भवती</big> <big>छात्रः</big> <big>बालकः</big> <big>बाला</big> \|[[File:Gachati.jpg\|frameless\|143x143px]] \|<big><nowiki>एषा गच्छति \|</nowiki></big><big><nowiki>सा गच्छति \|</nowiki></big> <big>बालिका गच्छति \|</big> \|- \| \| \|- \|[[File:Agachati.jpg\|frameless\|174x174px]] \| \|- \| \| \|- \|[[File:Kridati.jpg\|frameless\|168x168px]] \| \|- \| \| \|- \|[[File:Khadati.jpg\|frameless\|153x153px]] \| \|- \| \| \|- \|[[File:Pashyati.jpg\|frameless\|163x163px]] \| \|- \| \| \|- \|[[File:Nrutyati.jpg\|frameless\|160x160px]] \| \|- \| \| \|- \|[[File:BhavAn kathayati.png\|frameless\|208x208px]] \| \|- \| \| \|- \|[[File:Bhavati Avhayati.png\|frameless\|220x220px]] \| \|- \| \| \| \|} ==='''<big>अभ्यासः</big>'''=== ==== '''अधः लिखितानि नामानि क्रियापदानि चित्राणि च परिशीलयतु। कः / का किं करोति इति लिखतु।''' ==== {\| class="wikitable" \|+ \|'''<big>नामपदानि</big>''' \|'''<big>क्रियापदानि</big>''' \|- \|<big>लेखिका, विदूषकः, पत्रकारः,</big> <big>वृद्धः, गजः,</big> <big>नर्तकः</big><big>,</big> <big>छात्रः</big><big>,</big> <big>गायिका, सैनिकः</big> \|<big>चलति, नृत्यति, हसति, यच्छति,</big> <big>गायति, रक्षति</big><big>, लिखति,</big> <big>पश्यति</big><big>, आगच्छति</big> \|} {\| class="wikitable" \|+ \|१. [[File:Vidūṣakaḥ.jpeg\|frameless\|167x167px]] \| \|२. [[File:Sainikaḥ.jpeg\|frameless\|163x163px]] \| \|<big>३</big> [[File:Chātraḥ new.jpeg\|frameless\|159x159px]] \|- \| \| \| \| \| \|- \|<big>४.</big> [[File:Gajaḥ.jpeg\|frameless\|205x205px]] \| \|५. [[File:Patravāhakaḥ new.jpeg\|frameless\|166x166px]] \| \|<big>६.</big> [[File:Vṛddhaḥ new.jpeg\|frameless\|143x143px]] \|- \| \| \| \| \| \|- \|<big>७.</big> [[File:Lekhikā new.jpeg\|frameless\|170x170px]] \| \|<big>८.</big> [[File:Gāyikā.jpeg\|frameless\|170x170px]] \| \|<big>९.</big> [[File:Nartakaḥ 2.jpeg\|frameless\|163x163px]] \|} {\| class="wikitable" \|+ \|<big>'''यथा'''<nowiki> - 1. विदूषकः हसति \|</nowiki></big> \|<big><nowiki>2. --------- \|</nowiki></big> <big> </big> \|<big><nowiki>3. ---------- \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>4. ---------- \|</nowiki></big> \|<big><nowiki>5. ---------- \|</nowiki></big> \|<big><nowiki>6. ---------- \|</nowiki></big> \|- \|<big><nowiki>7. ---------- \|</nowiki></big> \|<big><nowiki>8. ---------- \|</nowiki></big> \|<big><nowiki>9. ---------- \|</nowiki></big> \|} ==== <big>'''उदाहारणानुसारं लट्‌लकारे उत्तमपुरुषे एकवचनान्त-रूपम् उपयुज्य वाक्यानि लिखतु'''</big>==== '''<big>यथा -</big>''' <big>(गच्छति) ----- 1. अहं गच्छामि \|</big> <big>(आगच्छति) --- 2. अहम् आगच्छामि \|</big> <big>(पठति] --- 3. अहं पठामि \|</big> #<big>--- [ लिखति ] ----\|</big> #<big>--- [ पतति ] ----\|</big> #<big>--- [ निन्दति ] ----\|</big> #<big>--- [ विशति ] ----\|</big> #<big>--- [ उपविशति ] ----\|</big> #<big>--- [ नमति ] ----\|</big> #<big>--- [ क्रीडति ] ----\|</big> #<big>--- [ हसति ] ----\|</big> #<big>--- [ धावति ] ----\|</big> #<big>--- [अर्चति ] ----\|</big> #<big>--- [ गायति ] ----\|</big> #<big>--- [ यच्छति ] ----\|</big> #<big>--- [ पचति ] ----\|</big> #<big>--- [ खादति ] ----\|</big> #<big>--- [ स्नाति ] ----\|</big> #<big>--- [ भ्रमति ] ----\|</big> #<big>--- [ पृच्छति ] ----\|</big> #<big>--- [ प्रक्षालयति ] ----\|</big> #<big>--- [ नृत्यति ] ----\|</big> #<big>--- [ पश्यति ] ----\|</big> ===<big>'''क्रियापदानां क्रीडा \|  परस्परसम्बद्धानि क्रियापदानि \|'''</big>=== ———————————————- <big>गच्छति \|</big> <big>गच्छति आगच्छति \|</big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति \|</big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति \|</big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति नृत्यति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति नृत्यति खादति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति नृत्यति खादति पिबति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति नृत्यति खादति पिबति पृच्छति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति नृत्यति खादति पिबति पृच्छति आह्वयति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति नृत्यति खादति पिबति पृच्छति आह्वयति श्रृणोति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति नृत्यति खादति पिबति पृच्छति आह्वयति शृणोति हसति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति नृत्यति खादति पिबति पृच्छति आह्वयति शृणोति हसति रोदिति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति नृत्यति खादति पिबति पृच्छति आह्वयति शृणोति हसति रोदिति पश्यति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति नृत्यति खादति पिबति पृच्छति आह्वयति शृणोति हसति रोदिति पश्यति कथयति \|</big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति नृत्यति खादति पिबति पृच्छति आह्वयति शृणोति हसति रोदिति पश्यति कथयति चलति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति नृत्यति खादति पिबति पृच्छति आह्वयति शृणोति हसति रोदिति पश्यति कथयति चलति चालयति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति नृत्यति खादति पिबति पृच्छति आह्वयति शृणोति हसति रोदिति पश्यति कथयति चलति चालयति गृह्णाति \| </big> <big>गच्छति आगच्छति उपविशति उत्तिष्ठति पठति लिखति गायति नृत्यति खादति पिबति पृच्छति आह्वयति शृणोति हसति रोदिति पश्यति कथयति चलति चालयति गृह्णाति आनयति \|</big>  '''PAGE 11 PDF''' ---- == '''<big>१२. भवान् - भवती</big>''' == === <big>वाक्यानि पठतु अवगच्छन्तु च</big> === {\| class="wikitable" \|+ !<big>वाक्यानि</big> \|- \|<big><nowiki>भवान् प्रतिदिनं प्रातःकाले योगासनं करोतु \|</nowiki></big> <big><nowiki>भवती प्रतिदिनं प्रातःकाले ईश्वरस्य नमस्कारं करोतु \|</nowiki></big> <big>भवन्तः कक्षायां सम्यक् पठन्तु \|</big> <big>भवत्यः सर्वाः एकत्र गच्छन्तु \|</big> <big>अधुना भवान् सम्यक् गृहकार्यं करोतु \|</big> <big>सायंकाले सर्वे एकत्र क्रीडन्तु \|</big> <big>लते ! मात्रा सह आपणं गच्छतु \|</big> <big>रात्रिकाले सर्वे एकत्र भवन्तु \| भोजनं कर्वन्तु \|</big> <big>महेश ! सम्यक् कारयानं चालयतु \|</big> <big>भवन्तः सर्वे पञ्चवादने अवकाशं प्राप्नुवन्तु \|</big> <big>भवती अधुना गृहं गच्छतु \|</big> <big>बहु कालं दूरदर्शनं मा पश्यन्तु \|</big> <big>अर्जुन ! पुस्तकानि एकस्मिन् स्थले स्थापयतु, सर्वत्र न \|</big> <big>उद्याने सर्वत्र पुष्पाणि सन्ति \|</big> <big>बहिः सर्वत्र निर्माण-कार्यं चलति \| सावधानेन गच्छतु \|</big> <big>शीतकाले सर्वत्र हिमपातः भवति \|</big> <big>नदीतीरे सर्वत्र पक्षिणः सन्ति \|</big> <big>स्वच्छता अपेक्षिता, सर्वत्र मलिनं मा करोतु \|</big> <big>अहं भाग्यनगरे वसामि \|</big> \|} === <big>एतत् सम्भाषणं पठतु</big> === {\| class="wikitable" \|<big><nowiki>भवन्तः गृहं गत्वा एतत् कार्यं कुर्वन्तु \|</nowiki></big> <big>आम् महोदय !</big> <big>भवत्यः षड्वादने आपणं गच्छन्तु \|</big> <big>वयं षड्वादने गमिष्यामः \|</big> <big>भवान् कथं कार्यालयं गच्छति ?</big> <big>अहं कारयानेन कार्यालयं गच्छामि \|</big> <big>भवती विद्यालये किं करोति ?</big> <big>अहं विद्यालये पाठयामि \|</big> <big>भवान् भोजनार्थं कुत्र गच्छति ?</big> <big>अहं भोजनार्थं वैष्णव-भोजनालयं गच्छामि \|</big> \|} === <big>अभ्यासः</big> === ==== <big>वस्त्रापणे सम्भाषणम्</big> ==== <big>अधोभागे वस्त्रापणस्य चित्रं दर्शितम् अस्ति \| तं आधारीकृत्य "शाटिका, चोलः, युतकम्, ऊरुकम्" इत्येतेषां शब्दानाम् उपयोगेन एकं सम्भाषणं लिखतु \|</big> {\| \|+ ![[File:Vastrapanam.jpg\|border\|left\|frameless\|310x310px]] \|} <big>विक्रेता –</big> <big>पत्नी –</big> <big>विक्रेता –</big> <big>पत्नी –</big> <big>विक्रेता –</big> <big>पत्नी –</big> <big>पतिः –</big> <big>विक्रेता –</big> <big>पतिः –</big> <big>विक्रेता –</big> '''PAGE 12 PDF''' ---- == '''<big>१३. सङ्ख्याः</big>''' == ===<big>सङ्ख्याः १ - ५०</big>=== {\| class="wikitable" \|- \|'''<big>१ -</big> <big>एकम्</big>''' \| \|'''<big>११ -</big> <big>एकादश</big>''' \| \|'''<big>२१ -</big>''' <big>'''एकविंशतिः'''</big> \| \|'''<big>३१ -</big>''' <big>'''एकत्रिंशत्'''</big> \| \|'''<big>४१ -</big>''' <big>'''एकचत्वारिंशत्'''</big> \|- \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|'''<big>२ -</big>''' <big>'''द्वे'''</big> \| \|'''<big>१२ -</big>''' <big>'''द्वादश'''</big> \| \|'''<big>२२ -</big>''' <big>'''द्वाविंशतिः'''</big> \| \|'''<big>३२ -</big>''' <big>'''द्वात्रिंशत्'''</big> \| \|'''<big>४२ -</big>''' <big>'''द्विचत्वारिंशत्'''</big> \|- \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|'''<big>३ -</big>''' <big>'''त्रीणि'''</big> \| \|'''<big>१३ -</big>''' <big>'''त्रयोदश'''</big> \| \|'''<big>२३ -</big>''' <big>'''त्रयोविंशतिः'''</big> \| \|'''<big>३३ -</big>''' <big>'''त्रयस्त्रिंशत्'''</big> \| \|'''<big>४३ -</big>''' <big>'''त्रिचत्वारिंशत्'''</big> \|- \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|'''<big>४ -</big>''' <big>'''चत्वारि'''</big> \| \|'''<big>१४ -</big>''' <big>'''चतुर्दश'''</big> \| \|'''<big>२४ -</big>''' <big>'''चतुर्विंशतिः'''</big> \| \|'''<big>३४ -</big>''' <big>'''चतुस्त्रिंशत्'''</big> \| \|'''<big>४४ -</big>''' <big>'''चतुश्चत्वारिंशत्'''</big> \|- \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|'''<big>५ -</big>''' <big>'''पञ्च'''</big> \| \|'''<big>१५ -</big>''' <big>'''पञ्चदश'''</big> \| \|'''<big>२५ -</big>''' <big>'''पञ्चविंशतिः'''</big> \| \|'''<big>३५ -</big>''' <big>'''पञ्चत्रिंशत्'''</big> \| \|'''<big>४५ -</big>''' <big>'''पञ्चचत्वारिंशत्'''</big> \|- \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|'''<big>६ -</big>''' <big>'''षट्'''</big> \| \|'''<big>१६ -</big>''' <big>'''षोडश'''</big> \| \|'''<big>२६ -</big>''' <big>'''षड्विंशति:'''</big> \| \|'''<big>३६ -</big>''' <big>'''षट्त्रिंशत्'''</big> \| \|'''<big>४६ -</big>''' <big>'''षट्चत्वारिंशत्'''</big> \|- \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|'''<big>७ -</big>''' <big>'''सप्त'''</big> \| \|'''<big>१७ -</big>''' <big>'''सप्तदश'''</big> \| \|'''<big>२७ -</big>''' <big>'''सप्तविंशतिः'''</big> \| \|'''<big>३७ -</big>''' <big>'''सप्तत्रिंशत्'''</big> \| \|'''<big>४७ -</big>''' <big>'''सप्तचत्वारिंशत्'''</big> \|- \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|'''<big>८ -</big>''' '''<big>अष्ट</big>''' \| \|'''<big>१८ -</big>''' '''<big>अष्टादश</big>''' \| \|'''<big>२८ -</big>''' '''<big>अष्टाविंशतिः</big>''' \| \|'''<big>३८ -</big>''' '''<big>अष्टात्रिंशत्</big>''' \| \|'''<big>४८ -</big>''' '''<big>अष्टचत्वारिंशत्</big>''' \|- \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|'''<big>९ -</big>''' '''<big>नव</big>''' \| \|'''<big>१९ -</big>''' '''<big>नवदश</big>''' \| \|'''<big>२९ -</big>''' '''<big>नवविंशतिः</big>''' \| \|'''<big>३९ -</big>''' '''<big>नवत्रिंशत्</big>''' \| \|'''<big>४९ -</big>''' '''<big>नवचत्वारिंशत्</big>''' \|- \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|- \|'''<big>१० -</big>''' '''<big>दश</big>''' \| \|'''<big>२० -</big>''' '''<big>विंशतिः</big>''' \| \|'''<big>३० -</big>''' '''<big>त्रिंशत्</big>''' \| \|'''<big>४० -</big>''' '''<big>चत्वारिंशत्</big>''' \| \|'''<big>५० -</big>''' '''<big>पञ्चाशत्</big>''' \|} ===<big>अभ्यासः</big>=== ==== <big>सङ्ख्याम् अक्षरैः लिखतु</big> ==== <big>उदाहरणम् '''- २ - द्वे'''</big> <big>1. १ ----------</big> <big>2. २ ---------- </big> <big>3. ३ ---------- </big> <big>4. ४ ---------- </big> <big>5. ५ ---------- </big> <big>6. ६ --------- </big> <big>7. ७ ---------- </big> <big>8. ८ ---------- </big> <big>9. ९ ---------- </big> <big>10. १० ---------- </big> <big>11. ११ ---------- </big> <big>12. १२ ---------- </big> <big>13. १३ ---------- </big> <big>14. १४ ---------- </big> <big>15. १५ ---------- </big> <big>16. १६ ---------- </big> <big>17. १७ ----------</big> <big>18. १८ ---------- </big> <big>19. १९ ---------- </big> <big>20. २० ----------</big> ===<big>अभ्यासः</big>=== ==== <big>सङ्ख्याम् अङ्केषु लिखतु</big> ==== <big>उदाहरणम् '''- षट् - ६'''</big> <big>एकम् ------</big> <big>द्वे ------</big> <big>त्रीणि ------</big> <big>चत्वारि ------</big> <big>पञ्च ------</big> <big>षट् ------</big> <big>सप्त ------</big> <big>अष्ट ------</big> <big>नव ------</big> <big>दश ------</big> <big>एकादश ------</big> <big>द्वादश ------</big> <big>त्रयोदश ------</big> <big>चतुर्दश ------</big> <big>पञ्चदश ------</big> <big>षोडश ------</big> <big>सप्तदश ------</big> <big>अष्टादश ------</big> <big>नवदश ------</big> <big>विंशतिः ------</big> ===<big>सङ्ख्याः - चित्रेण सह</big>=== {\| class="wikitable" \|+ \|<big>एकम् – १</big> \|[[File:Ekam phalam 1.jpg\|left\|frameless\|227x227px]] \|- \| \| \|- \|<big>द्वे – २</big> \|[[File:Dve phale.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \| \| \|- \|<big>त्रीणि- ३</big> \|[[File:Trini1.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \| \| \|- \|<big>चत्वारि- ४</big> \|[[File:Chatvari.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \| \| \|- \|<big>पञ्च-  ५</big> \|[[File:Pancha1.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \| \| \|- \|<big>षट्- ६</big> \| [[File:Shat.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \| \| \|- \|<big>सप्त- ७</big> \|[[File:Sapta1.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \| \| \|- \|<big>अष्ट- ८</big> \|[[File:Ashta1.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \| \| \|- \|<big>नव- ९</big> \|[[File:Nava1.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \| \| \|- \|<big>दश- १०</big> \|[[File:Dasha1.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \| \| \|- \| colspan="2" \|<big>विंशतिः - २०</big> \|- \| \| \|- \| colspan="2" \|<big>त्रिंशत् - ३०</big> \|- \| \| \|- \| colspan="2" \|<big>चत्वारिंशत् - ४०</big> \|- \| \| \|- \| colspan="2" \|<big>पञ्चाशत् - ५०</big> \|- \| \| \|- \| colspan="2" \|<big>षष्टिः - ६०</big> \|- \| \| \|- \| colspan="2" \|<big>सप्ततिः - ७०</big> \|- \| \| \|- \| colspan="2" \|<big>अशीतिः - ८०</big> \|- \| \| \|- \| colspan="2" \|<big>नवतिः -९०</big> \|- \| \| \|- \| colspan="2" \|<big>शतम् - १००</big> \|- \| \| \|- \| colspan="2" \|<big>सहस्रम् - १०००</big> \|- \| \| \|- \| colspan="2" \|<big>लक्षम् - १००,०००</big> \|- \| \| \|- \| colspan="2" \|<big>कोटिः - १०००,००,००</big> \|} ==='''<big>सङ्ख्याक्रीडा</big>''' === <big>एकं</big> <big>एकं द्वे</big> <big>एकं द्वे त्रीणि</big> <big>एकं द्वे त्रीणि चत्वारि</big> <big>एकं द्वे त्रीणि चत्वारि पञ्च</big> <big>एकं द्वे त्रीणि चत्वारि पञ्च षट्</big> <big>एकं द्वे त्रीणि चत्वारि पञ्च षट् सप्त</big> <big>एकं द्वे त्रीणि चत्वारि पञ्च षट् सप्त अष्ट</big> <big>एकं द्वे त्रीणि चत्वारि पञ्च षट् सप्त अष्ट नव</big> <big>एकं द्वे त्रीणि चत्वारि पञ्च षट् सप्त अष्ट नव दश \|</big> <big>दश </big> <big>शतम्</big> <big>सहस्रम्</big> <big>लक्षम्</big> <big>कोटिः</big> <big>दशकोटिः</big> <big>शतकोटिः </big> <big>पर्यन्तं पठिष्यामः \|</big> ===<big>सङ्ख्याशब्दानां लिङ्गभेदः</big>=== <big>सङ्ख्याः बोधितुं ये शब्दाः प्रयुज्यन्ते ते संख्याशब्दाः इति कथ्यन्ते \| एकम् इति संख्यायाः आरभ्य चत्वारि इति संख्यापर्यन्तं ये शब्दाः सन्ति ते त्रिषु लिङ्गेषु वर्तन्ते \| पञ्चमात् आरभ्य लिङ्गभेदः नास्ति \| </big> {\| class="wikitable" \|+ !<big>पुल्लिङ्गं</big> !<big>स्त्रीलिङ्गं </big> !<big>नपुंसकलिङ्गं</big> \|- \|[[File:Ekah balakah.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>एकः बालकः</big> \|} \|[[File:Eka balika.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>एका बालिका</big> \|} \|[[File:Ekam phalam.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>एकं फलम्</big> \|}<big> </big> \|- \| \| \| \|- \|[[File:Dvau yuvakau.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>दौ युवकौ </big> \|} \| [[File:Dve mahile.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>द्वे महिले </big> \|} \|[[File:Dve phale.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big> द्वे फले</big> \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:Trayah balakah.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>त्रयः छात्राः</big> \|} \|[[File:Tisrah balikah.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>तिस्रः बालिकाः</big> \|} \|[[File:Trini phalani.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>त्रीणि फलानि</big> \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:Chatvarah chashakah.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>चत्वारःचषकाः</big> \|} \|[[File:Chatasrah nartakyah.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>चतस्रः नर्तक्यः</big> \|} \|[[File:Chatvari pushpani.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>चत्वारि पुष्पाणि</big> \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:Pancha vrukshah.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>पञ्च वृक्षाः</big> \|} \|[[File:Pancha ajah.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>पञ्च अजाः</big> \|} \|[[File:Pancha chatrani.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" ! <big>पञ्च छत्राणि</big> \|} \|} ===<big>पठतु अवगच्छतु च</big>=== {\| class="wikitable" \|<big>'''प्रातिपदिकम्'''</big> \|<big>'''पुंलिङ्गः'''</big> \|<big>'''स्त्रीलिङ्गः '''</big> \|<big>'''नपुंसकलिङ्गः'''</big> \|- \|<big>एक</big> \|<big>एकः</big> \|<big>एका</big> \|<big>एकम्</big> \|- \|<big>द्वि</big> \|<big>द्वौ</big> \|<big>द्वे</big> \|<big>द्वे</big> \|- \|<big>त्रि</big> \|<big>त्रयः</big> \|<big>तिस्रः</big> \|<big>त्रीणि</big> \|- \|<big>चतुर्</big> \|<big>चत्वारः</big> \|<big>चतस्रः</big> \|<big>चत्वारि</big> \|- \|<big>पञ्चन्</big> \|<big>पञ्च</big> \|<big>पञ्च</big> \|<big>पञ्च</big> \|- \|<big>षष्</big> \|<big>षट्</big> \|<big>षट्</big> \|<big>षट्</big> \|- \|<big>सप्तन्</big> \|<big>सप्त</big> \|<big>सप्त</big> \|<big>सप्त</big> \|- \|<big>अष्टन्</big> \|<big>अष्ट</big> \|<big>अष्ट</big> \|<big>अष्ट</big> \|- \|<big>नवन्</big> \|<big>नव</big> \|<big>नव</big> \|<big>नव</big> \|- \|<big>दशन्</big> \|<big>दश</big> \|<big>दश</big> \|<big>दश</big> \|} ==='''<big>अभ्यासः -</big> <big>सङ्ख्याशब्दाः</big>'''=== <big>कति सन्ति इति लिखतु</big> <big>[ गजः, वृक्षः, पुष्पम्, पञ्चालिका, वानरः, कङ्कतं, द्विचक्रिका, चमसः, द्रोणी,</big> <big>शिरस्त्रम् ,पुस्तकम् , कन्दुकः, माला,</big> <big>शिशुः, कङ्कणम् ,पिपीलिका,</big> <big>धेनुः, गृहगोदिका,</big> <big>अङ्कनी, मूषकः , गर्दभः, चित्रशलभः,</big> <big>लेखनी, शुकः,</big> <big>दूरदर्शनम्,</big> <big>स्यूतः,</big> <big>मयूरः , फलम्,</big> <big>व्याघ्रः,</big> <big>कपोतः ] </big> {\| class="wikitable" \|+ \|[[File:Gajah13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Vrukshah13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Pushpam13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Panchalika13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Vanarah13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Kankatam13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Dvichakrika13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Chamasah13.png\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Droni13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Shirastram13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Pustakam13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Kandukam13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Haram13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Shishuh13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Kankanam13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Pipilika13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Dhenuh13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Gruhagodika13.png\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Lekhani13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Mushakah13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Gardabhah13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Chitrapatangah13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \| { \|[[File:Ankani13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Shukah13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Duradarshanam13.png\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \| \| \| \| \| \|- \|[[File:Syutah13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Mayurah13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Amraphalam13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Vyaghrah13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Kapotah13.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|} {\| class="wikitable" \|+ ! colspan="6" \|<big>कति सन्ति इति लिखतु</big> \|- \|<big><u>एकः गजः</u></big><big>---- ----</big> <big>---- ----</big> <big>---- ----</big> <big>---- ----</big> \|<big>---- ----</big> <big>---- ----</big><big>---- ----</big> <big>---- ----</big> <big>---- ----</big> \|<big>---- ----</big> <big>---- ----</big><big>---- ----</big> <big>---- ----</big> <big>---- ----</big> \|<big>---- ----</big> <big>---- ----</big><big>---- ----</big> <big>---- ----</big> <big>---- ----</big> \|<big>---- ----</big> <big>---- ----</big><big>---- ----</big> <big>---- ----</big> <big>---- ----</big> \|<big>---- ----</big> <big>---- ----</big><big>---- ----</big> <big>---- ----</big> <big>---- ----</big> \|} ===<big>आवरणे दत्तनाः सङ्ख्यानां साहाय्येन रिक्तस्थानानि पूरयतु \|</big>=== <big>'''१. <u>एका</u>''' गायिका मधुरं गायति \| (१)</big> <big>२.------पथिकाः मार्गेण गच्छन्ति \| (३)</big> <big>३.------महिलाः संभाषणं कुर्वन्ति \| (४)</big> <big>४.-----युवकाः सैनिकाः आसन् \| (४)</big> <big>५.-----आरक्षकौ याने गच्छतः \| (२)</big> <big>६. ------ वानराः तरून् आरोहन्ति \| (६) </big> <big>७.------छात्राः गुरूं प्रश्नान् अपृच्छन् \| (३)</big> <big>८.------अतिथयः गृहे आगच्छन्ति \| (३)</big> <big>९. ------अधिकारिणाः विद्यालयं दृष्टुम् आगतवन्तः \| (३)</big> <big>१०. -----पुस्तकम् अहं दास्यामि \| (१)</big> '''PAGE 13 PDF''' ---- == '''<big>१४. समयः</big>''' == ===<big>ध्यानेन पठतु ---</big>=== {\| class="wikitable" \|[[File:Picture 1 - 0- ekavaadanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>एकवादनम्</big> \|} \|[[File:Picture 1 - 1 - sapAdaekavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>सपादैकवादनम्</big> \|} \|[[File:Picture 1 - 2 - sArdhaekavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>सार्धैकवादनम्</big> \|} \|[[File:Picture 1 - 3 - pAdonadvivAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>पादोनद्विवादनम्</big> \|} \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Picture 1 - dashonadvivAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>दशोनद्विवादनम्</big> \|} \|[[File:Picture 1 - paNYchanUnadvivaadanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>पञ्चन्यूनद्विवादनम्</big> \|} \|[[File:Picture 2 - 0 - dvivAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>द्विवादनम्</big> \|} \|[[File:Picture 2 - paNYchAdhikadvivAdanam.png\|left\|frameless\|199x199px]] {\| class="wikitable" !<big>पञ्चाधिकद्विवादनम्</big> \|} \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Picture 2 - dashAdhikadvivAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>दशाधिकद्विवादनम्</big> \|} \|[[File:Picture 3 - viMshatyAdhikatrivAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>विंशत्याधिकत्रिवादनम्</big> \|} \|[[File:Picture 4 - 7 - paNYchaviMshatyadhikachaturvAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>पञ्चविंशत्यधिकचतुर्वादनम्</big> \|} \|[[File:Picture 5 - paNYchatriMshadadhikapaNYchavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" ! <big>पञ्चत्रिंशदधिकपञ्चवादनम्</big> \|} \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Picture 6 - chatvAriMshadadhikaShadvAdanam -Edit.png\|left\|frameless\|199x199px]] {\| class="wikitable" !<big>चत्वारिंशदधिकषड्‍वादनम्</big> \|} \|[[File:Picture 8 - aShTavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>अष्टवादनम्</big> \|} \|[[File:Picture 1 - paNYchaciMshatyadhikaekavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>पञ्चविंशत्यधिक-एकवादनम्</big> \|} \|[[File:Picture 10 - pAdona-ekAdashavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" !<big>पादोन-एकादशवादनम्</big> \|} \|} ====<big>संस्कृत भाषायां समयं कथं वदनीयम् ? अस्य विषये साहाय्यरुपेण सूचनानि चित्राणि च दर्शितानि सन्ति अधोभागे।</big>==== #<big>First part is to indicate the minutes (Outer ring)</big> #<big>And the second part is the hours (Inner ring)</big> #<big>अधिक means over. ie: '''विंशति-अधिक''' will be 20 minutes over.</big> #<big>ऊन means before ie: '''दश-ऊन''' will be 10 minutes before.</big> <big>उदाहरणम् -</big> <big>'''7:40''' will be 40 minutes over 7:00 o'clock. '''चत्वारिंशत्-अधिक-सप्तवादनम्''' अथवा '''विंशति-ऊन-अष्टवादनम्''' - (20 minutes before 8 o’clock)</big> {\| class="wikitable" \|+ ![[File:Clock-Tattfoo.jpg\|500x500px\|left\|frameless]] \|- ![[File:Clock-Examples1.jpg\|left\|frameless\|500x500px]] \|- ![[File:Clock-Examples2.jpg\|left\|frameless\|500x500px]] \|} ===<big>'''<u>समयम् उच्चैः पठतु</u>'''</big>=== {\| class="wikitable" \|+ !<big>समयः अङ्कैः</big> !<big>समयः अक्षरैः</big> \|- \|<big>७:१५ [7:15]</big> \|<big>सपादसप्तवादनम्</big> \|- \|<big>८:३० [8:30]</big> \| <big>सार्ध-अष्टवादनम्</big> \|- \|<big>९:४५ [9:45]</big> \| <big>पादोन-दशवादनम्</big> \|- \|<big>१०:१० [10:10]</big> \|<big>दशाधिक-दशवादनम्</big> \|- \|<big>११:४५ [11:45]</big> \|<big>पादोनद्वादशवदनम्</big> \|- \|<big>३:५० [3:50]</big> \|<big>दशोन-चतुर्वादनम्</big> \|- \|<big>४:०५ [4:05]</big> \|<big>पञ्चाधिक – चतुर्वादनम्</big> \|} ===<big>अवधेयम् ---</big>=== {\| class="wikitable" \|+ \|<big>१:०० = एकवादनम्</big> \| \| <big>२:०० = द्विवादनम्</big> \|- \|<big>३:०० = त्रिवादनम्</big> \| \|<big>४:०० = चतुर्वादनम्</big> \|- \|<big>५:०० = पञ्चवादनम्</big> \| \|<big>६:०० = षड्‌वादनम्</big> \|- \|<big>७:०० = सप्तवादनम्</big> \| \|<big>८:०० = अष्टवादनम्</big> \|- \|<big>९:०० = नववादनम्</big> \| \|<big>१०:०० = दशवादनम्</big> \|- \|<big>११:०० = एकादशवादनम्</big> \| \|<big>१२:०० = द्वादशवादनम्</big> \|} ===<big>समयः अभ्यासः</big>=== ====<big>चित्रं दृष्ट्वा अक्षरैः समयं लिखतु</big>==== {\| class="wikitable" \|+ \|[[File:Picture 3 - 0 - trivAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]]1<big>.</big>---------- \|[[File:Picture 10 - 6 - viMshatyAdhikadashavadanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] <big>2. ----------</big> \|[[File:Picture 5 -4- paNYchAdhikapaNYchavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] <big>3. ----------</big> \|[[File:Picture 2 - 3 - pAdonatrivAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] <big>4. ----------</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Picture 10 - 10 - dashonaekAdashavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]]<big>5. ----------</big> \|[[File:Picture 6 -5 - dashAdhikaSHadvAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]]<big>6. ----------</big> \|[[File:Picture 1 - 1 - sapAdaekavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]]<big>7. ----------</big> \|[[File:Picture 5 - paNYchatriMshadadhikapaNYchavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]]<big>8. ----------</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Picture 4 - 7 - paNYchaviMshatyadhikachaturvAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]]9<big>. ----------</big> \|[[File:Picture 1 - paNYchanUnadvivaadanam.png\|left\|frameless\|200x200px]]10<big>. ----------</big> \|[[File:Picture 7 - 3- sArdhasaptavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]]11<big>. ----------</big> \| [[File:Picture 12 - 9 - chatvAriMshadadhikadvAdashavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]]1<big>2. ----------</big> \|- \| \| \| \| \|- \| colspan="2" \|<big>1.---------- ।</big> \| colspan="2" \|<big>2. ---------- ।</big> \|- \| colspan="2" \|<big>3. ---------- ।</big> \| colspan="2" \|<big>4. ---------- ।</big> \|- \| colspan="2" \|<big>5. ---------- ।</big> \| colspan="2" \|<big>6. ---------- ।</big> \|- \| colspan="2" \|<big>7. ---------- ।</big> \| colspan="2" \|<big>8. ---------- ।</big> \|- \| colspan="2" \|<big>9. ---------- ।</big> \| colspan="2" \|<big>10. ---------- ।</big> \|- \| colspan="2" \|<big>11. ---------- ।</big> \| colspan="2" \|<big>12. ---------- ।</big> \|} === <big>उदाहरणम् अनुसृत्य अक्षरैः समयं लिखतु</big> === <big>उदाः - ११:३० = सार्ध-एकादशवादनम् ।</big> <big>१) ४:०० = ---------- ।</big> <big>२) ३:४५ = ---------- ।</big> <big>३) ७:१० = ---------- ।</big> <big>४) १:५५ = ---------- ।</big> <big>५) ९:०५ = ---------- ।</big> <big>६) ८:१५ = ---------- ।</big> <big>७) १२: ५० = ---------- ।</big> <big>८) ११: ३० = ---------- ।</big> <big>९) २:१० = ---------- ।</big> <big>१०) १: ३५ = ---------- ।</big> <big>११) ५:२५ = ---------- ।</big> <big>१२) ६:४० = ---------- ।</big> ====<big>राकेशः / रजनी कदा अधोलिखित कार्यं करोति इति पठित्वा समयम् अक्षरैः लिखतु</big>==== {\| class="wikitable" \|+ \|[[File:Picture 6 - 0- ShadvAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Picture 6 - 1 - sapAdShadvAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Picture 6 - 2 - sArdhaShadvAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Picture 6 - 3 - pAdonasaptavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \|<big>'''उत्तिष्ठति।'''</big> \|<big>'''दन्तधावनं करोति।'''</big> \|<big>'''स्नानं करोति।'''</big> \|<big>'''दुग्धं पिबति।'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \| [[File:Picture 7 - 3- sArdhasaptavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Bālakaḥ new.jpeg\|left\|frameless\|200x200px]] \| [[File:Chātrā new.jpeg\|left\|frameless\|200x200px]] \| [[File:Picture 8 - aShTavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \|<big>'''गृहकार्यं करोति।'''</big> \|<big>'''राकेशः'''</big> \|<big>'''रजनी'''</big> \|<big>'''प्रातराशं करोति।'''</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Picture 8 - 3 - sArDha-aShTavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Picture 9 - 0 - navavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Picture 5 - 0 - paNYchavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] \|[[File:Picture 5 - 2 - sArdhapaNYchavAdanam.png\|left\|frameless\|200x200px]] \|- \|<big>'''गणवेशं धारयति।'''</big> \|<big>'''शालां गच्छति।'''</big> \|<big>'''शालातः गृहम् आगच्छति।'''</big> \|<big>'''क्रीडाङ्गणे क्रीडति।'''</big> \|} #<big>---------- ।</big> #<big>---------- ।</big> #<big>---------- ।</big> #<big>---------- ।</big> # <big>---------- ।</big> #<big>---------- ।</big> #<big>---------- ।</big> #<big>---------- ।</big> === <big>अक्षरैः समयं लिखतु</big> === #<big>११:३० = ----------। ५) ४:०० = ----------।</big> #<big>३:४५ = ---------- । ६) ७:१० = ----------।</big> #<big>१:५५ = ---------- । ७) ९:०५ = ----------।</big> # <big>८:१५ = ---------- । ८) १२: ५० = ---------।</big> '''PAGE 14 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>१५. बहुवचनम्</big>''' == ===<big>'''चित्रं दृष्ट्वा विवरणं पठतु \|'''</big>=== [[File:L15_Photo1.png\|border\|383x383px]] <big>चित्रे</big> <big>बालकाः सन्ति \| पुष्पाणि सन्ति \| कुक्कुराः सन्ति \| छात्राः सन्ति \| नदी अस्ति \| सूर्यः अस्ति \| आकाशः अस्ति \| पर्वताः सन्ति \| तृणानि सन्ति \|</big> ====<big>उपरि दत्तानां पदानां रूपाणि –</big>==== {\| class="wikitable" \| \|'''<big>एकवचनम्</big>''' \|'''<big>बहुवचनम्</big>''' \|- \|'''<big>अकारान्तः पुंलिङ्गः शब्दः</big>''' \|'''<big>कुक्कुरः</big>''' \|'''<big>कुक्कुराः</big>''' \|- \|'''<big>आकारान्तः स्त्रीलिङ्गः शब्दः</big>''' \|'''<big>बालिका</big>''' \|'''<big>बालिकाः</big>''' \|- \|'''<big>ईकारान्तः स्त्रीलिङ्गः शब्दः</big>''' \|'''<big>नदी</big>''' \|'''<big>नद्यः</big>''' \|- \|'''<big>अकारान्तः नपुंसकलिङ्गः शब्दः</big>''' \|'''<big>पुस्तकम्</big>''' \|'''<big>पुस्तकानि</big>''' \|} {\| class="wikitable" \| colspan="3" \|'''<big><nowiki>“तद्” शब्दस्य त्रिषु लिङ्गेषु प्रथमाविभक्तौ रूपाणि \|</nowiki></big>''' \|- \| \|'''<big>एकवचनम्</big>''' \|'''<big>बहुवचनम्</big>''' \|- \|'''<big>पुंलिङ्गे</big>''' \|'''<big>सः </big>''' \|'''<big>ते</big>''' \|- \|'''<big>स्त्रीलिङ्गे</big>''' \|'''<big>सा </big>''' \|'''<big>ताः </big>''' \|- \|'''<big>नपुंसकलिङ्गे </big>''' \|'''<big>तत् </big>''' \|'''<big>तानि </big>''' \|} {\| class="wikitable" \| colspan="3" \|'''<big><nowiki>“एतद्” शब्दस्य त्रिषु लिङ्गेषु प्रथमाविभक्तौ रूपाणि \|</nowiki></big>''' \|- \| \|'''<big>एकवचनम्</big>''' \|'''<big>बहुवचनम्</big>''' \|- \|'''<big>पुंलिङ्गे </big>''' \|'''<big>एषः </big>''' \|'''<big>एते </big>''' \|- \|'''<big>स्त्रीलिङ्गे </big>''' \|'''<big>एषा </big>''' \|'''<big>एताः </big>''' \|- \|'''<big>नपुंसकलिङ्गे </big>''' \|'''<big>एतत् </big>''' \|'''<big>एतानि </big>''' \|} {\| class="wikitable" \| colspan="3" \|'''<big><nowiki>“किम्” शब्दस्य त्रिषु लिङ्गेषु प्रथमाविभक्तौ रुपाणि \|</nowiki></big>''' \|- \| \|'''<big>एकवचनम्</big>''' \|'''<big>बहुवचनम्</big>''' \|- \|'''<big>पुंलिङ्गे </big>''' \|'''<big>कः </big>''' \|'''<big>के </big>''' \|- \|'''<big>स्त्रीलिङ्गे </big>''' \|'''<big>का</big>''' \|'''<big>काः </big>''' \|- \|'''<big>नपुंसकलिङ्गे </big>''' \|'''<big>किम् </big>''' \|'''<big>कानि </big>''' \|} ====<big>अकारान्तपुंलिङ्गशब्दानाम् एकवचनस्य बहुवचनस्य च प्रयोगान् जानातु \|</big>==== {\| class="wikitable" ![[File:L15 Photo3.png\|center\|frameless]] ![[File:L15 Photo2.png\|center\|frameless\|441x441px]] \|} ====<big>आकारान्तस्त्रीलिङ्गशब्दानाम् एकवचनस्य बहुवचनस्य च प्रयोगान् जानातु \|</big> ==== {\| class="wikitable" ![[File:L15 Photo5.png\|center\|frameless]] ![[File:L15 Photo4.png\|center\|frameless]] \|} ====<big>ईकारान्तस्त्रीलिङ्गानाम् एकवचनस्य बहुवचनस्य च प्रयोगान् जानातु \|</big> ==== {\| class="wikitable" ![[File:L15 Photo7.png\|center\|frameless]] ![[File:L15 Photo6.png\|center\|frameless]] \|} ====<big>अकारान्तनपुंसकलिङ्गशब्दानाम् एकवचनस्य बहुवचनस्य च प्रयोगान् जानातु \|</big> ==== {\| class="wikitable" ![[File:L15 Photo9.png\|center\|frameless]] ![[File:L15 Photo8.png\|center\|frameless]] \|} ==== '''<big>१. रिक्तेषु स्थलेषु बहुवचनरूपाणि लिखतु \|</big>''' ==== <big>'''अकारान्ताः पुंलिङ्गशब्दाः'''</big> {\| class="wikitable" \|'''<big>एकवचनम् </big>''' \|'''<big>बहुवचनम् </big>''' \|'''<big>पदस्य अर्थः </big>''' \|- \| '''<big>बालकः </big>''' \|'''<big>बालकाः </big>''' \|'''<big>Boy</big>''' \|- \|'''<big>शिक्षकः </big>''' \| \|'''<big>Teacher</big>''' \|- \|'''<big>चषकः </big>''' \| \|'''<big>Cup</big>''' \|- \|'''<big>घटः </big>''' \| \|'''<big>Pot</big>''' \|- \|'''<big>चमसः </big>''' \| \|'''<big>Spoon</big>''' \|- \|'''<big>मन्थानः </big>''' \| \|'''<big>Churning Stick</big>''' \|- \|'''<big>करन्डकः </big>''' \| \| '''<big>Basket</big>''' \|- \|'''<big>अग्रजः </big>''' \| \|'''<big>Elder Brother</big>''' \|- \|'''<big>अनुजः </big>''' \| \|'''<big>Younger Brother</big>''' \|- \|'''<big>कर्णः </big>''' \| \|'''<big>Ear</big>''' \|} <big>'''आकारान्ताः स्त्रीलिङ्गशब्दाः''' </big> {\| class="wikitable" \| '''<big>एकवचनम् </big>''' \|'''<big>बहुवचनम् </big>''' \|'''<big>पदस्य अर्थः </big>''' \|- \|'''<big>लता </big>''' \|'''<big>लताः </big>''' \|'''<big>Creeper</big>''' \|- \|'''<big>बालिका </big>''' \| \|'''<big>Girl</big>''' \|- \|'''<big>छुरिका </big>''' \| \|'''<big>Knife</big>''' \|- \|'''<big>स्थालिका </big>''' \| \|'''<big>Plate</big>''' \|- \|'''<big>अग्निपेटिका</big>''' \| \|'''<big>Match Box</big>''' \|- \|'''<big>अजा </big>''' \| \|'''<big>Goat (Female)</big>''' \|- \|'''<big>कथा</big>''' \| \|'''<big>Story</big>''' \|- \|'''<big>उत्पीठिका</big>''' \| \|'''<big>Table</big>''' \|- \|'''<big>गायिका</big>''' \| \|'''<big>Singer (Female)</big>''' \|- \|'''<big>छात्रा </big>''' \| \|'''<big>Student (Female)</big>''' \|} <big>'''ईकारान्ताः स्त्रीलिङ्गशब्दाः'''</big> {\| class="wikitable" \|'''<big>एकवचनम् </big>''' \|'''<big>बहुवचनम् </big>''' \|'''<big>पदस्य अर्थः </big>''' \|- \|'''<big>क्षेपणी </big>''' \|'''<big>क्षेपण्यः </big>''' \|'''<big>Rocket</big>''' \|- \|'''<big>कर्तरी </big>''' \| \|'''<big>Scissor</big>''' \|- \|'''<big>आकाशवणी </big>''' \| \|'''<big>Radio</big>''' \|- \|'''<big>घटी </big>''' \| \|'''<big>Clock</big>''' \|- \|'''<big>दर्वी </big>''' \| \|'''<big>Ladle</big>''' \|- \|'''<big>द्रोणी </big>''' \| \|'''<big>Bucket</big>''' \|- \|'''<big>नटी </big>''' \| \|'''<big>Actress</big>''' \|- \|'''<big>नदी </big>''' \| \|'''<big>River</big>''' \|- \|'''<big>नर्तकी </big>''' \| \|'''<big>Dancer (Female)</big>''' \|- \|'''<big>पट्टी</big>''' \| \| '''<big>Bandage</big>''' \|} '''<big>अकारान्ताः नपुंसकलिङ्गशब्दाः</big>''' {\| class="wikitable" \| '''<big>एकवचनम् </big>''' \| '''<big>बहुवचनम् </big>''' \|'''<big>पदस्य अर्थः </big>''' \|- \|'''<big>फलम् </big>''' \|'''<big> फलानि</big>''' \| '''<big>Fruit</big>''' \|- \|'''<big>आभरणम् </big>''' \| \|'''<big>Ornament</big>''' \|- \|'''<big>आम्रम् </big>''' \| \|'''<big>Mango</big>''' \|- \| '''<big>कारयानम्</big>''' \| \|'''<big>Car</big>''' \|- \|'''<big>चाक्रम् </big>''' \| \|'''<big>Wheel</big>''' \|- \|'''<big>चरणम् </big>''' \| \|'''<big>Foot</big>''' \|- \|'''<big>छत्रम् </big>''' \| \|'''<big>Umbrella</big>''' \|- \|'''<big>जलम् </big>''' \| \|'''<big>Water</big>''' \|- \|'''<big>तक्रम् </big>''' \| \|'''<big>Buttermilk</big>''' \|- \|'''<big>दलम् </big>''' \| \|'''<big>Petal</big>''' \|} ==== <big>२. उदाहरणं दृष्ट्वा अकारान्त- पुंलिङ्गरूपाणि रिक्तस्थानेषु पूरयतु</big> ==== <big>'''१. एषः क्लेशः \| एते क्लेशाः \| Difficulty'''</big> <big>२. एषः संशयः \| __ _________ \| Doubt</big> <big>३. ___ व्याधः \| ___ _________ \| Hunter</big> <big>४. ___ खगः \| ___ _________ \| Bird</big> <big>५. ___ विहगः \| ___ _________ \| Bird</big> <big>६. ___ तडागः \| ___ _________ \| Lake</big> <big>७. ___ पिञ्जः \| ___ _________ \| Switch</big> <big>८. ___ शौचालयः \| ___ _________ \| Toilet</big> <big>९. ___ कटः \| ___ _________ \| Mat/Carpet</big> <big>१०. ___ देशः ___ _________ \| Nation</big> <big>११. --- सः लेखः ते लेखाः \| Article</big> <big>१२. ___ मन्थानः \| ___ _________ \| Churning Stick</big> <big>१३. ___ दण्डः \| ___ _________ \| Stick</big> <big>१४. ___ शिष्यः \| ___ _________ \| Student </big> <big>१५. ___ सरोवरः \| ___ _________ \| Lake</big> <big>१६. ___ केशः \| ___ _________ \| Hair</big> <big>१७. ___ आसन्दः \| ___ _________ \| Chair</big> <big>१८. ___ क्षणः \| ___ _________ \| Occasion</big> <big>१९. ___ पिकः \| ___ _________ \| Cuckoo</big> <big>२०. ___ धनिकः \| _________ \| Rich Man</big> ==== <big>३. उदाहरणं दृष्ट्वा आकारान्त- स्त्रीलिङ्गरूपाणि रिक्तस्थानेषु पूरयतु</big> ==== <big>'''१. एषा स्नुषा \| एताः स्नुषाः \| Daughter-in-law'''</big> <big>२. ___ नलिका । __ _________ \| Pipe/Tube</big> <big>३. ___ शर्करा \| ___ _________ \| Sugar</big> <big>४. ___ छुरिका \| ___ _________ \| Knife</big> <big>५. ___ स्थालिका \| ___ _________ \| Plate</big> <big>६. ___ पाचिका \| ___ _________ \| Cook (Female)</big> <big>७. ___ तुला \| __ _________ \| Balance</big> <big>८. ___ नौका \| ___ _________ \| Boat</big> <big>९. ___ निशा \| ___ _________ \| Night</big> <big>१०. --- सा गोशाला \| ताः गोशालाः \| Cow-shed</big> <big>११. ___ सञ्चिका \| ___ _________ \| File</big> <big>१२. ___ पाकशाला \| ___ _________ \| Kitchen</big> <big>१३. ___ पीठिका \| ___ _________ \| Table</big> <big>१४. ___ पत्रिका \| ___ _________ \| Magazine</big> <big>१५. ___ धाविका \| ___ _________ \| Runner (Female)</big> <big>१६. ___ निधानिका \| __ _________ \| Shelf</big> <big>१७. ___ परिचारिका \| ___ _________ \| Maid-servant</big> <big>१८. ___ पाञ्चालिका \| ___ _________ \| Doll</big> <big>१९. ___ भाषा \| ___ _________ \| Language</big> <big>२०. ___ मरीचिका \| ___ _________ \| Chilly</big> ==== <big>४. उदाहरणं दृष्ट्वा ईकारान्त- स्त्रीलिङ्गरूपाणि रिक्तस्थानेषु पूरयतु</big> ==== <big>१. एषा अङ्कनी \| एताः अङ्कन्यः \| Pencil</big> <big>२. ___ पितामही \|___ _ _ \| Grandmother (Paternal)</big> <big>३. ___ पत्रसूची \|___ _________ \| Paper Clip</big> <big>४. ___ नर्तकी \|___ _________ \| Dancer (Female)</big> <big>५. ___ सम्मार्जनी \|___ _________ \| Broom</big> <big>६. ___ वेल्लनी \|___ _________ \| Rolling Pin</big> <big>७. ___ सूची \|___ _________ \| Needle</big> <big>८. ___ मयूरी \|___ _________ \| Peacock</big> <big>९. ___ जननी \|___ _________ \| Mother</big> <big>१०. ___ सा अवसर्पिणी \| ताः अवसर्पिण्यः \| Slide</big> <big>११. ___ चालनी \|___ _________ \| Filter/Sieve</big> <big>१२. ___ जलकूपी \|___ _________ \| Water Bottle</big> <big>१३. ___ दूरवाणी \|___ _________ \| Telephone</big> <big>१४. ___ द्विचक्री \|___ _________ \| Two-Wheeler</big> <big>१५. ___ धरणी \|___ _________ \| Earth</big> <big>१६. ___ भगिनी \|___ _________ \| Sister</big> <big>१७. ___ मषी \|___ _________ \| Ink</big> <big>१८. ___ युवती \|___ _________ \| Maiden</big> <big>१९. ___ वर्णलेखनी \|___ _________ \| Sketch Pen</big> <big>२०. ___ हस्तघटी \|___ _________ \| Wristwatch</big> ==== <big>५. उदाहरणं दृष्ट्वा अकारान्त- नपुंसकलिङ्गरूपाणि रिक्तस्थानेषु पूरयतु</big> ==== <big>१. एतत् आर्द्रम् \| एतानि आर्द्राणि \| Ginger</big> <big>२. ___ आलुकम् \|___ _________ \| Potato</big> <big>३. ___ उदरम् \| ___ _________ \| Stomach</big> <big>४. ___ ओदनम् \|___ _________ \| Cooked Rice </big> <big>५. ___ कङ्कणम् \|___ _________ \| Bangle</big> <big>६. ___ कृष्णफलकम् \|___ _________ \| Blackboard</big> <big>७. ___ घृतम् \|___ _________ \| Ghee</big> <big>८. ___ चन्दनम् \|___ _________ \| Sandalwood</big> <big>९. ___ चूर्णं \|___ _________ \| Powder</big> <big>१०. --- तत् दलम् \| तानि दलानि \| Petal</big> <big>११. ___ दुग्धम् \|___ _________ \| Milk</big> <big>१२. ___ नक्षत्रम् \|___ _________ \| Star</big> <big>१३. ___ नगरम् \|___ _________ \| City</big> <big>१४. ___ नयनम् \|___ _________ \| Eye</big> <big>१५. ___ पनसम् \|___ _________ \| Jack-fruit</big> <big>१६. ___ पयोहिमम् \|__ _________ \| Ice Cream</big> <big>१७. ___ त्रिशूलम् \|___ _________ \| Trident</big> <big>१८. ___ फेनकम् \|___ _________ \| Soap</big> <big>१९. ___ नाटकम् \|___ _________ \| Drama</big> <big>२०. ___ पात्रम् \|___ _________ \| Vessel</big> '''PAGE 15 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>१६. बहुवचनक्रियापदनि</big>''' == === <big>'''बहुवचनान्तानि क्रियापदानि (वर्तमानकालः / लट्‌कारः)'''</big> === {\| class="wikitable" \| \|<big>'''प्र. पु. ए. व'''.</big> \| \|<big>'''प्र. पु. ब. व.'''</big> \|- \|[[File:Gachati.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|<big>गच्छति</big> \|[[File:Gachanti.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|<big>गच्छन्ति</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Agachati.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|<big>आगच्छति</big> \|[[File:Agachanti.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|<big>आगच्छन्ति</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Kridati.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|<big>क्रीडति</big> \|[[File:Kridanti.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|<big>क्रीडन्ति</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Khadati.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|<big>खादति</big> \|[[File:Khadanti.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|<big>खादन्ति</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Pashyati.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|<big>पश्यति</big> \|[[File:Pashyanti.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|<big>पश्यन्ति</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Nrutyati.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|<big>नृत्यति</big> \|[[File:Nrutyanti.jpg\|left\|frameless\|200x200px]] \|<big>नृत्यन्ति</big> \|} ==== <big>'''वर्तमानकाले (लट्‌लकारे) बहुवचनानि'''</big> ==== {\| class="wikitable" \|<big>'''क्र.'''</big> \|<big>'''प्र. पु. ए. व.'''</big> \|<big>'''प्र. पु. ब. व.'''</big> \|- \|<big>१</big> \|<big>भवति</big> \|<big>भवन्ति</big> \|- \|<big>२</big> \|<big>पठति</big> \|<big>पठन्ति</big> \|- \|<big>३</big> \|<big>लिखति</big> \|<big>लिखन्ति</big> \|- \|<big>४</big> \|<big>नमति</big> \|<big>नमन्ति</big> \|- \|<big>५</big> \|<big>यच्छति</big> \|<big>यच्छन्ति</big> \|- \|<big>६</big> \|<big>नृत्यति</big> \|<big>नृत्यन्ति</big> \|- \|<big>७</big> \|<big>स्‍नाति</big> \|<big>स्‍नान्ति</big> \|- \|<big>८</big> \|<big>पतति</big> \|<big>पतन्ति</big> \|- \|<big>९</big> \|<big>गच्छति</big> \|<big>गच्छन्ति</big> \|- \|<big>१०</big> \|<big>गायति</big> \|<big>गायन्ति</big> \|- \|<big>११</big> \|<big>पिबति</big> \|<big>पिबन्ति</big> \|- \|<big>१२</big> \|<big>खादति</big> \|<big>खादन्ति</big> \|- \|<big>१३</big> \|<big>धावति</big> \|<big>धावन्ति</big> \|- \|<big>१४</big> \|<big>हसति</big> \|<big>हसन्ति</big> \|- \|<big>१५</big> \|<big>भ्रमति</big> \|<big>भ्रमन्ति</big> \|- \|<big>१६</big> \|<big>गर्जति</big> \|<big>गर्जन्ति</big> \|- \|<big>१७</big> \|<big>रक्षति</big> \|<big>रक्षन्ति</big> \|- \|<big>१७</big> \|<big>कर्षति</big> \|<big>कर्षन्ति</big> \|- \|<big>१९</big> \|<big>क्षिपति</big> \|<big>क्षिपन्ति</big> \|- \|<big>२०</big> \|<big>वदति</big> \|<big>वदन्ति</big> \|- \|<big>२१</big> \|<big>पचति</big> \|<big>पचन्ति</big> \|- \|<big>२२</big> \|<big>पृच्छति</big> \|<big>पृच्छन्ति</big> \|- \|<big>२३</big> \|<big>पश्यति</big> \|<big>पश्यन्ति</big> \|- \|<big>२४</big> \|<big>विकसति</big> \|<big>विकसन्ति</big> \|- \|<big>२५</big> \|<big>चरति</big> \|<big>चरन्ति</big> \|- \|<big>२६</big> \|<big>स्मरति</big> \|<big>स्मरन्ति</big> \|- \|<big>२७</big> \|<big>अर्चति</big> \|<big>अर्चन्ति</big> \|- \|<big>२८</big> \|<big>क्रीडति</big> \|<big>क्रीडन्ति</big> \|- \|<big>२९</big> \|<big>तरति</big> \|<big>तरन्ति</big> \|- \|<big>३०</big> \|<big>तिष्ठति</big> \|<big>तिष्ठन्ति</big> \|} ==='''<big>लोट्‌लकारे (प्रार्थना अथवा आज्ञा) बहुवचनानि</big>'''=== {\| class="wikitable" \|<big>'''क्र.'''</big> \|<big>'''प्र. पु. ए. व.'''</big> \|<big>'''प्र. पु. ब. व.'''</big> \|- \|<big>१</big> \|<big>भवतु</big> \|<big>भवन्तु</big> \|- \|<big>२</big> \|<big>पठतु</big> \|<big>पठन्तु</big> \|- \|<big>३</big> \|<big>लिखतु</big> \|<big>लिखन्तु</big> \|- \|<big>४</big> \|<big>नमतु</big> \|<big>नमन्तु</big> \|- \|<big>५</big> \|<big>यच्छतु</big> \|<big>यच्छन्तु</big> \|- \|<big>६</big> \|<big>नृत्यतु</big> \|<big>नृत्यन्तु</big> \|- \|<big>७</big> \|<big>स्‍नातु</big> \|<big>स्‍नान्तु</big> \|- \|<big>८</big> \|<big>पततु</big> \|<big>पतन्तु</big> \|- \|<big>९</big> \|<big>गच्छतु</big> \|<big>गच्छन्तु</big> \|- \|<big>१०</big> \|<big>गायतु</big> \|<big>गायन्तु</big> \|- \|<big>११</big> \|<big>पिबतु</big> \|<big>पिबन्तु</big> \|- \|<big>१२</big> \|<big>खादतु</big> \|<big>खादन्तु</big> \|- \|<big>१३</big> \|<big>धावतु</big> \|<big>धावन्तु</big> \|- \|<big>१४</big> \|<big>हसतु</big> \|<big>हसन्तु</big> \|- \|<big>१५</big> \|<big>भ्रमतु</big> \|<big>भ्रमन्तु</big> \|- \|<big>१६</big> \|<big>गर्जतु</big> \|<big>गर्जन्तु</big> \|- \|<big>१७</big> \|<big>रक्षतु</big> \|<big>रक्षन्तु</big> \|- \|<big>१८</big> \|<big>कर्षतु</big> \|<big>कर्षन्तु</big> \|- \|<big>१९</big> \|<big>क्षिपतु</big> \|<big>क्षिपन्तु</big> \|- \|<big>२०</big> \|<big>वदतु</big> \|<big>वदन्तु</big> \|- \|<big>२१</big> \|<big>पचतु</big> \|<big>पचन्तु</big> \|- \|<big>२२</big> \|<big>पृच्छतु</big> \|<big>पृच्छन्तु</big> \|- \|<big>२३</big> \|<big>पश्यतु</big> \|<big>पश्यन्तु</big> \|- \|<big>२४</big> \|<big>विकसतु</big> \|<big>विकसन्तु</big> \|- \|<big>२५</big> \|<big>चरतु</big> \|<big>चरन्तु</big> \|- \|<big>२६</big> \|<big>स्मरतु</big> \|<big>स्मरन्तु</big> \|- \|<big>२७</big> \|<big>अर्चतु</big> \|<big>अर्चन्तु</big> \|- \|<big>२८</big> \|<big>क्रीडतु</big> \|<big>क्रीडन्तु</big> \|- \|<big>२९</big> \|<big>तरतु</big> \|<big>तरन्तु</big> \|- \|<big>३०</big> \|<big>तिष्ठतु</big> \|<big>तिष्ठन्तु</big> \|} ===<big>'''वर्तमानकाले (लट्‌लकारे) विशेषक्रियापदानि'''</big>=== {\| class="wikitable" \|<big>'''क्र'''</big> \|<big>'''धातुः'''</big> \|<big>'''प्र. पु. ए. व.'''</big> \|<big>'''प्र. पु. ब. व.'''</big> \|- \|<big>१</big> \|<big>कृ</big> \|<big>करोति</big> \|<big>कुर्वन्ति</big> \|- \|<big>२</big> \|<big>क्री</big> \|<big>क्रीणाति</big> \|<big>क्रीणन्ति</big> \|- \|<big>३</big> \|<big>ग्रह्</big> \|<big>गृह्णाति</big> \|<big>गृह्णन्ति</big> \|- \|<big>४</big> \|<big>शक्</big> \|<big>शक्‍नोति </big> \|<big>शक्‍नुवन्ति</big> \|- \|<big>५</big> \|<big>श्रु</big> \|<big>शृणोति</big> \|<big>शृण्वन्ति</big> \|- \|<big>६</big> \|<big>चि</big> \|<big>चिनोति</big> \|<big>चिन्वन्ति</big> \|- \|<big>७</big> \| <big>प्र+आप्</big> \|<big>प्राप्नोति</big> \|<big>प्राप्नुवन्ति</big> \|- \|<big>८</big> \|<big>रुद्</big> \|<big>रोदिति</big> \|<big>रुदन्ति</big> \|- \|<big>९</big> \|दा \|<big>ददाति</big> \|<big>ददति</big> \|- \|<big>१०</big> \|<big>हु</big> \|<big>जुहोति</big> \|<big>जुह्वति</big> \|- \|<big>११</big> \|<big>बन्‍ध्</big> \|<big>बध्‍नाति</big> \|<big>बध्‍नन्ति</big> \|- \|<big>१२</big> \|<big>ज्ञा</big> \|<big>जानाति</big> \|<big>जानन्ति</big> \|- \| \| \| \| \|- \| \| \|<big>'''उ. पु. ए. व.'''</big> \|<big>'''उ. पु. ब. व.'''</big> \|- \|<big>१</big> \|<big>कृ</big> \|<big>करोमि</big> \|<big>कुर्मः</big> \|- \|<big>२</big> \|<big>क्री</big> \|<big>क्रीणामि</big> \|<big>क्रीणीमः</big> \|- \|<big>३</big> \|<big>ग्रह्</big> \|<big>गृह्णामि</big> \|<big>गृह्णीमः</big> \|- \|<big>४</big> \|<big>शक्</big> \|<big>शक्‍नोमि</big> \|<big>शक्‍नुमः</big> \|- \|<big>५</big> \|<big>श्रु</big> \|<big>शृणोमि</big> \|<big>शृणुमः</big> \|- \|<big>६</big> \|<big>चि</big> \|<big>चिनोमि</big> \|<big>चिनुमः</big> \|- \|<big>७</big> \|<big>प्र + आप्</big> \|<big>प्राप्नोमि</big> \|<big>प्राप्नुमः</big> \|- \|<big>८</big> \|<big>रुद्</big> \|<big>रोदिमि</big> \|<big>रुदिमः</big> \|- \|<big>९</big> \|<big>दा</big> \|<big>ददामि</big> \|<big>दद्मः</big> \|- \|<big>१०</big> \|<big>हु</big> \|<big>जुहोमि</big> \|<big>जुहुमः</big> \|- \|<big>११</big> \|<big>बन्‍ध्</big> \|<big>बध्‍नामि</big> \|<big>बध्‍नीमः</big> \|- \|<big>१२</big> \|<big>ज्ञा</big> \|<big>जानामि</big> \|<big>जानीमः</big> \|} ===<big>'''उदाहरणानुसारं वाक्यरचनां करोतु''' </big>=== {\| class="wikitable" \|+ \| colspan="4" \|<big>'''प्रथमः पुरुषः'''</big> \|- \| colspan="2" \|<big>'''एकवचनम्'''</big> \| colspan="2" \|<big>'''बहुवचनम्'''</big> \|- \| colspan="2" \|<big>''एषः अस्ति ।''</big> \| colspan="2" \|<big>''एते सन्ति ।''</big> \|- \|<big>एषः</big><big>एषा</big> <big>एतत्</big> <big>सः</big> <big>सा</big> <big>तत्</big> <big>भवान्</big> <big>भवति</big> <big>बालकः</big> <big>बालिका</big> <big>मित्रम्</big> <big>फलम्</big> \|<big>अस्ति</big> <big>पठति</big> <big>लिखति</big> \|<big>एते</big><big>एताः</big> <big>एतानि</big> <big>ते</big> <big>ताः</big> <big>तानि</big> <big>भवन्तः</big> <big>भवत्यः</big> <big>बालकाः</big> <big>बालिकाः</big> <big>मित्राणि</big> <big>फलानि</big> \|<big>सन्ति</big> <big>पठन्ति</big> <big>लिखन्ति</big> \|- \| colspan="4" \|<big>'''मध्यमः पुरुषः'''</big> \|- \| colspan="2" \|<big>'''एकवचनम्'''</big> \| colspan="2" \|<big>'''बहुवचनम्'''</big> \|- \|<big>त्वम् </big> \|<big>असि </big><big>पठसि</big> <big>लिखसि</big> \|<big>यूयम्</big> \|<big>स्थ</big><big>पठथ</big> <big>लिखथ</big> \|- \| \| \| \| \|- \| colspan="4" \|<big>'''उत्तमः पुरुषः'''</big> \|- \| colspan="2" \|<big>'''एकवचनम्'''</big> \| colspan="2" \|<big>'''बहुवचनम्'''</big> \|- \|<big>अहम् </big> \|<big>अस्मि </big><big>पठामि</big> <big>लिखामि</big> \| <big>वयं </big> \|<big>स्मः</big><big>पठामः</big> <big>लिखामः</big> \|} ==='''<big>अभ्यासः -</big> <big>(वर्तमानकालः / लट्‌कारः)</big>'''=== ====<big>'''उदाहरणानुरूपं रिक्तस्थानानि पूरयतु'''</big>==== <big>१. सिंहः गर्जति ------ ------ सिंहाः गर्जन्ति</big> <big>२. मूषकः खादति ------ ------</big> <big>३. मृगः धावति ------ ------</big> <big>४. बिडालः पिबति ------ ------</big> <big>५. पिकः कूजति ------ ------</big> <big>६. मयूरः नृत्यति ------ ------</big> <big>७. कृषकः कर्षति ------ ------</big> <big>८. सैनिकः रक्षति ------ ------</big> <big>९. अजा चरति ------ ------</big> <big>१०. बाला वदति ------ ------</big> <big>११. महिला गायति ------ ------</big> <big>१२. अम्बा पचति ------ ------</big> <big>१३. पुष्पं विकसति ------ ------</big> <big>१४. छात्रः तिष्ठति ------ ------</big> <big>१५. फलं पतति ------ ------</big> <big>१६. वाहनं चलति ------ ------</big> <big>१७. बालः हसति ------ ------</big> <big>१८. वृद्धः पश्यति ------ ------</big> <big>१९. बालिका पठति ------ ------</big> <big>२०. चोरः धावति ------ ------</big> ==== <big>'''यथोचितानि रूपाणि रिक्तस्थानेषु लिखतु'''</big> ==== # <big>पिबति ------------ पिबन्ति।</big> #<big>खादति ------------</big> #<big>----------- धावन्ति ।</big> #<big>जिघ्रति ------------</big> #<big>------------ पश्यन्ति ।</big> #<big>नमति ------------</big> #<big>गच्छति ------------</big> #<big>------------ रटन्ति ।।</big> # <big>------------ आरोहन्ति ।</big> #<big>------------ अर्चन्ति ।</big> #<big>रक्षति ------------</big> # <big>गायति -----------</big> #<big>----------- विकसन्ति ।</big> #<big>-----------चलन्ति ।</big> #<big>------------हसन्ति ।</big> #<big>स्‍नाति -----------</big> #<big>पठति ------------</big> #<big>नृत्यति ------------</big> #<big>पतति -----------</big> #<big>तिष्ठति ------------</big> ==== <big>'''उदाहरणानुसारं वाक्यानि लिखतु'''</big> ==== <big>एषः मयूरः अस्ति --- एते मयुराः सन्ति ।</big> <big>मयूरः नृत्यति --- मयूराः नृत्यन्ति ।</big> <big>एषः मयूरः नृत्यति --- एते मयूराः नृत्यन्ति ।</big> #<big>एषः वानरः अस्ति --- ----- ----- ----- ।</big> # <big>वानरः आरोहति --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>एषः --- ----- --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>एषः हंसः अस्ति --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>हंसः तरति --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>--- ---- ----- --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>एषः सिंहः अस्ति --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>सिंहः गर्जति --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>--- --- ----- --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>एषा बालिका अस्ति --- एताः ----- ----- ।</big> #<big>बालिका पठति --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>एषा --- ----- --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>एषा लेखिका अस्ति --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>लेखिका लिखति --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>--- --- ----- --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>एषा कलिका --- --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>कलिका विकसति --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>--- --- विकसति --- ----- ----- ----- । </big> #<big>एतत् यानम् अस्ति --- एतानी ----- ----- ।</big> #<big>यानं भ्रमति --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>एतत् --- ----- --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>एतत् फलम् अस्ति --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>फलं पतति --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>एतत् --- --- --- ----- ----- ----- । </big> #<big>एतत् मित्रम् अस्ति --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>मित्रं क्रीडति --- ----- ----- ----- ।</big> #<big>एतत् --- --- --- ----- ----- ----- ।</big> ==== <big>'''अधोरेखाङ्कितस्य केवलं वचनपरिवर्तनं करोतु'''</big> ==== <big>यथाः</big> <big>सः विद्यालये पठति । ------------ ते विद्यालये पठन्ति ।</big> #<big>सा गृहे वसति। --- -- ------- ------- ।</big> # <big>एषः कार्यालये तिष्ठति । --- -- ------- ------- ।</big> #<big>लतायां पुष्पं विकसति । --- -- ------- ------- ।</big> #<big>भवान् क्रीडाङ्गणे क्रीडति। --- -- ------- ------- ।</big> #<big>भवती प्रतिदिनं नृत्यति। --- -- ------- ------- ।</big> #<big>वने सिहं गर्जति। --- -- ------- ------- ।</big> #<big>एषा चित्रं पश्यति । --- -- ------- ------- ।</big> #<big>बालः शालां गच्छति । --- -- ------- ------- ।</big> #<big>वानरः फलं खादति । --- -- ------- ------- ।</big> #<big>सा गीतं गायति । --- -- ------- ------- ।</big> #<big>सैनिकः देशं रक्षति । --- -- ------- ------- ।</big> #<big>लेखकः कथां कथयति। --- -- ------- ------- ।</big> #<big>नर्तिका गुरुवन्दनां नृत्यति। --- -- ------- ------- ।</big> #<big>त्वं चलचित्रं पश्यसि। --- -- ------- ------- ।</big> #<big>अहं शीतपेयं पिबामि। --- -- ------- ------- ।</big> #<big>बालिका मोदकं खादति। --- -- ------- ------- ।</big> #<big>अध्यापकः पाठं पाठयति । --- -- ------- ------- ।</big> #<big>अम्बा देवालयं गच्छति। --- -- ------- ------- ।</big> #<big>अर्चकः पूजां करोति। --- -- ------- ------- ।</big> #<big>धनिकः धनं ददाति । --- -- ------- ------- ।</big> ==== <big>'''वचनपरिवर्तनं करोतु'''</big> ==== <big>१. बालकः पठति । ------------ बालकाः पठन्ति ।</big> <big>२. गजः चलति । --- --------------- ।</big> <big>३. भिक्षुकः अटति। --- --------------- ।</big> <big>४. दीपः ज्वलति । --- --------------- ।</big> <big>५. वृक्षः फलति । --- --------------- ।</big> <big>६. बालिका प्रक्षालयति। --- --------------- ।</big> <big>७. सर्पः सर्पति। --- --------------- ।</big> <big>८. नेत्रं स्फुरति। --- --------------- ।</big> <big>९. व्याघ्रः जिघ्रति। --- --------------- ।</big> <big>१०. अनुजा वदति । --- --------------- ।</big> <big>११. महराजा आरोहति। --- --------------- ।</big> <big>१२. नदी वहति। --- --------------- ।</big> <big>१३. परिचारिका मार्जयति। --- --------------- ।</big> <big>१४. अध्यापिका पाठयति। --- --------------- ।</big> <big>१५. अग्रजा पृच्छति । --- --------------- ।</big> <big>१६. छात्रा पश्यति । --- --------------- ।</big> <big>१७. फलं पतति। --- --------------- ।</big> <big>१८. देवी तुष्यति । --- --------------- ।</big> <big>१९. यन्त्रः चलति । --- --------------- ।</big> <big>२०. मयूरः नृत्यति । --- --------------- ।</big> ==== <big>'''अधोलिखितानि क्रियापदानि उपयुज्य उदाहरणानुसारम् उचितक्रियापदैः रिक्तस्थानानि पूरयतु'''</big> ==== {\| class="wikitable" \|<big>करोति – कुर्वन्ति</big> \|<big>करोमि - कुर्मः</big> \|- \|<big>शृणोति - शृण्वन्ति</big> \|<big>शृणोमि – शृण्मः</big> \|- \|<big>ददाति – ददति</big> \|<big>ददामि – दद्मः</big> \|- \|<big>जानाति – जानन्ति </big> \|<big>जानामि - जानीमः</big> \|- \|<big>शक्‍नोति – शक्‍नुवन्ति</big> \|<big>शक्‍नोमि – शक्‍नुमः</big> \|} #<big>सा ध्यानं करोति।</big> #<big>ताः किं ------ ।</big> #<big>अहं चिन्तनं ---- ।</big> #<big>वयं भोजनं ----- ।</big> #<big>बालकः वार्तां शृणोति ।</big> #<big>भवन्तः रामायणं -।</big> #<big>अहं गीतां ------ ।</big> #<big>वयं भजनं ------ ।</big> #<big>महिला आभरणं ददाति।</big> #<big>भवन्तः भोजनं --- ।</big> #<big>अहं पुष्पं -------- ।</big> #<big>वयं रोटिकां ---।</big> #<big>भवति किं किं जानाति ।</big> #<big>बालकाः सर्वं ---- ।</big> #<big>वयं पाठं न ------ ।</big> #<big>अहं सर्वं ---- ।</big> #<big>भवती कार्यं कर्तुं शक्‍नोति?</big> #<big>वैद्याः कार्यं कर्तुं -।</big> #<big>अहं कार्यं कर्तुं - ।</big> #<big>वयं पूजां कर्तुं -- ।</big> ==== <big>'''उदाहरणानुगुणम् उचितैः क्रियापदरूपै: रिक्तस्थानानि पूरयतु'''</big> ==== #<big>उदाः सा संस्कृतं जानाति । (ज्ञा)</big> #<big>वयं संस्कृतं न ----- । (ज्ञा)</big> # <big>आरक्षकः चोरं ----- । (ग्रह्)</big> #<big>महिला शटिकां ---- । (क्री)</big> #<big>ते शिष्टाचारं न ----- । (ज्ञा)</big> #<big>गृहिणी रोटिकां ----- । (दा) </big> #<big>ते शिष्टाचारं न ----- । (ज्ञा)</big> #<big>अनुजः चित्रं ------- । (दृश्)</big> #<big>वैद्याः औषधं ------ । (दा)</big> #<big>भवन्तः पुस्ताकानि -----। (क्री)</big> #<big>अहं फलानि ------ । (क्री)</big> #<big>ते कोलाहलं -------- । (श्रु)</big> #<big>वयं गीतं ----------- । (श्रु)</big> #<big>साधकः ध्यानं ------ । (श्रु)</big> #<big>सा चित्रं लेखितुं -----। (शक्)</big> #<big>वयं गीतं गातुं ------ । (शक्)</big> #<big>बालकाः श्लोकान् पठितुं - । (शक्)</big> ===<big>'''बहुवचनयुक्तानि प्रश्नवाक्यानि।'''</big>=== <big>'''सम्यक् स्मरतु'''</big> {\| class="wikitable" \| \| colspan="4" \|<big>'''प्रश्नवाचकाः'''</big> \|- \| \| colspan="2" \|<big>'''एकवचनम्'''</big> \| colspan="2" \|<big>'''बहुवचनम्'''</big> \|- \| \|<big>''समीपे''</big> \|<big>''दूरे''</big> \|<big>''समीपे ''</big> \|<big>''दूरे''</big> \|- \|<big>'''पुलिंङ्गः'''</big> \|<big>एषः कः ?</big> \|<big>सः कः ?</big> \|<big>एते के ? </big> \|<big>ते के ?</big> \|- \|<big>'''स्त्रीलिङ्गः'''</big> \|<big>एषा का ?</big> \|<big>सा का ?</big> \|<big>एताः काः ?</big> \|<big>ताः काः ?</big> \|- \|<big>'''नपुंसकलिङ्गः'''</big> \|<big>एतत् किम् ?</big> \|<big>तत् किम् ?</big> \|<big>एतानि कानि?</big> \|<big>तानि कानि?</big> \|} ==== <big>'''ध्यानेन पठतु'''</big> ==== {\| class="wikitable" \|<big>'''[एकवचनम्] – बहुवचनम्'''</big> \|<big>'''एते/ ते, एताः/ताः, एतानि /तानि'''</big> \|<big>'''के / काः / कानि ?'''</big> \|<big>'''प्रश्नः '''</big> \|<big>'''उत्तरम् '''</big> \|- \|<big>[सिंहः] - सिंहाः </big> \| \|<big>के ?</big> \|<big>एते के ?</big> \|<big>एते सिंहाः सन्ति।</big> \|- \|<big>[मृगः ] - मृगाः</big> \| \|<big>के ?</big> \|<big>ते के ?</big> \|<big>ते मृगाः सन्ति।</big> \|- \|<big>[अजा] - अजाः </big> \| \|<big>काः ?</big> \|<big>एताः काः ?</big> \|<big>एताः अजाः सन्ति ।</big> \|- \|<big>[बालिका] - बालिकाः</big> \| \|<big>काः ?</big> \|<big>ताः काः ?</big> \|<big>ताः बालिकाः सन्ति।</big> \|- \|<big>[छत्रम्] - छत्राणि</big> \| \|<big>कानि ?</big> \|<big>एतानि कानि ?</big> \|<big>एतानि छत्राणि सन्ति।</big> \|- \|<big>[नेत्रम्] - नेत्राणि</big> \| \|<big>कानि?</big> \|<big>तानि कानि ?</big> \|<big>तानि नेत्राणि सन्ति।</big> \|} ==== <big>'''ध्यानेन पठतु'''</big> ==== <big>छात्राः कुत्र गच्छन्ति । छात्राः विद्यालयं [विद्यालयः] गच्छन्ति ।</big> <big>बालकाः कुत्र गच्छन्ति? बालकाः क्रीडाङ्गणं गच्छन्ति।</big> <big>बालकाः किमर्थं विद्यालयं गच्छन्ति ? बालकाः विद्यालयम् अध्ययनाय [अध्ययनम्] गच्छन्ति। </big> <big>तरुणाः किमर्थं चित्रालयं गच्छन्ति? तरुणाः चलचित्रदर्शनाय [ चलचित्रदर्शनम्] चित्रालयं गच्छन्ति।</big> <big>छात्राः किमर्थं पठन्ति? छात्राः ज्ञानार्जनाय [ज्ञानार्जनम्] पठन्ति।</big> ===<big>'''बहुवचनान्तक्रियापदानाम् अभ्यासः'''</big>=== ====<big>'''बहुवचनयुक्तानि प्रश्नवाक्यानि सम्यक् स्मरतु'''</big>==== {\| class="wikitable" \| \| colspan="4" \|<big>'''प्रश्नवाचकाः'''</big> \|- \| \| colspan="2" \|<big>'''एकवचनम्'''</big> \| colspan="2" \|<big>'''बहुवचनम्'''</big> \|- \| \|<big>समीपे</big> \|<big>दूरे</big> \|<big>समीपे</big> \|<big>दूरे</big> \|- \|<big>'''पुलिंङ्गः'''</big> \|<big>एषः कः ?</big> \|<big>सः कः ?</big> \|<big>एते के ?</big> \|<big>ते के ?</big> \|- \|<big>'''स्त्रीलिङ्गः'''</big> \|<big>एषा का ?</big> \|<big>सा का ?</big> \|<big>एताः काः ?</big> \|<big>ताः काः ?</big> \|- \|<big>'''नपुंसकलिङ्गः'''</big> \|<big>एतत् किम् ?</big> \|<big>तत् किम् ?</big> \|<big>एतानि कानि?</big> \|<big>तानि कानि?</big> \|} ==== <big>'''उदाहरणानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयतु'''</big> ==== {\| class="wikitable" \|<big>'''[एकवचनम्] – बहुवचनम्'''</big> \|<big>'''एते/ ते, एताः/ताः, एतानि /तानि'''</big> \|<big>'''के / काः / कानि ?'''</big> \|<big>'''प्रश्नः '''</big> \|<big>'''उत्तरम् '''</big> \|- \|<big>[सिंहः] - सिंहाः </big> \| \|<big>के ?</big> \|<big>एते के ?</big> \|<big>एते सिंहाः गर्जन्ति।</big> \|- \|<big>The [मृगः ] - मृगाः</big> \| \|<big>के ?</big> \|<big>ते के ?</big> \|<big>ते मृगाः धावन्ति।</big> \|- \|<big>[अजा] - अजाः </big> \| \|<big>काः ?</big> \|<big>एताः काः ?</big> \|<big>एताः अजाः चरन्ति ।</big> \|- \|<big>[बालिका] - बालिकाः</big> \| \|<big>काः ?</big> \|<big>ताः काः ?</big> \|<big>ताः बालिकाः हसन्ति।</big> \|- \|<big>[छत्रम्] - छत्राणि</big> \| \|<big>कानि ?</big> \|<big>एतानि कानि ?</big> \|<big>एतानि छत्राणि सन्ति ।</big> \|- \|<big>[नेत्रम्] - नेत्राणि</big> \| \|<big>कानि?</big> \|<big>तानि कानि ?</big> \|<big>तानि नेत्राणि सन्ति।</big> \|- \|<big>[कछपः] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[कलिका] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[लेखनी] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[विमानम्] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[लता] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \| <big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[महिषी] – </big> \| \| \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[मयुरः] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[शुकः] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[नर्तकी] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[वैद्या] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[वृद्धा] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[घटः] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[ नाणकम्] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[पुस्तकम्] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[फलम्] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[पेटिका] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|- \|<big>[मक्षिका] - </big> \| \|<big>--- ?</big> \|<big>--- - ?</big> \|<big>--- ----- ।</big> \|} ==== <big>'''प्रश्नोत्तरवाक्यानि पठित्वा कः कुत्र गच्छति इति लिखतु'''</big> ==== {\| class="wikitable" \|<big>'''प्रश्नाः'''</big> \|<big>'''उत्तराणि'''</big> \|<big>'''उत्तरवाक्यम्'''</big> \|- \|<big>बालकाः कुत्र गच्छन्ति ?</big> \|<big>विद्यालयम्</big> \|<big><nowiki>बालकाः विद्यालयं गच्छन्ति \|</nowiki></big> \|- \|<big>अर्चकाः कुत्र गच्छन्ति ?</big> \|<big>मन्दिरम्</big> \| \|- \|<big>विक्रयिकाः कुत्र गच्छन्ति ?</big> \|<big>आपणम्</big> \| \|- \|<big>आचार्याः कुत्र गच्छन्ति ?</big> \|<big>आश्रमम्</big> \| \|- \|<big>सिंहाः कुत्र गच्छन्ति ?</big> \|<big>वनम्</big> \| \|- \|<big>कृषकाः कुत्र गच्छन्ति ?</big> \|<big>ग्रामम्</big> \| \|- \|<big>अध्यापकाः कुत्र गच्छन्ति ?</big> \|<big>पुस्तकालयम्</big> \| \|- \|<big>वैद्याः कुत्र गच्छन्ति ?</big> \|<big>चिकित्सालयम्</big> \| \|- \|<big>गृहिण्यः कुत्र गच्छन्ति ?</big> \|<big>उद्यानम्</big> \| \|- \|<big>छात्राः कुत्र गच्छन्ति ?</big> \|<big>क्रीडाङ्गणम्</big> \| \|} ==== <big>'''उदाहरणानुसारं प्रश्न-वाक्यानि उत्तर-वाक्यानि च लिखतु'''</big> ==== {\| class="wikitable" \|<big>बालकाः</big><big>छात्राः</big> <big>भवन्तः</big> <big>शिशवः</big> <big>मातरः</big> <big>बालिकाः</big> <big>अध्यापिकाः</big> <big>यूयम्</big> <big>अग्रजाः</big> <big>गायिकाः</big> \| #<big>फल</big> #<big>पुस्तक</big> #<big>पत्र</big> # <big>दुग्ध</big> #<big>दूरदर्शन</big> #<big>पुष्प</big> #<big>पुस्तक</big> #<big>मोदक</big> #<big>क्रीडनक</big> #<big>गीत</big> \| # <big>खादति</big> #<big>पठति</big> #<big>लिखति</big> #<big>पिबति</big> #<big>पश्यति</big> #<big>जिघ्रति</big> #<big>नयति</big> #<big>यच्छति</big> # <big>आनयति</big> #<big>गायति</big> \|} <big>यथा ---</big> #'''<big>बालकाः किं कुर्वन्ति? बालकाः फलानि खादन्ति</big>''' #<big>छात्राः ----- ------ ।</big> #<big>भवन्तः ----- ------ ।</big> #<big>शिशवः ----- ------ ।</big> #<big>मातरः ----- ------ ।</big> # <big>बालिकाः ----- ------ ।</big> #<big>अध्यापिकाः ---- ------ ।</big> #<big>यूयम् ----- ------ ।</big> #<big>अग्रजाः ----- ------ ।</big> #<big>गायिकाः ----- ------ ।</big> '''PAGE 16 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>१७. वर्तमानकालः</big>''' == === '''लट्‌लकारः (वर्तमानकालः) लोट्‌लकारः च''' === ==== <big>उदाहरणं दृष्ट्वा परिवर्तनं करोतु</big> ==== {\| class="wikitable" \|+ !<big>लट्‌लकारः (वर्तमानकालः)</big> ! colspan="2" \|<big>लोट्‌लकारः (आज्ञा/प्रार्थना )</big> \|- \|'''<big>एकवचनम्</big>''' \|<big>'''एकवचनम्'''</big> \|'''<big>बहुवचनम्</big>''' \|- \|<big>भवान् उपविशति ।</big> \|<big>भवान् उपविशतु </big> \|<big>भवन्तः उपविशन्तु</big> \|- \|<big>नर्तकी नृत्यति।</big> \|<big>नर्तकी ------- ।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>सा पठति ।</big> \|<big>सा ---------- ।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>सैनिकः रक्षति।</big> \|<big>सैनिकः ------- ।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>रामः गच्छति ।</big> \|<big>रामः ------ ।</big> \| <big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>भक्तः नमति ।</big> \|<big>भक्तः ------- ।</big> \| <big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>चित्रकारः लिखति ।</big> \|<big>चित्रकारः -------।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>याचकः यच्छति।</big> \|<big>याचकः -------।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>कोकिलः गायति ।</big> \| <big>कोकिलः -------।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>प्रकाशः क्रीडति।</big> \| <big>प्रकाशः -------।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>लता हसति ।</big> \|<big>लता -------- ।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>माता सीव्यति ।</big> \|<big>माता -------- ।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>चोरः धावति ।</big> \|<big>चोरः --------।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>सिंहः गर्जति।</big> \|<big>सिंहः --------।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>गिरिशः पतति।</big> \|<big>गिरिशः ------- ।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>सः गच्छति।</big> \|<big>सः ---------- ।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>राधा पठति।</big> \|<big>राधा -------- ।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>सा पश्यति ।</big> \|<big>सा --------- ।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>रामः तरति ।</big> \|<big>रामः -------- ।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|- \|<big>अम्बा गच्छति ।</big> \|<big>अम्बा --------।</big> \|<big>---- ------- ।</big> \|}'''PAGE 17 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>१८. द्वितीया विभक्तिः</big>''' == === '''द्वितीया विभक्तिः - प्रथमभागः''' === ==== <big>'''एतानि चित्राणि दृष्ट्वा वाक्यानि पठत –'''</big> ==== {\| class="wikitable" \|+ \|[[File:L18 Photo3.png\|frameless\|190x190px\|center]] \|[[File:L18 Photo4.png\|frameless\|196x196px\|center]] \|[[File:L18 Photo5.png\|frameless\|218x218px\|center]] \|- \|<big>बालकः</big> \|<big>विद्यालयः</big> \|<big>बालकः '''विद्यालयं'''<nowiki> गच्छति \|</nowiki></big> \|} {\| class="wikitable" \|[[File:L18 Photo2.png\|frameless\|300x300px\|center]] \|[[File:L18 Photo1.png\|frameless\|300x300px\|center]] \|- \|<big>बालिका '''क्रीडालयं''' गच्छति ।</big> \|<big>बालकः '''पाठं''' पठति।</big> \|} ====<big>'''अधोलिखितानां शब्दानाम् उचितविभक्तिरूपेण रिक्तस्थानानि पूरयतु ---'''</big>==== {\| class="wikitable" \|<big>१. आपणः</big> \|<big>२. ग्रन्थालयः </big> \|<big>३. वित्तकोषः </big> \|<big>४. प्रकोष्ठः </big> \|- \|<big>५. मठः </big> \| <big>६. बौद्धविहारः</big> \|<big>७. आश्रमः</big> \|<big>८. चन्द्रलोकः </big> \|- \|<big>९. विदेशः </big> \|<big>१०. हिमालयः </big> \|<big>११. देवालयः</big> \|<big>१२. भूलोकः</big> \|} #<big>ग्राहकः '''आपणं''' गच्छति।</big> #<big>प्राध्यापकः ----- गच्छति।</big> #<big>धनिकः ----- गच्छति।</big> #<big>माता ----- गच्छति।</big> #<big>भक्तः ----- गच्छति।</big> #<big>भिक्षुकः ----- गच्छति।</big> #<big>आचार्यः ----- गच्छति।</big> #<big>अन्तरिक्षयात्रिकः ----- गच्छति।</big> #<big>भ्राता ----- गच्छति।</big> #<big>साधकः ----- गच्छति।</big> #<big>पिता ----- गच्छति।</big> #<big>नारदः ----- गच्छति।</big> ===<big>'''एतत् सम्भाषणम् उच्चैः पठत अवगच्छत च –''' </big>=== <big>माता – गोविन्द ! भवान् किं करोति ?</big> <big>गोविन्दः – पाठं पठामि अम्ब !</big> <big>माता – वत्स ! आपणं गत्वा आगच्छति वा ?</big> <big>गोविन्दः – अम्ब ! शीघ्रं लिखित्वा गच्छामि \| किम् आनयामि ततः ?</big> <big>माता – वत्स ! आपणं गत्वा लवणं, शर्करां, तण्डुलं, गुडं, द्विदलं च आनय \| </big> <big>गोविन्दः – भगिनीं वदतु अम्ब ! सा किं करोति ?</big> <big>माता – सा अवकरं क्षिप्त्वा पात्रं प्रक्षालयति \| द्रोण्यां जलं पूरयति \| भूमिं वस्त्रेण मार्जयति \| पुष्पाणि आनीय मालां करोति \| एवं तस्य बहूनि कार्याणि सन्ति भोः \|</big> <big>गोविन्दः – ममापि पठनं बहु अस्ति \|</big> <big>माता – दशनिमेषाभ्यन्तरे आपणं गत्वा आगच्छतु \| अनन्तरं पाठान् पठ \|</big> <big>गोविन्दः – तर्हि शीघ्रं धनं स्यूतं चा ददातु अम्ब ! </big> <big>माता – आगमनसमये द्वौ कूर्चौ, अग्निपेटिके, संमार्जन्यौ च आनय \| </big> <big>गोविन्दः – द्वौ स्यूतौ ददातु, धनम् अधिकं ददातु, चाकलेहान् अपि आनयामि.....?</big> <big>माता – अतः एव भवान् शीघ्रं गन्तुम् उद्युक्तः \| स्वीकुरु ....\|</big> {\| class="wikitable" \|+ ! colspan="4" \|=== <big>अजन्तशब्दानां द्वितीयाविभक्तिप्रयोगः</big> === \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \| rowspan="2" \|<big>अकारान्तः पुंलिङ्गः</big> \|<big>मयूरः</big> \|<big>मयूराः</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>मयूरम्</big> \|<big>मयूरान्</big> \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \| rowspan="2" \|<big>आकारान्तः स्त्रीलिङ्गः</big> \|<big>बालिका</big> \| <big>बालिकाः</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>बालिकाम्</big> \|<big>बालिकाः</big> \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \| rowspan="2" \|<big>ईकारान्तः स्त्रीलिङ्गः</big> \|<big>नदी</big> \|<big>नद्यः</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>नदीम्</big> \|<big>नदीः</big> \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \| rowspan="2" \|<big>अकारान्तः नपुंसकलिङ्गः</big> \|<big>पुस्तकम्</big> \|<big>पुस्तकानि</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>पुस्तकम्</big> \|<big>पुस्तकानि</big> \|} {\| class="wikitable" \|+ ! colspan="3" \|=== <big>सर्वनामशब्दानाम् द्वितीयाविभक्तिप्रयोगः</big> === \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \|<big>सः</big> \|<big>ते</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>तम्</big> \|<big>तान्</big> \|- \| \| \| \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \|<big>सा</big> \|<big>ताः</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>ताम्</big> \| <big>ताः</big> \|- \| \| \| \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \|<big>एषः</big> \|<big>एते</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>एतम्</big> \|<big>एतान्</big> \|- \| \| \| \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \| <big>एषा</big> \| <big>एताः</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>एताम्</big> \|<big>एताः</big> \|- \| \| \| \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \|<big>अहम्</big> \|<big>वयम्</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>माम्</big> \|<big>अस्मान्</big> \|- \| \| \| \|- \| <big>प्रथमाविभक्तिः</big> \|<big>भवान्</big> \|<big>भवन्तः</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>भवन्तम्</big> \|<big>भवतः</big> \|- \| \| \| \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \|<big>भवती</big> \|<big>भवत्यः</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>भवतीम्</big> \|<big>भवतीः</big> \|- \| \| \| \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \| <big>तत्</big> \|<big>तानि</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>तत्</big> \|<big>तानि</big> \|- \| \| \| \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \|<big>एतत्</big> \|<big>एतानि</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>एतत्</big> \|<big>एतानि</big> \|- \| \| \| \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \|<big>कः</big> \|<big>के</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>कम्</big> \| <big>कान्</big> \|- \| \| \| \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \|<big>का</big> \|<big>काः</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>काम्</big> \|<big>काः</big> \|- \| \| \| \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \|<big>किम्</big> \|<big>कानि</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>किम्</big> \|<big>कानि</big> \|- \| \| \| \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \|<big>सर्वः</big> \|<big>सर्वे</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>सर्वम्</big> \|<big>सर्वान्</big> \|- \| \| \| \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \|<big>सर्वा</big> \|<big>सर्वाः</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>सर्वाम्</big> \|<big>सर्वाः</big> \|- \| \| \| \|- \|<big>प्रथमाविभक्तिः</big> \|<big>सर्वम्</big> \|<big>सर्वाणि</big> \|- \|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big> \|<big>सर्वम्</big> \|<big>सर्वाणि</big> \|} ====<big>'''आवरणे लिखितानां शब्दानां द्वितियाविभक्तिरूपाणि लिखन्तु ---'''</big>==== #<big>सः (अहम् ) ----- आह्वयति।</big> #<big>सा (भवती) ----- पश्यति ।</big> #<big>जनानी (सा) ----- पृच्छति ।</big> #<big>त्वं (ते [पुं]) ----- वदसि ।</big> #<big>सैनिकाः (देशः) ----- रक्षन्ति ।</big> # <big>सा (भवत्यः ) ----- स्मरति ।</big> #<big>सर्वे (अहम्) ----- पृच्छन्ति ।</big> #<big>भवान् (एषा) ----- जानाति किम् ?</big> #<big>सः ( भवान्) ----- न जानाति।</big> ===<big>'''उदाहरणानुसारं प्रश्न-निर्माणं कुर्वन्तु \|'''</big>=== {\| class="wikitable" \|+ !<big>वाक्यम् </big> !<big>प्रश्नः</big> \|- \|<big>सः सत्यं वदति।</big> \|<big>कः सत्यं वदति?</big> \|- \|<big>एषः संयमं करोति।</big> \|<big>------?</big> \|- \|<big>योगी विभूतिं प्राप्नोति।</big> \|<big>------?</big> \|- \|<big>अहिंसकः वैरं त्यजति।</big> \|<big>------?</big> \|- \|<big>साधकः इन्द्रियाणि निगृह्णाति ।</big> \|<big>------?</big> \|- \|<big>छात्रः पादान् प्रसारयति।</big> \|<big>------?</big> \|- \|<big>सा हठयोगप्रदीपिकां पठति।</big> \|<big>------?</big> \|- \|<big>वैद्यः नाडीः परिशीलयति।</big> \| <big>------?</big> \|- \|<big>वैद्यः नाडीः परिशीलयति।</big> \|<big>------?</big> \|- \|<big>सः नियमान् पालयति।</big> \|<big>------?</big> \|- \|<big>अहं षट्कर्माणि करोमि।</big> \|<big>------?</big> \|} <nowiki>===</nowiki> <big>'''अधोलिखितं सम्भाषणं पठतु । आवरणे विद्यामानानां शब्दानाम् उचितरूपाणि रिक्तस्थाने लिखतु '''---</big>''' ===''' <big>माता - पुत्र ! (श्लोकः) ----- वदतु।</big> <big>पुत्रः - अहं (श्लोकः) ----- वक्तुं न शक्‍नोमि।</big> <big>माता – किमर्थम् ?</big> <big>पुत्रः – अहं (शाला) ----- न गतवान् ।</big> <big>माता – अहं (भवान्)---- पाठयामि।</big> <big>पुत्रः – सत्यं, भवती (अहं) ----- पाठयतु।</big> <big>माता – आं, पाठयामि।</big> <big>पुत्री – अम्ब, (अहम्) ----- अपि पाठयतु।</big> <big>माता – अस्तु, (भवती) ----- अपि पाठयामि।</big> <big>पुत्रः – कदा पाठयति?</big> <big>माता – इदानीं (भवान्) ----- पाठायामि ।</big> <big>पुत्रः – (अनुजा) ----- कदा पाठयति।</big> <big>माता – (सा) ----- श्वः पाठयामि ।</big> ===<big>'''अधः एकं सम्भाषणम् अस्ति । सम्भाषणं पठत । आवरणे विद्यमानानां शब्दानाम् उचितानि रूपाणि रिक्ते स्थले लिखत ।'''</big>=== <big> गीता – ह्यः भवती किमर्थं ____________ (विद्यालयः) न आगतवती ?</big> <big>माला – ह्यः अहं ___________ (ग्रामः) गतवती आसम् \|</big> <big>गीता – _________ (ग्रामः) किमर्थं गतवती भवती ?</big> <big>माला – प्रतिवर्षं मम पितामहः __________ (देवपुजा) करोति \| अतः अहं ________ (ग्रामः) गतवती \| </big> <big>गीता – ग्रामे भवती किं किं कृतवती ?</big> <big>माला – अहं ग्रामे _________ (लीला) ___________ (लता) च दृष्टवती \| अहम् अपि _________ (पूजा) कृतवती \| पितामहेन सह ___________ (संभाषणं) कृतवती \| ____________ (बीजपूरवृक्षः) आरुह्य __________ (फलानि) खादितवती \| अस्तु , ह्यः अध्यापकः __________ (कः) ___________ (पाठः) पाठितवान् ?</big> <big>गीता – ह्यः अध्यापकः _________ (पाठः) न पठितवान् \| अपि तु _________ (श्लोकाः) पठितवान् \|</big> <big>माला – तृतीयपाठस्य विषये सः ___________ (प्रश्नाः) पृष्टवान् वा ?</big> <big>गीता – आं , सः ___________ (प्रश्नाः) पृष्टवान् \| वयम् _________ (उत्तराणि) उक्तवन्तः \|</big> <big>माला – ह्यः गायत्री ___________ (कक्ष्या) आगतवती ?</big> <big>गीता – आम् \| सा ________ (नूतनः) _________ (चोलः) __________ (निचोलः) च धृत्वा आगतवती \| ह्यः तस्याः जन्मदिनम् \| सा ___________ (अध्यापिकाः) नमस्कृतवती \| अध्यापकाः __________ (अशीर्वादः) कृतवन्तः \| वयम् _________________ (अभिनन्दनवचनानि) उक्तवन्तः \| </big> ===<big>'''योगाभ्यासे द्वितीयाविभक्तीनाम् उदाहरणानि –'''</big>=== #<big>युवकः प्राणायामं करोति \|</big> #<big>योगी इन्द्रियं निगृह्णाति \|</big> #<big>साधकः सत्यं वदति \|</big> #<big>भक्तः मोक्षम् इच्छति \|</big> #<big>शिष्यः योगम् अभ्यस्यति \|</big> #<big>शवासनं श्रान्तिं हरति \|</big> #<big>योगः रोगं नाशयति \|</big> #<big>सः वायुं पूरयति \| </big> ====<big>'''अभ्यासः - एकवचने बहुवचने च द्वितीयाविभक्तिप्रयोगः'''</big>==== <big>एतानि वाक्यानि पठन्तु –</big> {\| class="wikitable" \|+ !<big>वाक्यम् </big> !<big>प्रश्नः</big> \|- \|<big><nowiki>भक्तः ध्यानं करोति \|</nowiki></big> \| <big>भक्तः किं करोति ?</big> \|- \|<big>आचार्यः योगाभ्यासम् अवलोकयति।</big> \|<big>आचार्यः कम् अवलोकयति ?</big> \|- \|<big>छात्रः प्राणान् पूरयति।</big> \|<big>छात्रः कान् पूरयति ?</big> \|- \|<big>योगशिक्षकः मुद्रां कारोति।</big> \|<big>योगशिक्षकः काम् करोति ?</big> \|- \|<big>योगः अस्मान् रक्षति।</big> \|<big>योगः कान् रक्षति ?</big> \|- \| <big>त्वं बालिकाभ्यः योगासनं दर्शयति।</big> \|<big>त्वं बालिकाभ्यः किं दर्शयति ?</big> \|- \|<big>सः आसनानि प्रदर्शयति।</big> \|<big>सः कानि प्रदर्शयति ?</big> \|- \|<big>बालकः नेतिसूत्रे नासिकायां स्थापयति।</big> \|<big>बालकः के नासिकायां स्थापयति ?</big> \|- \|<big>तौ भानुं नमस्कुरुतः।</big> \|<big>तौ कं नमस्कुरुतः ?</big> \|- \|<big>एषा महिला प्राणायामं पाठयति।</big> \|<big>एषा के प्राणायामं पाठयति ?</big> \|} '''PAGE 18 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>१९. कदा ?; कुत्र ?; किम् ?</big>''' == ===<big>कदा ?</big>=== ==== <big>पठतु –</big> ==== <big>भवान् कदा उत्तिष्ठति ?</big> <big>अहं पञ्चवादने उत्तिष्ठामि ।</big> <big>भवान् कदा विद्यालयं गच्छति ?</big> <big>अहं सप्तवादने विद्यालयं गच्छामि ।</big> <big>सूर्योदयः कदा भवति ?</big> <big>सूर्योदयः षड्वादने भवति।</big> <big>भवती कदा क्रीडति ?</big> <big>अहं सायं चतुर्वादने क्रीडामि ।</big> <big>दीपावली कदा भवति ?</big> <big>दीपावली प्रायः नवम्बरमासे भवति ।</big> <big>वर्ष-ऋतुः कदा आगच्छति ?</big> <big>वर्ष-ऋतुः जूनमासे आगच्छति ।</big> ===<big>कुत्र ?</big>=== ==== <big>पठतु –</big> ==== <big>भवान् कुत्र वसति ?</big> <big>अहं देहलीनगरे वसामि ।</big> <big>भवती कुत्र कार्यं करोति ?</big> <big>अहं वित्तकोषे कार्यं करोमि ।</big> <big>रमेशः प्रतिदिनं कुत्र गच्छति ?</big> <big>रमेशः प्रतिदिनं क्रीडाङ्गनं गच्छति ।</big> <big>महोदयस्य कारयानं कुत्र अस्ति ?</big> <big>महोदयस्य कारयानं गृहे अस्ति ।</big> <big>भवान् श्वः कुत्र गमिष्यति ?</big> <big>अहं श्वः मुम्बईनगरं गमिष्यामि।</big> <big>बिहार-राज्यस्य राजधानी कुत्र अस्ति ?</big> <big>बिहार-राज्यस्य राजधानी पटना नगरे अस्ति ।</big> <big>महाकालमन्दिरं कुत्र अस्ति ?</big> <big>महाकालमन्दिरम् उज्जैननगरे अस्ति ।</big> ===<big>किम् ?</big>=== ==== <big>पठतु –</big> ==== <big>भवान् किं पठति ?</big> <big>अहं रामायणं पठामि ।</big> <big>सुनीलः किम् क्रीडति ?</big> <big>सुनीलः किं क्रीडति ?</big> <big>सुनीलः पादकन्दुकं क्रीडति ।</big> <big>भवती किम् पाठयति ?</big> <big>भवती किं पाठयति ?</big> <big>अहं संस्कृतं पाठयामि ।</big> <big>गृहस्य पुरतः किम् अस्ति ?</big> <big>गृहस्य पुरतः वाटिका अस्ति ।</big> <big>विद्यालयस्य पृष्ठतः किम् अस्ति ।</big> <big>विद्यालयस्य पृष्ठतः ग्रन्थालयः अस्ति ।</big> <big>शिशुः किम् खादति ?</big> <big>शिशुः किं खादति ?</big> <big>शिशुः रोटिकां खादति ।</big> ===<big>अभ्यासः</big>=== ==== <big>एतेषां प्रश्नानाम् उत्तरं लिखतु –</big> ==== <big>भवती कदा कार्यालयं गच्छति ?</big> <big>------------------------------------</big> <big>भवान् कदा मैसूरुनगरं गमिष्यति ?</big> <big>------------------------------------</big> <big>विशालस्य गृहं कुत्र अस्ति ?</big> <big>------------------------------------</big> <big>भारतदेशस्य संसदभवनं कुत्र अस्ति ?</big> <big>-------------------------------------</big> <big>बालकः प्रभाते किं खादति ?</big> <big>------------------------------------</big> <big>माता आपणतः किम् आनयति ?</big> <big>------------------------------------</big> '''PAGE 19 PDF''' ---- == '''<big>२०. सम्भाषणम्</big>''' == ===<big>एतत् सम्भाषणं पठतु –</big>=== ===='''<big>शिष्टाचारः</big>'''==== {\| ![[File:SishtAchara.jpg\|frameless\|431x431px\|center]] \|} <big>रोहितः - हे मित्र ! नमस्ते।</big> <big>शिवः - नमस्ते रोहित ! सुस्वागतम्, आगच्छतु ।</big> <big>रोहितः - धन्यवादः । सर्वं कुशलं वा ?</big> <big>शिवः - आम् कुशलम् । भवान् कथम् अस्ति । कदा आगतवान् नगरम् ?</big> <big>रोहितः - अहम् अपि कुशली अस्मि । ह्यः एव आगतवान्। भवन्तं द्रष्टुम् उत्सुकः आसम्।</big> <big>शिवः - बहु सन्तोषः भवन्तं दृष्टवा । उपविशतु । चायं पिबावः।</big> <big>रोहितः - अस्तु। धन्यवादः।</big> <big>शिवः - किञ्चित् अल्पाहारम् अपि कुर्वः। किं स्वीकरोति भवान् ?</big> <big>रोहितः - अस्मिन् अल्पाहारगृहे रुचिकराः दोसकाः परिवेषयन्ति खलु ?</big> <big>शिवः - आम्। भवान् सम्यक् स्मरति। पलाङ्डु-दोसकान् आदेशयावः।</big> <big>रोहितः - अहो ! मह्यं बहु रोचते।</big> <big>(अल्पाहारः आगच्छति)</big> <big>शिवः - स्वीकरोतु भोः । इतोपि किञ्चित् क्वथितम् आवश्यकं किम् ?</big> <big>रोहितः - मास्तु पर्याप्तम् ।</big> <big>(चायम् आगच्छति)</big> <big>शिवः - चायं स्वीकरोतु।</big> <big>रोहितः - अपि च ? अद्यतने काले कः विशेषः ?</big> <big>(मित्रयोः वार्तालापः अनुवर्तते)</big> <big>रोहितः - अस्तु तर्हि। इदानीम् अहं गच्छामि। श्वः पुनः मिलावः।</big> <big>शिवः - तथा एव कुर्वः।</big> <big>रोहितः - नमस्कारः।</big> <big>शिवः - नमस्कारः।</big> ===<big>अभ्यासः</big>=== ===<big>१) अधोलिखितानि पदानि पठन्तु। कोष्ठके तेषाम् अन्वेषणं कुर्वन्तु।</big>=== {\| !<big>हरिः ओम्, स्वागतम्, नमस्कारः, चिन्ता मास्तु,</big> <big>सुप्रभातम्, क्षम्यताम्, कुशलम्, समीचिनम्, धन्यवादः</big> \|- ! {\| class="wikitable" \|'''<big>यी</big>''' \|'''<big>ध</big>''' \|'''<big>णो</big>''' \|'''<big>ढै</big>''' \|'''<big>छु</big>''' \|'''<big>थि</big>''' \|'''<big>सु</big>''' \|'''<big>जै</big>''' \|'''<big>थौ</big>''' \|'''<big>दू</big>''' \|- \|'''<big>डो</big>''' \|'''<big>न्य</big>''' \|'''<big>लौ</big>''' \|'''<big>ठू</big>''' \|'''<big>षी</big>''' \|'''<big>षी</big>''' \|'''<big>स</big>''' \|'''<big>बं</big>''' \|'''<big>टु</big>''' \|'''<big>थि</big>''' \|- \|'''<big>ञं</big>''' \|'''<big>वा</big>''' \|'''<big>दः</big>''' \|'''<big>हु</big>''' \|'''<big>क्ष</big>''' \|'''<big>ण</big>''' \|'''<big>मी</big>''' \|'''<big>फै</big>''' \|'''<big>थि</big>''' \|'''<big>णै</big>''' \|- \|'''<big>षी</big>''' \|'''<big>दः</big>''' \|'''<big>ण</big>''' \|'''<big>स्वा</big>''' \|'''<big>म्य</big>''' \|'''<big>श्म</big>''' \|'''<big>ची</big>''' \|'''<big>रौ</big>''' \|'''<big>रा</big>''' \|'''<big>ह</big>''' \|- \|'''<big>ङी</big>''' \|'''<big>टु</big>''' \|'''<big>थौ</big>''' \|'''<big>ग</big>''' \|'''<big>ता</big>''' \|'''<big>ची</big>''' \|'''<big>न</big>''' \|'''<big>टि</big>''' \|'''<big>दं</big>''' \|'''<big>रि:</big>''' \|- \|'''<big>सु</big>''' \|'''<big>प्र</big>''' \|'''<big>भा</big>''' \|'''<big>त</big>''' \|'''<big>म्</big>''' \|'''<big>ण</big>''' \|'''<big>म्</big>''' \| '''<big>म</big>''' \|'''<big>खा</big>''' \|'''<big>ओ</big>''' \|- \|'''<big>ण</big>''' \|'''<big>खा</big>''' \|'''<big>ण</big>''' \|'''<big>म्</big>''' \|'''<big>दू</big>''' \|'''<big>ल</big>''' \|'''<big>णिः</big>''' \|'''<big>लौ</big>''' \|'''<big>स्का</big>''' \|'''<big>म्</big>''' \|- \|'''<big>लौ</big>''' \|'''<big>ब</big>''' \| '''<big>ढै</big>''' \|'''<big>फी</big>''' \|'''<big>श</big>''' \|'''<big>थि</big>''' \|'''<big>णै</big>''' \|'''<big>खा</big>''' \|'''<big>ढ</big>''' \|'''<big>रः</big>''' \|- \|'''<big>खा</big>''' \|'''<big>जै</big>''' \|'''<big>ण</big>''' \|'''<big>कु</big>''' \|'''<big>ची</big>''' \|'''<big>चि</big>''' \| '''<big>न्ता</big>''' \|'''<big>मा</big>''' \|'''<big>स्तु</big>''' \|'''<big>थौ</big>''' \|} \|} [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/d/d0/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D_-_Samskrita_Vyakaranam.pdf Lesson PDF] '''उत्तराणि Answers''' ---- == '''<big>२१. स्थावरवस्तूनि</big>''' == {\| class="wikitable" \|[[File:VidyaalayaH.png\|center\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" \|- !'''<big>विद्यालयः</big>''' \|} \|[[File:KAryAlayaH.png\|center\|frameless\|208x208px]] {\| class="wikitable" \|- !<big>कार्यालयः</big> \|} \|[[File:Mandiram-1.png\|center\|frameless\|259x259px]] {\| class="wikitable" \|- !<big>मन्दिरम्</big> \|} \|- \| \| \| \|- \| [[File:RAshaTrapatibhavanam.png\|frameless\|200x200px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>राष्ट्रपतिभवनम्</big> \|} \| [[File:KailAshamandiram.jpg\|frameless\|212x212px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>कैलासमन्दिरम्</big> \|} \| [[File:JalAshayaH_-pANachakkI.png\|center\|frameless\|220x220px]] {\| class="wikitable" \|- !<big>जलाशयः</big> \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:OuShAdhAlayaH.png\|center\|frameless\|198x198px]] {\| class="wikitable" \|- !<big>औषधालयः</big> \|} \|[[File:ApaNaH.png\|center\|frameless\|199x199px]] {\| class="wikitable" \|- !<big>आपणः</big> \|} \|[[File:RelasthAnakam.png\|center\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" \|- !<big>रेलस्थानकम्</big> \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:BasasthAnam.png\|center\|frameless\|210x210px]] {\| class="wikitable" \|- !<big>लोकयानस्थानकम्</big> \|} \|[[File:VimAnasthanam.png\|frameless\|200x200px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>विमानस्थानकम्</big> \|} \|[[File:Parvatam.png\|center\|frameless\|194x194px]] {\| class="wikitable" \|- !<big>पर्वतः</big> \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:NadI.png\|center\|frameless\|250x250px]] {\| class="wikitable" \|- !<big>नदी</big> \|} \|[[File:SaMsadabhavanam.jpg\|frameless\|200x200px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>संसद्भवनम्</big> \|} \|[[File:BaalaajImandiram.png\|center\|frameless\|183x183px]] {\| class="wikitable" \|- !<big>देवालयः</big> \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:UdyAnam.png\|center\|frameless\|194x194px]] {\| class="wikitable" \|- !<big>उद्यानम्</big> \|} \|[[File:GRIham.png\|frameless\|196x196px\|center]] {\| class="wikitable" \|+ !<big>गृहम्</big> \|} \|[[File:GrAnthAlayam.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" \|- !<big>ग्रन्थालयः</big> \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:JalapAtaH_-_Niagaraa.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] {\| class="wikitable" \|- !<big>जलपातः</big> \|} \|[[File:Bund1.jpg\|center\|frameless\|259x259px]] {\| class="wikitable" \|+ !<big>सेतुः</big> \|} \|[[File:Durgah.jpg\|frameless\|340x340px\|center]] {\| class="wikitable" \|+ !<big>दुर्गम्</big> \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:Samudrah.jpg\|center\|frameless\|281x281px]] {\| class="wikitable" \|+ !<big>समुद्रः</big> \|} \|[[File:Sarovarah.jpg\|frameless\|259x259px\|center]] {\| class="wikitable" \|+ !<big>सरोवरः</big> \|} \|[[File:Shilpam.jpg\|center\|frameless\|252x252px]] {\| class="wikitable" \|+ !<big>शिल्पाणि</big> \|} \|} ====<big>स्थावरवस्तुनि - अभ्यासः</big>==== {\| class="wikitable" \|+<big>चित्रं दृष्ट्वा, उदाहरणं दृष्ट्वा तादृशानि वाक्यानि लिखतु ---</big> \|[[File:GRIham.png\|frameless\|196x196px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>गृहम्</big> \|} \|<big>१. मम माता <u>'''गृहम्'''</u> आगच्छति।</big> \|- \| \| \|- \|[[File:Mandiram-1.png\|frameless\|259x259px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>मन्दिरम्</big> \|} \|<big>२. मम मातामही --- गच्छति ।</big> \|- \| \| \|- \|[[File:UdyAnam.png\|frameless\|194x194px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>उद्यानम्</big> \|} \|<big>३. मम --- --- गच्छति।</big> \|- \| \| \|- \|[[File:BasasthAnam.png\|frameless\|210x210px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>लोकयानस्थानकम्</big> \|} \|<big>४. --- --- ---- ---- ।</big> \|- \| \| \|- \|[[File:KAryAlayaH.png\|frameless\|208x208px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>कार्यालयः</big> \|} \|<big>५. --- --- ---- ---- ।</big> \|- \| \| \|- \|[[File:Sala de cine.jpg\|frameless\|200x200px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>चित्रमन्दिरम्</big> \|} \|<big>६. --- --- ---- ---- ।</big> \|- \| \| \|- \|[[File:ApaNaH.png\|frameless\|225x225px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>आपणः</big> \|} \|<big>७. --- --- ---- ---- ।</big> \|- \| \| \|- \| [[File:GrAnthAlayam.jpg\|frameless\|200x200px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>ग्रन्थालयः</big> \|} \|<big>८. --- --- ---- ---- ।</big> \|- \| \| \|- \|[[File:RelasthAnakam.png\|frameless\|259x259px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>रेलस्थानकम्</big> \|} \|<big>९. --- --- ---- ---- ।</big> \|- \| \| \|- \|[[File:Parvatam.png\|frameless\|194x194px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>पर्वतः</big> \|} \|<big>११. --- --- ---- आरोहति ।</big> \|- \| \| \|- \|[[File:NadI.png\|frameless\|250x250px\|center]] {\| class="wikitable" \|- !<big>नदी</big> \|} \|<big>१२. --- --- ---- तरन्ति।</big> \|} '''PAGE 21''' ----###################################################################################### == '''<big>२२. दिशाः</big>''' == {\| class="wikitable" \|<big>पुरतः</big> \|[[File:Puratah2.jpg\|frameless\|263x263px]] \|- \| \| \|- \|<big>पृष्ठतः</big> \|[[File:Prushtatah.jpg\|frameless\|308x308px]] \|- \| \| \|- \|<big>वामतः</big> \|[[File:Vamatah2.jpg\|frameless\|218x218px]] \|- \| \| \|- \|<big>दक्षिणतः</big> \|[[File:Dakshinatah.jpg\|frameless\|243x243px]] \|- \| \| \|- \|<big>उपरि</big> \|[[File:Upari.jpg\|frameless\|225x225px]] \|- \| \| \|- \|<big>अधः</big> \|[[File:Adhah.jpg\|frameless\|225x225px]] \|} ====<big>अभ्यासः </big>==== {\| class="wikitable" \| [[File:Puratah2.jpg\|frameless\|215x215px\|center]] \|<big>मम पुरतः किम् अस्ति?</big> \|[[File:Sanganakam.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|<big><nowiki>मम पुरतः सड्गणकम् अस्ति \|</nowiki></big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Prushtatah.jpg\|frameless\|207x207px\|center]] \|<big>मम पृष्टतः किम् अस्ति?</big> \|[[File:Dvichakrika.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|<big>मम पृष्टतः द्विचक्रिका अस्ति ।</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Vamatah2.jpg\|frameless\|218x218px\|center]] \|<big>मम वामतः किम् अस्ति?</big> \|[[File:Dvaram.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|<big>मम वामतः द्वारम् अस्ति ।</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Dakshinatah.jpg\|frameless\|222x222px\|center]] \|<big>मम दक्षिणतः किम् अस्ति?</big> \|[[File:Vatayanam.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|<big>मम दक्षिणतः वातायनम् अस्ति।</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Upari.jpg\|frameless\|206x206px\|center]] \|<big>मम उपरि किम् अस्ति?</big> \|[[File:VyajanaM.jpg\|center\|frameless\|200x200px]] \|<big>मम उपरि व्यजनम् अस्ति।</big> \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:Adhah.jpg\|frameless\|195x195px\|center]] \|<big>मम अधः  किम् अस्ति?</big> \|[[File:Kuttimah.png\|center\|frameless\|300x300px]] \|<big>मम अधः कुट्टिमः अस्ति। </big> \|} '''PAGE 22 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>२३. पञ्चम्यर्थे तः</big>''' == ===<big>पञ्चम्यर्थे तः इति प्रयोगः सरलः। तः इति अव्ययपदम्। अतः सर्वेषु लिङ्गेषु तस्य रूपं समानम् ।</big>=== {\| class="wikitable" \|<big>'''पञ्चमीविभक्तिः'''</big> \| \|<big>'''तः'''</big> \|- \|<big>विद्यालयात्</big> \|= \|<big>'''विद्यालयतः'''</big> \|- \|<big>नद्याः</big> \|= \|<big>'''नदीतः '''</big> \|- \|<big>ग्रन्थात्</big> \|= \|<big>'''ग्रन्थतः'''</big> \|- \|<big>गृहात्</big> \|= \|<big>'''गृहतः'''</big> \|- \|<big>शालायाः</big> \|= \|<big>'''शालातः'''</big> \|- \|<big>बालकस्य</big> \|= \|<big>'''बालकतः'''</big> \|} ==== '''<big>पञ्चमीविभक्तेः तः इत्यनयोः अर्थभेदः नास्ति।</big>''' ==== {\| class="wikitable" ! colspan="2" \| ===<big>अवधेयम्</big>=== \|- !<big>अशुद्धम्</big> !<big>शुद्धम्</big> \|- \|<big>अत्रतः</big> \|<big>अतः</big> \|- \|<big>तत्रतः </big> \|<big>ततः</big> \|- \|<big>कुत्रतः </big> \|<big>कुतः</big> \|- \|<big>उपरितः </big> \| <big>उपरिष्टात्</big> \|} ===<big>कोष्ठके दत्तानि वाक्यानि पठतु अवगच्छतु च ।</big>=== {\| class="wikitable" \|+ \|- \|<big>गङ्गा हिमालयतः प्रवहति।</big> \| \|<big>पत्राणि वृक्षतः पतन्ति।</big> \|- \|<big>फलं वृक्षतः पतति।</big> \| \|<big>माता शाटिका वस्त्रालयतः क्रीतवति। </big> \|- \|<big>मोहनः विद्यालयतः आगच्छति।</big> \| \|<big>औषधयः पृथिवीतः उद्भवन्ति।</big> \|- \|<big>शब्दः दूरवाणीतः भवति।</big> \| \|<big>युवकाः क्रीडाङ्गणतः आगच्छन्ति।</big> \|- \|<big>लोकयानं चेन्नैनगरतः गच्छति।</big> \| \|<big>कपयः वृक्षतः अवरोहन्ति ।</big> \|- \|<big>श्वासः नासिकातः आगच्छति।</big> \| \|<big>वयम् आचार्यतः ज्ञानं सम्पादयामः।</big> \|- \|<big>कमलं सरोवरतः जायते।</big> \| \|<big>कृषकाः नगरतः ग्रामं गच्छन्ति।</big> \|- \|<big>हस्ततः कङ्गणं पतति।</big> \| \|<big>नार्याः नदीतः जलम् आनयन्ति।</big> \|- \|<big>शीतलता कौमुदीतः प्रवहति।</big> \| \|<big>मधुरं पिपिलिकातः रक्षतु।</big> \|- \|<big>पुरुषः कार्यालयतः गृहम् आगच्छति।</big> \| \|<big>सः वित्तकोशतः धनम् आनयति।</big> \|} ===<big>अभ्यासः - उचितपदानि चित्वा कस्मात् किम् आगतः इति लिखतु</big>=== {\| class="wikitable" \|<big>ग्रन्थालयतः</big> \|<big>औष्ण्यम्</big> \|- \|<big>दूरवाणीतः</big> \|<big>गन्धः</big> \|- \|<big>शीतपेटिकातः</big> \|<big>वृष्टिः</big> \|- \|<big>आतपतः</big> \|<big>पुस्तकम्</big> \|- \|<big>बीजतः</big> \|<big>चूर्णम्</big> \|- \|<big>तण्डुलतः </big> \|<big>जलम्</big> \|- \|<big>रुग्णालयतः </big> \|<big>क्षीरम्</big> \|- \|<big>गन्धवर्तिकातः</big> \|<big>शब्दः</big> \|- \|<big>क्षीरकेन्द्रतः</big> \|<big>औषधम्</big> \|- \|<big>सरोवरतः</big> \|<big>शैत्यम्</big> \|- \|<big>वित्तकोशतः</big> \|<big>अङ्कुरः</big> \|- \|<big>मेघतः</big> \|<big>धनम्</big> \|} #<big>---- ---- ----</big> # <big>---- ---- ----</big> #<big>---- ---- ----</big> #<big>---- ---- ----</big> #<big>---- ---- ----</big> #<big>---- ---- ----</big> #<big>---- ---- ----</big> #<big>---- ---- ----</big> #<big>---- ---- ----</big> #<big>---- ---- ----</big> #<big>---- ---- ----</big> <big> </big> ==='''<big>अभ्यासः -</big> <big>कस्मात् किम् आगतम् इति लिखतु</big>'''=== [[File:Butterfly Life Cycle2.0.png\|frameless\|373x373px]] #<big>---- ---- ----</big> # <big>---- ---- ----</big> #<big>---- ---- ----</big> #<big>---- ---- ----</big> ===<big>पञ्चम्यर्थे तः इत्यस्य प्रयोगः</big>=== {\| class="wikitable" \|+ !<big>क्षीरकेन्द्रम्, हिमालयः, वाराणासी, क्रीडाङ्गणम्, नदी, नगरम्, छुरिका, आपणम्, पाकशाला,</big> <big>कार्यालयम् ग्रामः, गोशाला, मुखं, यानम्, पाञ्चालिका, वृक्षः, ग्रन्थालयः, शाखा, बाष्पस्थाली।</big> \|} ==== <big> '''उपरिष्टात् कोष्ठकात् उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानं पूरयतु \|''' </big> ==== {\| class="wikitable" \|<big> १</big> \|<big>'''कुतः धूमः आगच्छति'''</big> \|<big>'''पाकशालातः धूमः आगच्छति।'''</big> \|- \|<big> २</big> \|<big>भवती कुतः क्षीरं क्रीणाति? </big> \| \|- \|<big> ३</big> \|<big>बाष्पः कुतः आगच्छति?</big> \| \|- \|<big>४</big> \|<big>यात्रिका कुतः पतति?</big> \| \|- \|<big>५</big> \|<big>भवान् कुतः पुस्तकानि स्वीकरोति?</big> \| \|- \|<big>६</big> \|<big>गोपालकः कुतः गां नयति?</big> \| \|- \|<big>७</big> \|<big>फलरसः कुतः श्रवति?</big> \| \|- \|<big>८</big> \| <big>खजूरः कुतः क्रीणाति?</big> \| \|- \|<big>९</big> \|<big>कृषकः कुतः आगच्छति?</big> \| \|- \|<big>१०</big> \|<big>कुतः फलानि पतति?</big> \| \|- \|<big>११</big> \|<big>बालकः कुतः आगच्छति?</big> \| \|- \|<big>१२</big> \|<big>ग्रामीणः कुतः जलम् आनयति?</big> \| \|- \|<big>१३</big> \|<big>पुष्पं कुतः पतितम्?</big> \| \|- \|<big>१४</big> \|<big>शब्दः कुतः आगच्छति?</big> \| \|- \|<big>१५</big> \|<big>रेल्यानं कुतः आगच्छति?</big> \| \|- \| colspan="3" \|<big>'''उत्तराणि अधोभागे दत्तानि।'''</big> \|} ====<big>आवरणान्तर्गतेन शब्देन वाक्यानि पूरयत।</big>==== <big>उदाहरणम्</big> <big>'''१. जलं <u>द्रोणीतः</u> (द्रोणी) उद्गच्छति।'''</big> <big>२. तैलं---------(कूपी) स्रवति।</big> <big>३. युवकाः----- (यानम्) कूर्दन्ति।</big> <big>४. नदी ------ (गिरिः) प्रवहति।</big> <big>५. दध्यन्नं ----- (मार्जारः) रक्षतु।</big> <big>६. नवनीतं -----(दधि) प्राप्नोति।</big> <big>७. वयं -----(समुद्रतीरम्) शङ्खम् आनयामः ।</big> <big>८. सर्वकार:-----(भूकम्पः) जनान् रक्षति ।</big> <big>९. मणिः --------(माला) पतति ।</big> <big>१०. बालः -------(शाला) आगच्छति।</big> <big>११. गायकः -----(सभा) बहिरागच्छति ।</big> <big>१२. सा ---------(विदशराज्यम्) अत्र आगता ।</big> <big>१३. अन्नं-------- (स्थालिका) पतति ।</big> <big>१४. शब्दः ------(घण्टा) भवति ।</big> <big>१५. नूपुरं -------(पादः) पतति। </big> <big>१६. धूमः ------(यानम्) आगच्छति।</big> <big>१७. कृषकः -----(अजाः) कृषिभूमिं रक्षति ।</big> <big>१८.वृष्टिः ------(मेघः) पतति।</big> <big>१९.दन्तः -------(मुखं) पतति</big> <big>२०.सा ---------(कपाटिका) पुस्तकानि स्वीकरोति।</big> <big>२१.ध्वनिः ------(आकाशवाणी) भवति।</big> <big>२२.बालकः ---- (वर्गः) बहिः तिष्ठति।</big> <big>२३.शिशुः -----(शय्या) न उत्तिष्ठति।</big> <big>२४.----- (वातनियन्त्रकः) शैत्यम् आगच्छति।</big> <big>२५.स: ---- (विदेशः) आगन्तुम् इच्छति।</big> <big>२६. अम्बा---(गृहम्) भोजनम् आनयति।</big> <big>२७. माला-----(नीलगिरी) प्रयाणं करोति।</big> <big>२८. मोनिषा पुस्तकानि ----(विदेशः) आनयति।</big> <big>२९. मातुलः वस्त्राणि ----(आपणः) क्रीतवान्।</big> <big>३०. निर्झरः -----(पर्वतः) प्रवहति।</big> <big> <nowiki>*</nowiki>'''उत्तराणि'''- १. पाकशालातः, २. क्षीरकेन्द्रतः, ३. बाष्पस्थालीतः, ४. यानतः, ५. ग्रन्धालयतः, ६. गोशालातः, </big> <big> ७. छुरिकातः ८.आपणतः, ९. नगरतः, १०. वृक्षतः, ११. क्रीडाङ्गणतः, १२. नदीतः, १३.शाखातः,</big> <big> १४. मुखतः, १५. वाराणसीतः।</big> '''PAGE 23 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>२४. शीघ्रम् , मन्दं ,शनैः ,उच्चैः</big>''' == ===<big>शीघ्रं , मन्दं ,शनैः ,उच्चैः च पठत, अवगच्छत च।</big>=== {\| class="wikitable" \|+ \|[[File:ShambUkaH.png\|frameless\|135x135px]] \|<big>शम्बूकः मन्दं गच्छति ।</big> \|- \| \| \|- \|[[File:SyenaH.png\|frameless\|141x141px]] \|<big>श्येनः शीघ्रं डयते । </big> \|- \| \| \|- \|[[File:KukuTTaH.png\|frameless\|138x138px]] \|<big>कुक्कुटः उच्चैः रवति ।</big> \|- \| \| \|- \|[[File:BaalikA.png\|frameless\|157x157px]] \|<big>बालिका शनैः रोदिति ।</big> \|} ===<big>अभ्यासः</big>=== ==== <big>1. चित्रं दृष्ट्वा रिक्तस्थानं पूरयतु।</big>==== {\| class="wikitable" ![[File:RIShabhashakaTah.png\|frameless\|177x177px]] {\| class="wikitable" !<big>ऋषभशकटः</big> \|} ![[File:UchchabhAShiNi.png\|frameless\|184x184px]] {\| class="wikitable" !<big>उच्चभाषिणी</big> \|} ![[File:AshvaH.png\|frameless\|172x172px]] {\| class="wikitable" !<big>अश्वः</big> \|} ![[File:Shashah.png\|frameless\|163x163px]] {\| class="wikitable" !<big>शशः</big> \|} \|- \| \| \| \| \|- \|[[File:SiMhah.png\|frameless\|153x153px]] {\| class="wikitable" !<big>सिंहः</big> \|} \|[[File:UllUkah.png\|frameless\|158x158px]] {\| class="wikitable" !<big>उलूकः</big> \|} \|[[File:KUrmah.png\|frameless\|182x182px]] {\| class="wikitable" !<big>कूर्मः</big> \|} \|[[File:VimAnam- shrIghram.png\|frameless\|208x208px]] {\| class="wikitable" !<big>विमानम्</big> \|} \|} ==='''<big>शीघ्रं, मन्दं, शनैः, उच्चैः पठत अवगच्छत च।</big>'''=== <big>१. ऋषभशकटः ----- गच्छति ।</big> <big>२. उच्चभाषिणी ---- शब्दं करोति ।</big> <big>३. अश्वः ------ धावति । </big> <big>४. .शशः -----धावति । </big> <big>५. सिंहः ------- गर्जति ।</big> <big>६. उलूकः -----डयते ।</big> <big>७. कुर्मः ------गच्छति।</big> <big>८. विमानम्‌ ----गच्छति।</big> ===<big>2. अधोभागे दत्तान् शब्दान् प्रयुज्य वाक्यानि रचयतु ।</big> === {\| class="wikitable" \| colspan="3" \| [[File:PaThati-khAdati-dhAvati.png\|frameless\|300x300px]] \|- !'''<big>पठति</big>''' !'''<big>खादति</big>''' !'''<big>धावति</big>''' \|- \| \| \| \|- \| colspan="3" \|[[File:GAyati-pachati-prakShalayati.png\|frameless\|300x300px]] \|- !'''<big>गायति</big>''' !'''<big>पचति</big>''' !<big>प्रक्षालयति</big> \|}'''<big>यथा</big>''' '''<big>बालकः शीघ्रं पठति।</big>''' #<big>---- ---- ----।</big> #<big>---- ---- ----।</big> #<big>---- ---- ----।</big> #<big>---- ---- ----।</big> #<big>---- ---- ----।</big> ===<big>3. शीघ्रं, मन्दं, शनैः, उच्चैः च इत्येतेषु उचित-पदेन रिक्तस्थानं पूरयत।</big>=== <big>१.पण्डितः -------- श्लोकान् स्मरति।</big> <big>२.गुरुः ---------धर्मं बोधयति ।</big> <big>३.रुग्णः -------- भाषयति।</big> <big>४.बालकः------- उत्तरं प्राप्तवान्।</big> <big>५. युवकः ----- यानं चालयति।</big> <big>६.शिशुः------- रोदिति ।</big> <big>७.सस्यानि-------वर्धन्ते ।</big> <big>८. नदी ------- प्रवहति ।</big> <big>९.पाठम् ----- पठतु ।</big> <big>१०. चिन्तयित्वा ------ लिखतु।</big> ===<big>4. आवरणे सूचितानां शब्दानां साहाय्येन अधो निर्दिष्टानां प्रश्नानाम् उत्तरं लिखतु।</big>=== '''<big>(शीघ्रं,मन्दं, शनैः, उच्चैः )</big>''' <big>१.यानं कथं गच्छति ?</big> <big>२. कूर्मः कथं गच्छति ?</big> <big>३.गजः कथं गच्छति ?</big> <big>४.विमानं कथम् उड्डयते ?</big> <big>५.सिंहः कथं गर्जति ?</big> <big>६.चोरः कथं धावति ?</big> <big>७.मार्जारः कथं गच्छति ?</big> <big>८.छात्राः कथं कोलाहलं करोति ?</big> <big>९. वृद्धा कथं भाषते ?</big> <big>१०.पुष्पं कथं विकसति ?</big> <big>११. बालकः कथं पठति ?</big> <big>१२. मृगाः कथं धावन्ति ?</big> <big>१३. वृद्धः कथं गच्छति ?</big> <big>१४. मीनाः कथं तरन्ति ?</big> <big>१५. कन्दुकः कथं पतति ?</big> '''PAGE 24 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>२५. कथम् ?; किमर्थम् ?</big>''' == === '''<big>कथम् ?</big>''' === ==== <big>कथम् इति सप्तककारेषु एकः प्रश्नवाचकशब्दः अस्ति ।</big> ==== <big>सप्त ककाराः = किम् (What?), कुत्र (Where?), कति (How many), कदा (When?), कुतः (From where?), '''<u>कथम्</u>''' (How?), '''<u>किमर्थम्</u>''' (Why or for what?) ।</big> ====<big>कथम् इति प्रश्नस्य उत्तराणि ---</big>==== {\| class="wikitable" \|<big>सम्यक्</big> \|<big>समीचीनम्</big> \|<big>उत्तमम्</big> \|<big>सुन्दरम्</big> \|} ====<big>ध्यानेन पठन्तु ---</big>==== {\| class="wikitable" \|+ !<big>प्रश्नः</big> !<big>उत्तरम्</big> \|- \|<big>नाटकं कथम् अस्ति ?</big> \|<big>नाटकम् अत्युत्तमम् अस्ति।</big> \|- \|<big>गायकः कथं गायति ?</big> \|<big>गायकः सम्यक् गायति।</big> \|- \|<big>कूर्मः कथं चलति ?</big> \|<big>कूर्मः मन्दं चलति।</big> \|- \|<big>विमानं कथं गच्छति ?</big> \|<big>विमानं शीघ्रं गच्छति।</big> \|- \|<big>नृत्यं कथम् अस्ति ?</big> \|<big>नृत्यं सुन्दरम् अस्ति।</big> \|- \|<big>चित्रं कथम् अस्ति ?</big> \|<big>चित्रं सुन्दरम् अस्ति।</big> \|- \|<big>सरोवरं कथम् अस्ति ?</big> \|<big>सरोवरं बहु विस्तृतम् अस्ति।</big> \|- \|<big>मृगः कथं धावति ?</big> \|<big>मृगः शीघ्रं धावति।</big> \|- \|<big>सिंहः कथं गर्जति ?</big> \|<big>सिंहः उच्चैः गर्जति।</big> \|} ====<big> </big> <big>अभ्यासः</big> <big> </big>==== <big>'''१. उदाहरणम् अनुसृत्य एतेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखतु''' </big> <big>'''यथा ---'''</big> <big>'''आरोग्यं कथं अस्ति? आरोग्यं सम्यक् अस्ति \|'''</big> <big>बालकः कथं धावति? ------------------- \|</big> <big>वातावरणं कथम् अस्ति ? -------------------- \|</big> <big>एतत् वस्त्रं कथम् अस्ति ? -------------------- \|</big> <big>भीमसेनजोशी कथं गायति ? -------------------- \|</big> <big>तेन्दुलकरः कथं क्रीडति ? --------------------- \| </big> <big>भोजनं कथम् अस्ति? -------------------- \|</big> <big>भवती कथम् अस्ति ? ------------------- \|</big> <big>एतत् चलचित्रं कथम् अस्ति ? ------------------- \|</big> <big>वातावरणं कथम् अस्ति ? -------------------- \|</big> <big>तत् पुस्तकं कथम् अस्ति ? ------------------- \|</big> <big>सः कार्यं कथं करोति ? -------------------- \|</big> <big>अध्यापकः कथं पाठयति? ---------------------\|</big> <big>सीता कथं गायति? ------------------- \|</big> <big>राधा कथं नृत्यति? ------------------ \| </big> <big>चोरः कथं धावति? ------------------- \|</big> ====<big>२. उदाहरणमनुसृत्य एतेषाम् उत्तराणां प्रश्नान् लिखतु</big>==== <big>'''यथा ---'''</big> <big>'''मन्दिरं सुन्दरम् अस्ति । मन्दिरं कथम् अस्ति ?'''</big> <big>मोदकम् उत्तमम् अस्ति । ------------------- \|</big> <big>शिशु: उच्चैः रोदिति । ------------------- \|</big> <big>माता शीघ्रं कार्यं करोति । ------------------- \|</big> <big>भवती शनैः वदति । ------------------- \|</big> <big>अश्वः शीघ्रं धावति ------------------- \|</big> <big>लोकयानं मन्दं गच्छति । ------------------- \|</big> <big>कारयानं शीघ्रं गच्छति । ------------------- \|</big> <big>रमेशः उच्चैः हसति । ------------------- \|</big> <big>छात्रः मन्दं लिखति । ------------------- \|</big> <big>वातावरणं सुन्दरम् अस्ति । ------------------- \|</big> <big>शाटिका उत्ततम् अस्ति । ------------------- \|</big> <big>माला सम्यक् धावति। ------------------- \|</big> === <big>'''किमर्थम्?'''</big> === <big>'''किमर्थम् इति सप्तककारेषु एकः प्रश्नवाचकशब्दः अस्ति । '''</big> <big>सप्त ककाराः = किम् (What?), कुत्र (Where?), कति (How many), कदा (When?), कुतः (From where?), कथम् (How?), किमर्थम् (Why or for what?) ।</big> ====<big>किमर्थम् इति प्रश्नवाचकः शब्दस्य उत्तरं क्रियायाः कारणं भवति।</big>==== <big>यथा ---</big> {\| class="wikitable" \|+ !<big>प्रश्नः</big> !<big>उत्तरम्</big> \|- \|<big>शिष्यः किमर्थं गुरुकुले वसति?</big> \|<big>शिष्यःअध्ययनार्थं गुरुकुले वसति।</big> \|- \|<big>सः किमर्थं योगासनं करोति?</big> \|<big>सः आरोग्यार्थं योगासनं करोति।</big> \|- \| <big>माता मन्दिरं किमर्थं गच्छति ?</big> \|<big>माता मन्दिरं देवदर्शनार्थं गच्छति ।</big> \|- \|<big>रोहनः किमर्थं विदेशं गच्छति?</big> \|<big>रोहनः प्रवासार्थं विदेशं गच्छति।</big> \|- \|<big>धनिकः किमर्थं दानं करोति?</big> \|<big>धनिकः सन्तोषार्थं दानं करोति।</big> \|} ==== <big>अभ्यासः</big> ==== <big>'''१. उदाहरणम् अनुसृत्य शब्दद्वयम् उपयुज्य प्रश्नम् उत्तरं च लिखतु ---'''</big> <big>यथा – </big> {\| class="wikitable" \|+ \|'''<big>१. विद्यालयम् - पठनार्थम्</big>''' \| \|- \|<big>१.</big> <big>प्र. – छात्रा किमर्थं विद्यालयं गच्छति</big> <big>?</big> \|<big>उ. - छात्रा पठानार्थं विद्यालयं गच्छति।</big> \|- \| colspan="2" \|<big>'''२. विदेशम् – प्रवासार्थम्'''</big> \|- \|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big> \|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big> \|- \| colspan="2" \|<big>'''३. पाकगृहम् – भोजनार्थम्'''</big> \|- \|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big> \| <big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big> \|- \| colspan="2" \|<big>'''४. चिकित्सालयम् – औषधार्थम्'''</big> \|- \|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big> \|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big> \|- \| colspan="2" \|<big>'''५. उद्यानम् – विहारार्थम्'''</big> \|- \|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big> \|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big> \|- \| colspan="2" \|<big>'''६. ग्रन्थालयम् – पठानार्थम्'''</big> \|- \|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big> \|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big> \|- \| colspan="2" \|<big>'''७. मन्दिरम् – प्रसादार्थम्'''</big> \|- \|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big> \|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big> \|- \| colspan="2" \|<big>'''८. क्रीडाङ्गम् – क्रीडनार्थम्'''</big> \|- \|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big> \|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big> \|- \| colspan="2" \|<big>'''९. कश्मीरम् – विहारार्थम्'''</big> \|- \|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big> \|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big> \|- \| colspan="2" \|<big>'''१०. प्रदर्शन्याम् - चित्रदर्शनार्थम्'''</big> \|- \|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big> \|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big> \|}'''PAGE 25 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>२६. भूतकालकृदन्तरूपाणि</big>''' == ===<big>भूतकालः (लङ्‌लकारः ) तिङन्तरूपाणि</big>=== ===='''<big>पठ्-धातोः भूतकाले तिङन्तरूपाणि</big>''' ==== =====<big>परस्मैपदि क्रियापदम् [पठ् धातुः]– भूतकालरूपाणि</big>===== {\| class="wikitable" \| \| colspan="2" \|<big>वर्तमानकालः</big> \| colspan="3" \|<big>भूतकालः</big> \|- \|<big>पुरुषः / वचनम्</big> \|<big>एकवचनम्</big> \|<big>बहुवचनम्</big> \| colspan="2" \|<big>एकवचनम्</big> \|<big>बहुवचनम् </big> \|- \|<big>प्र. पु.</big> \|<big>पठति</big> \|<big>पठन्ति</big> \| colspan="2" \|<big>अपठत्</big> \|<big>अपठन्</big> \|- \|<big>म. पु.</big> \|<big>पठसि</big> \|<big>पठथ</big> \| colspan="2" \|<big>अपठः</big> \|<big>अपठत</big> \|- \|<big>उ. पु.</big> \|<big>पठामि</big> \|<big>पठामः</big> \| colspan="2" \|<big>अपठम्</big> \|<big>अपठाम </big> \|} =====<big>आत्मनेपदि क्रियापदम् [वन्द् धातुः] - भूतकालरूपाणि</big>===== {\| class="wikitable" \| \| colspan="2" \| <big>वर्तमानकालः</big> \| colspan="3" \|<big>भूतकालः</big> \|- \|<big>पुरुषः /वचनम्</big> \| <big>एकवचनम्</big> \|<big>बहुवचनम् </big> \|<big>एकवचनम्</big> \|<big>बहुवचनम् </big> \| \|- \|<big>प्र. पु.</big> \|<big>वन्दते</big> \| <big>वन्दन्ते</big> \|<big>अवन्दत</big> \|<big>अवन्दन्त</big> \| \|- \|<big>म. पु.</big> \|<big>वन्दसे</big> \| <big>वन्दध्वे</big> \|<big>अवन्दथाः</big> \|<big>अवन्दध्वम्</big> \| \|- \|<big>उ. पु.</big> \|<big>वन्दे</big> \|<big>वन्दामहे</big> \|<big>अवन्दे</big> \|<big>अवन्दामहि </big> \| \|} ====<big>अस् धातोः भूतकाले तिङन्तरूपाणि</big>==== {\| class="wikitable" \| \| colspan="2" \|<big>वर्तमानकालः</big> \| colspan="2" \|<big>भूतकालः</big> \|- \| \|<big>एकवचनम्</big> \|<big>बहुवचनम्</big> \|<big>एकवचनम्</big> \|<big>बहुवचनम्</big> \|- \|<big>प्र.पु.</big> \|<big>अस्ति</big> \|<big>सन्ति</big> \|<big>आसीत्</big> \|<big>आसन्</big> \|- \|<big>म. पु.</big> \|<big>असि</big> \|<big>स्थ</big> \|<big>आसीः</big> \|<big>आस्त</big> \|- \|<big>उ.पु.</big> \|<big>अस्मि</big> \|<big>स्मः</big> \|<big>आसम्</big> \|<big>आस्म</big> \|} ===<big>कृदन्तरूपाणि</big> '''- <big>क्त अपि च क्तवतु</big>'''=== <big>क्त अपि च क्तवतु इति कृत्प्रत्ययाः भूतकालार्थे विहिताः भवन्ति।</big> <big>धातोः परतः</big> <big>कृत्‌-प्रत्ययस्य योजनेन प्रातिपदिकस्य</big> <big>निर्माणं भवति</big><big>। </big> <big>कृदन्तरूपाणि त्रिषु लिङ्‌गेषु, त्रिषु-वचनेषु, सप्तसु विभक्तिषु च भवन्ति ।</big> <big>'''क्त्वान्तरूपम् -'''</big> {\| class="wikitable" \|<big>'''लिङ्गम्/वचनम्'''</big> \|<big>'''एकवचनम्'''</big> \|<big>'''बहुवचनम्''' </big> \|- \|<big>पुंलिङ्गे</big> \|<big>पठितवान्</big> \|<big>पठितवन्तः</big> \|- \|<big>स्त्रीलिङ्गे</big> \|<big>पठितवती</big> \|<big>पठितवत्यः</big> \|- \|<big>नपुंसकलिङ्गे</big> \|<big>पठितवत् /वद्</big> \|<big>पठितवन्ती</big> \|} ====<big>ध्यानेन् पठतु ---</big>==== {\| class="wikitable" ! colspan="1" rowspan="3" \|<big>एकवचनम्</big><big>वर्तमानकालः/लट्‌लकारः</big> <big>[मूलधातुः]</big> ! colspan="6" \|<big>भूतकृदन्तरूपाणि ('''क्त्वान्तरूपाणि)'''</big> \|- ! colspan="2" \|<big>पुंलिङ्गे</big> ! colspan="2" \|<big>स्त्रीलिङ्गे</big> ! colspan="2" \|<big>नपुंसकलिङ्गे</big> \|- !<big>ए.व.</big> !<big>ब. व.</big> !<big>ए. व.</big> !<big>ब. व.</big> !<big>ए.व.</big> !<big>ब.व.</big> \|- \|<big>वदति [वद् ]</big> \|<big>उदितवान्</big> \|<big>उदितवन्तः</big> \|<big>उदितवती</big> \| <big>उदितवत्यः</big> \|<big>उदितवत् </big> \|<big>उदितवन्ति</big> \|- \|<big>वक्ति [वच् ]</big> \|<big>उक्तवान्</big> \|<big>उक्तवन्तः</big> \|<big>उक्तवती</big> \|<big>उक्तवत्यः</big> \|<big>उक्तवत्</big> \|<big>उक्तवन्ति</big> \|- \|<big>पिबति [पा ]</big> \|<big>पीतवान्</big> \|<big>पीतवन्तः</big> \|<big>पीतवती</big> \|<big>पीतवत्यः</big> \|<big>पीतवत्</big> \|<big>पीतवन्ति</big> \|- \|<big>अस्ति [अस्]</big> \|<big>भूतवान्</big> \|<big>भूतवन्तः</big> \|<big>भूतवती</big> \|<big>भूतवत्यः</big> \|<big>भूतवत्</big> \|<big>भूतवन्ति</big> \|- \|<big>भवति [भू ]</big> \|<big>भूतवान्</big> \|<big>भूतवन्तः</big> \|<big>भूतवती</big> \|<big>भूतवत्यः</big> \| <big>भूतवत्</big> \|<big>भूतवन्ति</big> \|- \|<big>गच्छति [गम्]</big> \|<big>गतवान्</big> \|<big>गतवन्तः</big> \|<big>गतवती</big> \| <big>गतवत्यः</big> \|<big>गतवत्</big> \|<big>गतवन्ति</big> \|- \|<big>वसति [वस्]</big> \|<big>उषितवान्</big> \|<big>उषितवन्तः </big> \|<big>उषितवती</big> \|<big>उषितवत्यः</big> \|<big>उषितवत्</big> \|<big>उषितवन्ति</big> \|- \|<big>तिष्ठति [स्था]</big> \|<big>स्थितवान्</big> \|<big>स्थितवन्तः</big> \|<big>स्थितवती</big> \|<big>स्थितवत्यः</big> \|<big>स्थितवत्</big> \|<big>स्थितवन्ति</big> \|- \|<big>उत्तिष्ठति </big><big>उत् + [स्था ]</big> \|<big>उत्थितवान्</big> \|<big>उत्थितवन्तः</big> \|<big>उत्थितवती</big> \| <big>उत्थितवत्यः</big> \|<big>उत्थितवत्</big> \|<big>उत्थितवन्ति</big> \|- \|<big>गायति [गै]</big> \|<big>गीतवान्</big> \|<big>गीतवन्तः</big> \|<big>गीतवती</big> \|<big>गीतवत्यः</big> \|<big>गीतवत्</big> \|<big>गीतवन्ति</big> \|- \|<big>तरति [तॄ]</big> \| <big>तीर्णवान्</big> \|<big>तीर्णवन्तः</big> \|<big>तीर्णवती</big> \|<big>तीर्णवत्यः</big> \|<big>तीर्णवत्</big> \|<big>तीर्णवन्ति</big> \|- \|<big>भ्रमति [भ्रम्]</big> \|<big>भ्रान्तवान्</big> \|<big>भ्रान्तवन्तः</big> \|<big>भ्रान्तवती</big> \|<big>भ्रान्तवत्यः</big> \|<big>भ्रान्तवत्</big> \|<big>भ्रान्तवन्ति</big> \|- \|<big>नयति [नी]</big> \|<big>नीतवान्</big> \|<big>नीतवन्तः</big> \|<big>नीतवती</big> \|<big>नीतवत्यः</big> \|<big>नीतवत्</big> \|<big>नीतवन्ति</big> \|- \|<big>त्यजति [त्यज्]</big> \|<big>त्यक्तवान्</big> \|<big>त्यक्तवन्तः</big> \|<big>त्यक्तवती</big> \| <big>त्यक्तवत्यः</big> \|<big>त्यक्तवत्</big> \|<big>त्यक्तवन्ति</big> \|- \|<big>करोति [कृ]</big> \| <big>कृतवान्</big> \| <big>कृतवन्तः</big> \|<big>कृतवती</big> \|<big>कृतवत्यः</big> \|<big>कृतवत्</big> \| <big>कृतवन्ति</big> \|- \|<big>शृणोति [श्रु]</big> \|<big>श्रुतवान्</big> \|<big>श्रुतवन्तः</big> \|<big>श्रुतिवती</big> \|<big>श्रुतवत्यः</big> \|<big>श्रुतवत्</big> \|<big>श्रुतवन्ति</big> \|- \|<big>ददाति [दा]</big> \|<big>दत्तवान्</big> \|<big>दत्तवन्तः</big> \| <big>दत्तवती</big> \|<big>दत्तवत्यः</big> \|<big>दत्तवत्</big> \|<big>दत्तवन्ति</big> \|- \|<big>यच्छति [दाण्]</big> \| <big>दत्तवान्</big> \|<big>दत्तवन्तः</big> \|<big>दत्तवती</big> \|<big>दत्तवत्यः</big> \|<big>दत्तवत्</big> \|<big>दत्तवन्ति</big> \|- \|<big>पश्यति [दृश्]</big> \|<big>दृष्टवान्</big> \|<big>दृष्टवन्तः</big> \|<big>दृष्टवती</big> \| <big>दृष्टवत्यः</big> \|<big>दृष्टवत्</big> \|<big>दृष्टवन्ति</big> \|- \|<big>जानाति [ज्ञा]</big> \|<big>ज्ञातवान्</big> \|<big>ज्ञातवन्तः</big> \|<big>ज्ञातवती</big> \|<big>ज्ञातवत्यः</big> \|<big>ज्ञातवत्</big> \|<big>ज्ञातवन्ति</big> \|- \|<big>गृह्णाति [ग्रह्]</big> \|<big>गृहीतवान्</big> \|<big>गृहीतवन्तः</big> \|<big>गृहीतवती</big> \|<big>गृहीतवत्यः</big> \|<big>गृहीतवत्</big> \|<big>गृहीतवन्ति</big> \|- \|<big>विशति [विश्]</big> \|<big>विष्टवान्</big> \| <big>विष्टवन्तः</big> \|<big>विष्टवती</big> \|<big>विष्टवत्यः</big> \|<big>विष्टवत्</big> \|<big>विष्टवन्ति</big> \|- \|<big>रोदिति [रुद्]</big> \|<big>रुदितवान्</big> \|<big>रुदितवन्तः</big> \|<big>रुदितवती</big> \|<big>रुदितवत्यः</big> \|<big>रुदितवत्</big> \|<big>रुदितवन्ति</big> \|- \|<big>नृत्यति [नृत्]</big> \|<big>नृत्तवान्</big> \|<big>नृत्तवन्तः</big> \|<big>नृत्तवती</big> \|<big>नृत्तवत्यः</big> \|<big>नृत्तवत्</big> \|<big>नृत्तवन्ति</big> \|- \| <big>शक्‍नोति [शक्]</big> \|<big>शक्तवान्</big> \|<big>शक्तवन्तः</big> \| <big>शक्तवती</big> \|<big>शक्तवत्यः</big> \|<big>शक्तवत्</big> \|<big>शक्तवन्ति</big> \|- \|<big>पृच्छति [प्रच्छ्]</big> \| <big>पृष्टवान्</big> \|<big>पृष्टवन्तः</big> \|<big>पृष्टवती</big> \|<big>पृष्टवत्यः</big> \|<big>पृष्टवत्</big> \|<big>पृष्टवन्ति</big> \|} ==== <big>अभ्यासः</big> ==== <big>'''उदाहरणं दृष्ट्वा रिक्तस्थानानि पूरयतु ---'''</big> {\| class="wikitable" ! colspan="1" rowspan="3" \|<big>एकवचनम्</big><big>वर्तमानकालः/</big><big>लट्‌लकारः</big> <big>[मूलधातुः]</big> ! colspan="6" \|<big>भूतकृदन्तरूपाणि ('''क्त्वान्तरूपाणि)'''</big> \|- ! colspan="2" \|<big>पुंलिङ्गे</big> ! colspan="2" \|<big>स्त्रीलिङ्गे</big> ! colspan="2" \|<big>नपुंसकलिङ्गे</big> \|- !<big>ए.व.</big> !<big>ब. व.</big> !<big>ए. व.</big> !<big>ब. व.</big> !<big>ए.व.</big> !<big>ब.व.</big> \|- \|<big>पठति [पठ्]</big> \|<big>पठितवान्</big> \|<big>पठितवन्तः</big> \|<big>पठितवती</big> \|<big>पठितवत्यः</big> \|<big>पठितवत् </big> \|<big>पठितवन्ति</big> \|- \|<big>लिखति [लिख्]</big> \|<big>लिखितवान्</big> \|<big>लिखितवन्तः</big> \|<big>लिखितवती</big> \|<big>लिखितवत्यः</big> \|<big>लिखितवत्</big> \|<big>लिखितवन्ति</big> \|- \|<big>वदति [वद्]</big> \|<big>उदित --</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>हसति [हस्]</big> \|<big>हसित--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>खादति [खाद्]</big> \|<big>खादित--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>स्थापयति</big> <big>[स्था + णिच् = स्थापि ] </big> \|<big>स्थापित--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>चलति [चल्]</big> \|<big>चलित --</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>पतति [पत्]</big> \|<big>पतित --</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>निन्दति [निन्द्] </big> \|<big>निन्दित--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>अटति [अट्]</big> \|<big>अटित--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>कर्षति [कृष्]</big> \|<big>कृष्ट --</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>याचति [याच्] </big> \|<big>याचित--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>क्रन्दति [क्रन्द्]</big> \|<big>क्रन्दित--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>जपति [जप्] </big> \|<big>जपित--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>पिबति [पा]</big> \|<big>पीत--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>प्रेषयति [प्रेष्]</big> \|<big>प्रेषित --</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>आगच्छति [आ + गम्]</big> \|<big>आगत--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>आनयति [आ + नी]</big> \|<big>आनीत--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>करोति [कृ]</big> \|<big>कृत--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>स्वीकरोति [स्वी + कृ]</big> \|<big>स्वीकृत--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>भवति [भू]</big> \|<big>भूत--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>अनुभवति [अनु + भू]</big> \|<big>अनुभूत--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>तिष्ठति [स्था]</big> \|<big>स्थित--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>उत्तिष्ठति [उत् + स्था]</big> \|<big>उत्थित--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>नृत्यति [नृत्]</big> \|<big>नृत्त--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>स्मरति [स्मृ]</big> \|<big>स्मृत --</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>तरति [तृ]</big> \|<big>तीर्ण--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>सर्पति [सर्प्]</big> \|<big>सर्पित--</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>रोदिति [रुद्]</big> \|<big>रुदित --</big> \| \| \| \| \| \|- \|<big>शक्‍नोति [शक्]</big> \|<big>शक्त—</big> \| \| \| \| \| \|}'''PAGE 26 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>२७. भविष्यत्कालरूपाणि</big>''' == ===<big>अधोभागे दत्तानि वाक्यानि पठतु। भविष्यत्काल-रूपाणि अवलोकयतु।</big>=== '''<big>राहुलः</big> <big>श्वः किं किं करिष्यति इति अत्र लिखितम् अस्ति।</big>''' <big>राहुलः वैद्यः। सः श्व: चिकित्सालयं गमिष्यति।</big> <big>रुग्णानां परीक्षां करिष्यति।</big> <big>रोगस्य निवारणाय औषधानि दास्यति।</big> <big>तेषाम् उपयोगं कथं करणीयम् इति बोधिष्यति।</big> <big>सायङ्काले आरोग्याय उद्याने अटिष्यति।</big> <big>गृहं गत्वा कुटुम्बेन सह भोजनं करिष्यति।</big> ==='''अवधेयम्'''=== {\| class="wikitable" ! !<big>धातुः</big> !<big>वर्तमानकालः</big> !<big>भविष्यत्कालः</big> \|- \|<big>१.</big> \|<big>पठ्</big> \|<big>पठति</big> \| <big>पठिष्यति</big> \|- \|<big>२.</big> \|<big>खाद्</big> \|<big>खादति</big> \|<big>खादिष्यति</big> \|- \|<big>३.</big> \|<big>गम्</big> \|<big>गच्छति</big> \|<big>गमिष्यति</big> \|- \|<big>४.</big> \|<big>धाव्</big> \|<big>धावति</big> \|<big>धाविष्यति</big> \|- \|<big>५.</big> \|<big>हस्</big> \| <big>हसति</big> \|<big>हसिष्यति</big> \|- \|<big>६.</big> \| <big>पत्</big> \|<big>पतति</big> \|<big>पतिष्यति</big> \|- \|<big>७.</big> \|<big>भ्रम्</big> \|<big>भ्रमति</big> \|<big>भ्रमिष्यति</big> \|- \|<big>८.</big> \|<big>चल्</big> \|<big>चलति</big> \|<big>चलिष्यति</big> \|- \|<big>९.</big> \|<big>वद्</big> \|<big>वदति</big> \|<big>वदिष्यति</big> \|- \|<big>१०.</big> \|<big>अट्</big> \|<big>अटति</big> \|<big>अटिष्यति</big> \|- \|<big>११.</big> \|<big>बुध्</big> \|<big>बोधति</big> \|<big>बोधिष्यति</big> \|- \|<big>१२.</big> \|<big>याच्</big> \|<big>याचति</big> \|<big>याचिष्यति</big> \|- \| colspan="4" \| \|- \| colspan="4" \|<big>'''विशेषरूपाणि'''</big> \|- \| \|<big>'''धातुः'''</big> \|<big>'''वर्तमानकालः'''</big> \|<big>'''भविष्यत्कालः'''</big> \|- \|<big>१.</big> \|<big>पा</big> \|<big>पिबति</big> \|<big>पास्यति</big> \|- \|<big>२.</big> \|<big>प्रच्छ्</big> \|<big>पृच्छति</big> \|<big>प्रक्ष्यति</big> \|- \|<big>३.</big> \|<big>दा</big> \|<big>ददाति</big> \|<big>दास्यति</big> \|- \|<big>४.</big> \|<big>त्यज्</big> \|<big>त्यजति</big> \|<big>त्यक्ष्यति</big> \|- \|<big>५.</big> \|<big>ज्ञा</big> \|<big>जानाति</big> \|<big>ज्ञास्यति</big> \|- \|<big>६.</big> \|<big>शक्</big> \|<big>शक्नोति</big> \|<big>शक्ष्यति</big> \|- \|<big>७.</big> \|<big>श्रु</big> \|<big>शृणोति</big> \|<big>श्रोष्यति</big> \|- \|<big>८.</big> \|<big>लिख्</big> \|<big>लिखति</big> \|<big>लेखिष्यति</big> \|- \|<big>९.</big> \|<big>मिल्</big> \|<big>मिलति</big> \|<big>मेलिष्यति</big> \|- \|<big>१०.</big> \|<big>ग्रह्</big> \|<big>गृह्णाति</big> \|<big>ग्रहिष्यति</big> \|- \|<big>११.</big> \|<big>उप+विश्</big> \|<big>उपविशति</big> \|<big>उपवेक्ष्यति</big> \|- \| <big>१२.</big> \|<big>उत्+स्था</big> \|<big>उत्तिष्ठति</big> \|<big>उत्थास्यति</big> \|} ==== <big>अभ्यासः -</big> ==== ===== <big>१) भवान् श्वः किं किं करिष्यति इति अत्र लिखतु –</big> ===== <big>यथा – अहं श्वः कन्याकुमारीं गमिष्यामि।</big> <big>तत्र --------------------------------</big> <big>-----------------------------------</big> <big>-----------------------------------</big> <big>-----------------------------------</big> <big>-----------------------------------</big> <big>-----------------------------------</big> <big>------------------------------------</big> ===== <big>२) भविष्यत्कालरूपाणि लिखतु –</big> ===== <big>सः (गच्छति) ---------------------------------</big> <big>सा (लिखति) ---------------------------------</big> <big>अहं (शृणोमि) --------------------------------</big> <big>सा (त्यजति) ---------------------------------</big> <big>रमेशः (क्रीडति) ------------------------------</big> <big>शिशुः (पिबति) -------------------------------</big> <big>गुरुः (ददाति) ---------------------------------</big> <big>छात्रः (पृच्छति) ------------------------------</big> <big>माता (जानाति) ------------------------------</big> <big>अहं (शक्नोमि) ------------------------------</big> <big>बालकः (उपविशति) -------------------------</big> <big>कर्मकरः (उत्तिष्ठति) -------------------------</big> <big>अध्यापकः (करोति) --------------------------</big> '''PAGE 27 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>२८. सम्बोधनरूपाणि</big>''' == === <big>'''सम्बोधनप्रथमा - एकवचन-रूपाणि ध्यानेन पठन्तु'''</big> === {\| class="wikitable" ![[File:PAthaM paThatu.jpg\|frameless\|187x187px]] {\| class="wikitable" \|'''<big>मोहन ! पाठं पठतु</big>''' \|} ![[File:PatraM yachChatu.jpg\|frameless\|192x192px]] {\| class="wikitable" !<big>हरे ! पत्रं यच्छतु</big> \|} ![[File:ShAlAM gachChatu.jpg\|frameless\|183x183px]] {\| class="wikitable" !<big>रघो ! शालां गच्छतु</big> \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:GAyati bhavatI.jpg\|frameless\|183x183px]] {\| class="wikitable" !<big>लते ! उत्तमं गायति भवती</big> \|} \|[[File:AgachChatu.jpg\|frameless\|205x205px]] {\| class="wikitable" !<big>गौरि ! आगच्छतु।</big> \|} \|[[File:Likhati bhavatI.jpg\|frameless\|195x195px]] {\| class="wikitable" !<big>मातः ! किं लिखति भवती?</big> \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:Piba.jpg\|frameless\|201x201px]] {\| class="wikitable" !<big>पुत्र ! पिब</big> \|} \|[[File:AagachCha.jpg\|frameless\|212x212px]] {\| class="wikitable" !<big>राम ! आगच्छ</big> \|} \|[[File:Maa_vada.jpg\|frameless\|206x206px]] {\| class="wikitable" !<big>राघव ! मा वद</big> \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:Chala.jpg\|frameless\|209x209px]] {\| class="wikitable" !<big>देवदत्त ! चल</big> \|} \|[[File:Putri -likha.jpg\|frameless\|220x220px]] {\| class="wikitable" !<big>पुत्रि ! लिख</big> \|} \|[[File:UttiShTha.jpg\|frameless\|214x214px]] {\| class="wikitable" ! <big>गौरि ! उत्तिष्ठ</big> \|} \|- \| \| \| \|- \| [[File:Patha.jpg\|frameless\|235x235px]] {\| class="wikitable" !<big>मोहन ! पठ</big> \|} \|[[File:Likha.jpg\|frameless\|233x233px]] {\| class="wikitable" !<big>श्याम ! लिख</big> \|} \|[[File:KhAda.jpg\|frameless\|236x236px]] {\| class="wikitable" !<big>मदन ! खाद</big> \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:ShRiNu.jpg\|frameless\|202x202px]] {\| class="wikitable" !<big>पुत्र ! शृणु</big> \|} \|[[File:BAlike piba.jpg\|frameless\|195x195px]] {\| class="wikitable" !<big>नलिनि ! पिब</big> \|} \|[[File:AgachCha.jpg\|frameless\|191x191px]] {\| class="wikitable" !<big>लते ! आगच्छ</big> \|} \|} ==== '''<big>सम्बोधनसमये हे, भोः, अये, अयि, रे इत्यादीनि अव्ययानि अपि कदाचित् प्रयुज्यन्ते ।</big> <big>रामः, गौरी, मित्रम् इत्यादीनां सर्वेषां शब्दानां सम्बोधनरूपाणि एकवचने प्रथमाविभक्तितः भिन्नानि भवन्ति।</big>''' ==== <big>अधः सम्बोधनरूपाणि प्रथमाविभक्तिरूपतः कथं भिन्नानि भवन्ति इति निर्दिष्टम् अस्ति।</big> <big>'''ध्यानेन पठतु'''</big> {\| class="wikitable" \|<big>प्रथमा विभक्तिः</big><big>एकवचनम्</big> \|<big>सम्बोधनरूपम्</big><big>एकवचनम्</big> \|<big>प्रथमाविभक्तितः भेदः</big> \|- \|<big>रामः</big> \|<big>राम !</big> \|<big>सम्बोधने विसर्गः न दृश्यते ।</big> \|- \|<big>हरिः</big> \|<big>हरे !</big> \|<big>सम्बोधने विसर्गः न दृश्यते ।</big> \|- \|<big>गुरुः</big> \|<big>गुरो !</big> \|<big>सम्बोधने उकारस्य स्थाने ओकारः ।</big> \|- \|<big>राजा</big> \|<big>राजन् !</big> \|<big>सम्बोधने आकारस्य स्थाने अकारः, अनन्तरं नकारः ।</big> \|- \|<big>रमा</big> \|<big>रमे !</big> \|<big>सम्बोधने आकारस्य स्थाने एकारः ।</big> \|- \|<big>सुमतिः</big> \|<big>सुमते !</big> \|<big>सम्बोधने इकारस्य स्थाने एकारः ।</big> \|- \|<big>गौरी</big> \|<big>गौरि</big> \|<big>सम्बोधने ईकारस्य ह्रस्वः ।</big> \|- \|<big>लक्ष्मीः</big> \|<big>लक्ष्मि !</big> \|<big>सम्बोधने ईकारस्य ह्रस्वः, विसर्गः न दृश्यते । ।</big> \|- \|<big>धेनुः</big> \|<big>धेनो !</big> \|<big>सम्बोधने उकारस्य स्थाने ओकारः, विसर्गः न दृश्यते । ।</big> \|- \|<big>पिता</big> \|<big>पितः</big> \|<big>सम्बोधने ह्रस्वः अकारः, विसर्गः च ।</big> \|- \|<big>माता</big> \|<big>मातः</big> \|<big>सम्बोधने ह्रस्वः अकारः, विसर्गः च ।</big> \|- \|<big>अम्बा</big> \|<big>अम्ब !</big> \|<big>सम्बोधने आकारस्य स्थाने अकारः ।</big> \|- \|<big>मान्या</big> \| <big>मान्ये</big> \|<big>सम्बोधने आकारस्य स्थाने एकारः ।</big> \|- \|<big>कर्ता</big> \| <big>कर्तः</big> \|<big>सम्बोधने ह्रस्वः अकारः, विसर्गः च ।</big> \|- \|<big>मित्रम्</big> \|<big>मित्र !</big> \|<big>सम्बोधने मकारस्य लोपः।</big> \|- \|<big>फलम्</big> \|<big>फल !</big> \|<big>सम्बोधने मकारस्य लोपः।</big> \|- \|<big>पुस्तकम्</big> \|<big>पुस्तक !</big> \|<big>सम्बोधने मकारस्य लोपः।</big> \|} ====<big>सम्बोधनरूपाणाम् अभ्यासः ---</big>==== <big>१) उदाहरणानुगुणं सम्बोधनरूपाणि लिखतु ---</big> <big>'''प्रथमा ए. व. सम्बोधनप्रथमा ए.व.'''</big> <big>उदाः '''रामः राम !'''</big> <big> बालकः -----</big> <big> पुत्रः -----</big> <big> कृष्णः -----</big> <big> भरतः -----</big> <big> लक्ष्मणः -----</big> <big> भिक्षुकः -----</big> <big> गिरीशः -----</big> <big> भास्करः -----</big> <big> गजाननः -----</big> <big> '''राधा राधे !'''</big> <big> सीता -----</big> <big> रमा -----</big> <big> माला -----</big> <big> गीता -----</big> <big> शीला -----</big> <big> सुधा -</big> <big>--</big> <big> बालिका -----</big> <big> ललिता -----</big> <big> अध्यापिका -----</big> <big> '''भगिनी भगिनि !'''</big> <big> गौरी -----</big> <big> पार्वती -----</big> <big> सरस्वती -----</big> <big> सुमती -----</big> <big> देवी -----</big> <big> नन्दिनी -----</big> ====<big>२) आवरणे दत्तानां शब्दानाम् उचितैः रूपैः रिक्तस्थालानि पूरयतु ।</big>==== <big>यथाः</big> {\| class="wikitable" \|<big>………. ! भवान् कुत्र गच्छति ? (राघवः )</big><big>राघव ! भवान् कुत्र गच्छति?</big> \|}<big>१. ………. ! आगच्छ । (उषा)</big> <big>२. ………. ! भवान् सेवकम् आह्वयतु । (कृष्णः)</big> <big>३. ………. ! पाठं पठ । (पुत्री)</big> <big>४. ………. ! अत्र आगच्छतु । (भगिनी)</big> <big>५. ………. ! कोलाहलं मा कुरु । (बालकः)</big> <big>६. ………. ! श्वः मम गृहम् आगच्छतु । (मित्रम्)</big> <big>७. ………. ! गृहपाठं लिखतु । (पुत्रः)</big> <big>८. ………. ! अद्य सायं मम आगमने विलम्बः भवेत् । (अम्बा)</big> <big>९. ………. ! क्षीरं पिब । (गोपालः )</big> <big>१०. ………. ! चिन्ता मा करोतु भवती । (नन्दिनी)</big> <big>११. ………. ! श्लोकं वद । (गीता)</big> <big>१२. ………. ! उत्तरं वद। (शिष्यः)</big> <big>१३. ………. ! किमर्थम् अद्य आगमने विलम्बः ? (लक्ष्मीः)</big> <big>१४. ………. ! जलम् आनय। (सुखदा)।</big> <big>१५. ………. ! किं खादसि? (गणेशः)</big> <big>१६. ………. ! अद्य किं मधुरं ददाति? (माता)</big> <big>१७. ………. ! मा हस । ( मूर्खः)</big> <big>१८. ………. ! प्रवासार्थं धनं ददातु। (पिता)</big> <big>१९. ………. ! सङ्कोचं मा अनुभवतु । (सखी)</big> <big>२०. ………. ! शिघ्रम् उत्तिष्ठ । ( वत्सः)</big> <big>२१. ………. ! दूरे उपविश्य दूरदर्शनं पश्यतु ।( नलिनी)</big> <big>२२. ………. ! किञ्चित् सारं परिवेषयतु । (अम्बा)</big> <big>२३. ………. ! किमर्थं मौनेन स्थितवती? ( राधा)</big> <big>२४. ………. ! एतत् पाठयतु । (अध्यापकः)</big> <big>२५. ………. ! किमर्थं रोदिति ? ( मालिनी)</big> '''PAGE 28 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>२९. यदि - तर्हि</big>''' == ===<big>यदि, तर्हि इति अव्ययपदानि</big>=== <big>यदि - If , तर्हि - Then.</big> ==== <big>एतानि वाक्यानि पठतु, अवगच्छतु च</big> ==== #<big>यदि परिक्षा भवति तर्हि छात्राः पठन्ति।</big> #<big>यदि जलम् अस्ति तर्हि सस्यानां सेचनं भवति।</big> #<big>यदि आसन्दः अस्ति, तर्हि सः उपविशति।</big> #<big>यदि वृष्टिः भवति तर्हि नदीषु, सरोवरेषु, कूपेषु च जलं वर्तते ।</big> #<big>यदि पिता सायङ्काले शीघ्रम् आगच्छति तर्हि आवाम् आपणं गच्छावः।</big> #<big>यदि सर्वे मिलित्वा कुर्वन्ति तर्हि कार्यं सुलभतया शीघ्रतया च समाप्तं भवति ।</big> #<big>यदि शालागमने विलम्बः भवति तर्हि अध्यापकः तर्जयति।</big> #<big>यदि अवकाशः भवति तर्हि अद्य भवतीं मेलिष्यामि।</big> ===<big>अभ्यासः</big> === ====<big>१. उपरितन उदाहरणानि अनुसृत्य अधो भागे वाक्यानि रचयतु ।</big>==== <big>यथा –</big> <big>१. पुष्पाणि सन्ति। माला भवति ।</big> <big>'''यदि''' पुष्पाणि सन्ति '''तर्हि''' माला भवति।</big> <big>२. आम्रफलानि पक्वानि सन्ति । अहं क्रीणामि।</big> <big>३. पिता कन्दुकम् आनयति। बालकाः क्रीडन्ति।</big> <big>४. अभ्यासः सम्यक् भवति। छात्राः उत्तीर्णाः भवन्ति।</big> <big>५. संस्कृतं पठन्ति। बहु लाभः भवति।</big> <big>६. विद्युत् अस्ति। दिपः ज्वलति।</big> <big>७. सैनिकाः सन्ति। देशस्य रक्षणं भवति।</big> <big>८. भवान् औषधं पिबति। स्वस्ठः भवति।</big> <big>९. लोकयानं वेगेन न गच्छति। समये तत्र न प्राप्नुमः।</big> <big>१०. श्वः विरामः भवति। चलनचित्रमन्दिरं गमिष्यामः।</big> ===<big>अभ्यासः </big>=== ====<big>२. अधः शब्दद्वयं निर्दिष्टम् अस्ति \| शब्दद्वयं प्रयुज्य “यदि - तर्हि” युक्तानि वाक्यानि लिखतु \|</big>==== <big>उदा-     </big> <big>निद्रा- शयनम् </big> <big>'''यदि''' निद्रा आगच्छति '''तर्हि''' शयनं करोतु \|</big> <big>1.ज्वर: - औषधम् </big> <big>…… ……अस्ति …… …… आवश्यकम्।</big> <big> 2. बुभुक्षा - भोजनम् </big> <big>…… ……अस्ति …… …… आवश्यकम्।</big> <big>3.पिपासा - जलम् </big> <big>…… ……अस्ति …… …… आवश्यकम्।</big> <big>4. दृष्टिदोषः - उपनेत्रम् </big> <big>…… ……अस्ति …… …… आवश्यकम्।</big> <big>5. धनम् - उद्योगः </big> <big>…… …… अपेक्षितं…… …… आवश्यकः।</big> <big>6. शान्तिः - सत्सङ्गः</big> <big>…… ……अपेक्षिता…… …… आवश्यक:।</big> <big>7. क्षीरम्  - धेनुः</big> <big>…… ……अपेक्षितं…… …… आवश्यकी।</big> <big>8. कार्यसिद्धिः  -  परिश्रमः </big> <big>…… ……अपेक्षिता…… …… आवश्यकः।</big> <big>9. चाकलेहः  -  धनम्</big> <big>…… ……अपेक्षितः…… …… आवश्यकम्।</big> <big>10. तृप्तिः  -  समाजसेवा </big> <big>…… ……अपेक्षिता…… …… आवश्यकी।</big> ====<big>अभ्यासः </big>==== <big>३. समीरः शय्यादिवस्त्राणि भाटकार्थं ददाति \| भाटकविवरणम् अधोभागे दत्तमस्ति</big> {\| class="wikitable" \|<big>वस्तुनाम </big> \| <big>एकदिनस्य </big> \|<big>दिनद्वयस्य </big> \|<big>दिनत्रयस्य </big> \|- \|<big>शय्या </big> \|<big>४.००</big> \|<big>७.००</big> \|<big>१०.००</big> \|- \|<big>वस्त्रकटः </big> \|<big>५.००</big> \|<big>९.००</big> \|<big>१२.००</big> \|- \|<big>उपधानम् </big> \|<big>२.००</big> \|<big>४.००</big> \|<big>५.००</big> \|- \|<big>आच्छादकम् </big> \|<big>१.००</big> \|<big>२.००</big> \|<big>३.००</big> \|} ====<big>उपरितनविवरणस्य आधारेण किं वस्तु कति दिनानि नीतं चेत् कियत् मूल्यं दातव्यम् इति “यदि-तर्हि” इति उपयुज्य लिखतु ।</big>==== <big>उदा- '''यदि''' शय्या एकं दिनं नीयते '''तर्हि''' भाटकं चत्वारि रूप्यकाणि । </big> <big>1. …………शय्या  दिनद्वयं नीयते ……….भाटकं ……… ………. ।</big> <big>2. ………….शय्या …………  …………… भाटकं ……… ……… ।</big> <big>3. …………वस्त्रकटः …………  …………  ……… ……………….।</big> <big>4. …………वस्त्रकटः …………  …………  ……… ………………..।</big> <big>5. …………वस्त्रकटः …………  …………  ……… ……………….।</big> <big>6. …………उपधानम् …………  …………  ……… ……………….।</big> <big>7. …………उपधानम् …………  …………  ……… ……………….।</big> <big>8. …………उपधानम् …………  …………  ……… ………………।</big> <big>9. …………आच्छादकम् …………  …………  ……… ……………।</big> <big>10. …………आच्छादकम् …………  …………  ……… …………..।</big> <big>11. …………आच्छादकम् …………  …………  ……… ………….।</big> '''PAGE 29 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>३०. यदा - तदा</big>''' == ===<big>यदा - तदा इति अव्ययपदानि।</big>=== <big>यदा - When, तदा - Then.</big> ==== <big>अधोलिखितानि वाक्यानि पठतु अवगच्छतु च</big> ==== <big>1. यदा भवती अवसरं प्राप्नोति तदा मम गृहम् आगच्छतु।</big> <big>2. यदा माता बालकान् भोजनाय आहूतवती तदा ते झटिति आगतवन्तः।</big> <big>3. यदा वयं मित्रस्य गृहं गतवन्तः तदा सः एकं गानं गीतवान् आसीत्।</big> <big>4. यदा वयं विमानेन गच्छामः तदा वातायनात् सम्पूर्णं नगरं द्रष्टुं शक्नुमः।</big> <big>5. यदा पिता मङ्गलूरुनगरं गतवान् आसीत् तदा तत्र बहु वृष्टिः अभवत्।</big> <big>6. यदा भवान् आगच्छति तदा गच्छामः। अहं सज्जः अस्मि।</big> <big>7. यदा ते विपणीं गतवन्तः तदा तत्र सुन्दराणि वस्त्राणि स्थापितानि आसन्।</big> <big>8. यदा मम भ्राता विदेश-प्रवासं कृतवान् तदा बहूनि आकर्षकाणि वस्तूनि आनीतवान्।</big> <big>9. यदा पितामही कथाः श्रावयति तदा वयं सर्वे तस्याः पार्श्वे उपविश्य कुतूहलेन शृण्मः।</big> <big>10. यदा शिक्षकः पाठं बोधयति तदा छात्राः टिप्पणीपुस्तके लिखन्ति।</big> ===<big>अभ्यासः</big>=== ====<big>उपरिदत्तानि उदाहरणानि दृष्ट्वा स्वस्य वाक्यानि लिखतु।</big>==== <big>1. यदा विद्यालयात् विरामः भवति तदा वयम् ------------------------ ।</big> <big>2. यदा वृष्टिः भवति ----------------------------------------------------।</big> <big>3. यदा ग्रीष्मकालः भवति ---------------------------------------------।</big> <big>4. यदा उत्सवदिनम् आगच्छति ---------------------------------------।</big> <big>5. -----------------------------------------------------------------------।</big> <big>6. -----------------------------------------------------------------------।</big> <big>7. -----------------------------------------------------------------------।</big> <big>8. -----------------------------------------------------------------------।</big> <big>9. -----------------------------------------------------------------------।</big> <big>10.</big> <big>----------------------------------------------------------------------।</big> '''PAGE 30 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>३१. यत्र – तत्र</big>''' == === <big>यत्र - तत्र इति अव्ययपदानि।</big>=== ===='''<big>एतानि वाक्यानि पठतु ।</big>'''==== {\| class="wikitable" \|+ \|<big>'''यत्र''' योगेश्वरः कृष्णः '''यत्र''' पार्थः धनुर्धरः '''तत्र''' श्रीः, विजयः, भूतिः, ध्रुवा, नीतिः च सन्ति।</big> \|- \|<big>'''यत्र''' शर्करा अस्ति '''तत्र''' पिपीलिकाः भवन्ति ।</big> \|- \|<big>'''यत्र''' ग्रन्थालयः अस्ति, '''तत्र''' पुस्तकानि सन्ति ।</big> \|- \|<big>'''यत्र''' माता वर्तते, '''तत्र''' शिशुः गच्छति।</big> \|- \|<big>'''यत्र''' पुष्पम् अस्ति '''तत्र''' सुगन्धः प्रसरति।</big> \|} ===<big>अभ्यासः</big>=== <big>उपरिदत्तानि उदाहरणानि दृष्ट्वा वाक्यानि लिखतु।</big> <big>1. क्रीडाङ्गणम् - प्रेक्षकाः</big> <big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big> <big>2. मन्दिरम् - भक्ताः</big> <big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big> <big>3. आपणः - जनाः</big> <big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big> <big>4. पाठशाला - विद्यार्थिनः</big> <big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big> <big>5. कदलीवनम् – वानराः</big> <big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big> <big>6. समुद्रः – तरङ्गाः</big> <big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big> <big>7.</big> <big>आश्रमः - साधवः</big> <big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big> <big>8. सङ्गीत-सम्मेलनम् - गायकाः</big> <big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big> <big>9. वनम् - मृगाः</big> <big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big> <big>10. प्रकाशः - अन्धकारः</big> <big>------------------------------------------------------------ नास्ति।</big> <big>11. <nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big> <big>12. <nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big> <big>13. <nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big> <big>14. <nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big> <big>15. <nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big> '''PAGE 31 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>३२. च - एव - अपि - इति</big>''' == ===<big>च , एव , अपि , इति</big> '''<big>-</big> <big>एते</big> <big>अव्यय</big><big>पदा</big><big>नि।</big>'''=== ====<big>एतत् सम्भाषणं पठतु ।</big>==== <big>सुरेशः – आनन्द ! अद्यतनस्य कार्यक्रमार्थं सर्वे सिद्धाः सन्ति किम् ?</big> <big>आनन्दः – आं भोः । सर्वे सिद्धाः '''एव''' ।</big> <big>सुरेशः – तर्हि के के किं किं कुर्वन्ति ?</big> <big>आनन्दः – नलिनी, माला, दिव्या '''च''' गीतं गायन्ति । राधा '''अपि''' गायामि इति उक्तवती। यदि आगच्छति चेत् ।</big> <big>सुरेशः – '''अपि च''' अन्ये किं कुर्वन्ति ?</big> <big>आनन्दः – अहं, कृष्णः, गोविन्दः, दिलीपः, वाणी, ललिता, चन्द्रिका '''च''' मिलित्वा एकं नाटकं प्रदर्शयामः ।</big> <big>सुरेशः – किरणः '''अपि''' नाटके भवामि इति उक्तवान् खलु? ।</big> <big>आनन्दः – सः अद्य नगरे नास्ति '''एव''' भोः । प्रवासे अस्ति । तस्य स्थाने अहं नटिष्यामि '''इति''' प्रसादः उक्तवान्।</big> <big>सुरेशः – '''एवं''' वा ? अस्तु । तर्हि सायङ्काले मिलामः । भवतः कार्यक्रमः यशस्वी भवतु ।</big> <big>आनन्दः – धन्यवादः सुरेश ! सायङ्काले मिलामः ।</big> ====<big>च इत्यस्य प्रयोगः समुच्च्यः (समूहः) इति अर्थे भवति।</big>==== <big>'''यथा''' - रमेशः शालां गच्छति। अच्युतः शालां गच्छति। अनन्तः शालां गच्छति।</big> <big>रमेशः अच्युतः अनन्तः '''च''' शालां गच्छन्ति।</big> <big>तथा एव -</big> <big>गौरी लता लक्ष्मीः '''च''' ग्रन्थालयं गतवत्यः।</big> <big>माता ओदनं क्वथितं '''च''' पचति।</big> <big>पिता फलानि शाकानि पुष्पाणि '''च''' क्रीतवान्।</big> =====<big>अभ्यासः</big>===== <big>उदाहरणम् -</big> <big>गृहे द्वारं वातायनं जवनिका '''च''' सन्ति।</big> <big>मार्गे लोकयानानि, कारयानानि, द्विचक्रिकाः, च सन्ति।</big> #<big>आकाशे --- --- --- च सन्ति।</big> #<big>आपणे --- --- --- --- सन्ति।</big> #<big>विद्यालये --- --- --- --- ---।</big> #<big>--- --- --- --- --- ---।</big> #<big>--- --- --- --- --- ---।</big> #<big>--- --- --- --- --- ---।</big> #<big>--- --- --- --- --- ---।</big> #<big>--- --- --- --- --- ---।</big> ====<big>एव इत्यस्य प्रयोगः</big>==== <big>'''रमेशः अच्युतः अनन्तः च मन्दिरं गतवन्तः।'''</big> <big>रमेशः अच्युतः अनन्तः च मन्दिरं '''एव''' गतवन्तः। '''अर्थः''' - अन्यत्र कुत्रापि न गतवन्तः।</big> <big>रमेशः अच्युतः अनन्तः च मन्दिरं गतवन्तः '''एव'''। '''अर्थः''' - '''निश्चयेन''' मन्दिरं गतवन्तः।</big> <big>रमेशः '''एव''' मन्दिरं गतवान्। '''अर्थः''' - अच्युतः अनन्तः च मन्दिरं न गतवन्तौ।</big> =====<big>अभ्यासः</big>===== <big>उदाहरणम् -</big> <big>सीता आम्रफलं कदलीफलं पनसफलं '''च''' खादति।</big> <big>सीता आम्रफलम् '''एव''' खादति।</big> <big>सीता आम्रफलं खादति '''एव''' ।</big> <big>सीता '''एव''' आम्रफलं खादति।</big> <big>एवम् -</big> <big>अरुणः लेखनीम् --- --- च पश्यति।</big> <big>अरुणः --- --- पश्यति।</big> <big>अरुणः --- पश्यति ---।</big> <big>अरुणः --- --- पश्यति।</big> <big>--- --- --- --- --- --- ।</big> <big>--- --- --- --- --- --- ।</big> <big>--- --- --- --- --- --- ।</big> <big>--- --- --- --- --- --- ।</big> ====<big>अपि इत्यस्य प्रयोगः</big>==== <big>'''रमेशः अच्युतः च क्रीडतः।'''</big> <big>अनन्तः '''अपि''' क्रीडति। '''अर्थः''' - रमेशः अच्युतः च क्रीडतः। तदा अनन्तः अपि क्रीडति।</big> <big>अनन्तः कन्दुकेन '''अपि''' क्रीडति । '''अर्थः''' - अनन्तः अन्याः क्रीडाः अपि क्रीडति। यथा - अध्ययनम् अपि करोति।</big> <big>अनन्तः क्रीडति '''अपि''' । '''अर्थः''' - अनन्तः अन्यानि कार्याणि अपि करोति, यथा, आपणं गच्छति। कन्दुकं क्रीणाति। गृहम् आगच्छति। '''क्रीडति अपि'''।</big> =====<big>अभ्यासः</big>===== <big>'''विमला वाणी च क्रीडतः।'''</big> <big>'''कमला ---''' क्रीडति।</big> <big>--- --- '''---''' क्रीडति ।</big> <big>--- --- '''---'''।</big> ===='''<big>इति इत्यस्य प्रयोगः -</big>''' <big>"</big><big>इति"</big> <big>पूर्वं यत् वाक्</big><big>यं</big> <big>भवति तत् '''यथावत्''' भवति। इत्युक्ते "---" मध्ये यथा भवति तथा एव।</big>==== <big>उदाहरणम् -</big> <big>तस्य स्थाने अहं नटिष्यामि '''इति''' प्रसादः उक्तवान्।</big> <big>अद्यतन नाटके अहम् आगमिष्यामि '''इति''' सुरेशः वदति।</big> <big>सायङ्काले मिलामः '''इति''' आनन्दः वदति।</big> =====<big>अभ्यासः</big>===== <big>--- --- --- --- --- --- वदति।</big> <big>--- --- --- --- --- --- पृच्छति।</big> <big>--- --- --- --- --- --- उक्तवती।</big> <big>--- --- --- --- --- --- सूचितवान्।</big> ===<big>अभ्यासः – उपरिदत्तं सम्भाषणम् अनुसृत्य स्व-शब्दैः एकं सम्भाषणं लिखतु ।</big>=== <nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki> <nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki> <nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki> <nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki> <nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki> <nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki> <nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki> <nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki> <nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki> <nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki> <nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki> <nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki> '''PAGE 32 PDF''' ---- == '''<big>३३. तः पर्यन्तम्</big>''' == ===<big>तः , पर्यन्तम् इति एतयो प्रयोगः अवधि-सूचनार्थम्।</big>=== {\| ! ! ! ! ! ! ! ! \|- !<big>तः</big> ! ! ! ! ! ! !<big>पर्यन्तम्</big> \|- !↓ ! ! ! ! ! ! ! ↓ \|- \|<big>काश्मीरतः</big> \| \| \| \| \| \| \|<big>कन्याकुमारीपर्यन्तम्</big> \|- \| \| \| \| \| \| \| \| \|} ==== <big>अ). उच्चैः पठतु अवगच्छतु च।</big> ==== <big>१. ह्यः प्रातःकालतः रात्रिपर्यन्तं वृष्टिः आसीत्।</big> <big>२. सोमवासरतः शुक्रवासरपर्यन्तं विरामः भवति।</big> <big>३. भारतदेशः कन्याकुमारीतः हिमालयपर्यन्तं वर्तते।</big> <big>४. अहं सार्धदशवादनतः सार्धपञ्चवादनपर्यन्तं निद्रां करोमि।</big> <big>५. चैत्रमासतः वैशाख-मासपर्यन्तं सभा प्रचलति।</big> <big>६. पादोन दशवादनतः सपाद द्वादशवादनपर्यन्तं परीक्षा भवति।</big> <big>७.लोकयानं मैसूरुतः बेङ्गलूरुपर्यन्तं चलति।</big> <big>८. नेता बाल्यावस्थातः अन्तपर्यन्तं राष्ट्रसेवाम् अकरोत्।</big> <big>९.पिता सपाददशवादनतः पादोनपञ्चवादनपर्यन्तं कार्यालये अस्ति।</big> <big>१०. माता रात्रेः अष्टवादनतः सार्ध नववादनपर्यन्तं ध्यानं करोति।</big> ==== <big>आ). चित्रं दृष्ट्वा सः / सा किं किं करोति इति लिखतु।</big> ==== [[File:अभ्यासः - तः - पर्यंतम्.png\|frameless\|590x590px]] ==== <big>'''इ).''' कोष्टकं दृष्ट्वा यथोदाहरणं वाक्यानि रचयतु।</big> ==== {\| class="wikitable" !<big>योगाभ्यासं, वार्तापत्रिका-पठनम्, प्रार्थनां, पाककार्यम्, अल्पाहार-सेवनम्।</big> \|}<big>उदाहरणम् - अहं ५ वादनतः ५.३० वादनपर्यन्तं प्रातः कार्यं करोमि। </big> <big>१. भवान् / भवती ५.३०------- ६.१५ -------- किं करोति?</big> <big>२. भवान् / भवती ६.१५ --------६.४५ --------किं करोति? </big> <big>३. भवान् / भवती ६.४५ --------७.०० -------किं करोति?</big> <big>४. भवान् / भवती ७.०० ------- ८.०० --------किं करोति?</big> <big>५. भवान् / भवती ८.०० ------८.३० -------- किं करोति? </big> <big> </big> ==== <big>ई). ऋतुः / कालः --- तः, पर्यन्तम् च उपयुज्य पूरयतु। </big> ==== <big>१. आषाढमास ----भाद्रपदमास ----वृष्टिकालः।</big> <big>२. कार्तिकमास ---फाल्गुनमास ----शैत्यकालः॥</big> <big>३. चैत्रमास ------- जेष्टमास ------- ग्रीष्मकालः।</big> <big>४.फाल्गुनमास ---- वैशाखमास ---- वसन्तकालः॥</big> <big>५.भाद्रपदमास ----- कार्तिकमास -----शरद्कालः। </big> ==== <big>उ). वर्गसमयस्य सूचिकां दृष्ट्वा रिक्त स्थानं पूरयतु।</big> ==== <big>१. सोमवासरे ९.३० ------१२.३० ---- गणितवर्गः॥ </big> <big>२. मङ्गलवासरे ९.१५ ------१२.१५------- विज्ञानवर्गः।</big> <big>३. बुधवासरे ८.४५ -----११.४५ --------भौतिकशास्त्रवर्गः॥</big> <big>४. गुरुवासरे ९.०० ------१२.०० ------- रसायनशास्त्रवर्गः।</big> <big>५. शुक्रवासरे १०.१० -------१.०० ------- वनस्पतिशास्त्रवर्गः॥</big> <big>६. शनिवासरे ९.२० ------१२.२० --------भाषावर्गः।</big> ==== <big>इ). अधो भागे विनोदयात्रायाः समय-सूचिका वर्तते। तां दृष्ट्वा "तः - पर्यन्तम्" उपयुज्य कालस्य अवधिं लिखतु। </big> ==== <big>१.मार्च - १ – ५ ऊटि ।</big> <big>२.मार्च् - ५ – १० मून्नार् \|</big> <big>३.मार्च - १० – १५ कोडैकनाल्। </big> <big>४.मार्च् १५ – २० येर्काटु।</big> <big>५.मार्च् २० – २५ कूनूर्।</big> ==== <big>ऊ). प्रश्नानाम् उत्तरम् 'तः पर्यन्तम्' उपयुज्य लिखतु \|</big> ==== <big>यथा -</big> <big>१. पिता (गृहम्) '''<u>गृहतः</u>''' (देवालयः) '''<u>देवालयपर्यन्तं</u>''' कथं गच्छति?</big> <big>२. छत्राः संस्कृत-शिक्षणार्थं (प्राचीनकालः) -----(अद्य) ------- वाराणासीम् आगच्छन्ति।</big> <big>३. (समुद्रः) ---- (देवालयः) --- जनाः सन्ति? </big> <big>४. भवान् २ (वादनम्) ---- ५ (वादनम्) ---- कुत्र गतवान्?</big> <big>५. (पञ्चमाध्यायः) --- (कियत्) ------पुनरावर्तनम् आसीत्?</big> <big>६. भवतः (गृहम्) ---- (विमाननिलयः) ------कियत् दूरम् अस्ति?</big> <big>७. भवतः कार्यालयः १०.०० (वादनम्) -----(कियत्) ------ वर्तते? </big> <big>८. भवान् सायम् ५ (वादनम्) ----७.३० ---- किं किं करोति?</big> <big>९. शनिवासरे (मध्याह्नः) ---- (रात्रिः) ----वृष्टिः आसीत्।</big> <big>१०.(मैसूरु) ----(बेंङ्गलूरु) -----कियत् दूरम् अस्ति?</big> '''PAGE 33 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>३४. सह - विना</big>''' == === <big>'''सह इति अव्ययम्। सह meaning with.'''</big> === <big>अवधेयम् ---</big> {\| class="wikitable" ![[File:Saha 1.jpg\|frameless\|217x217px]] {\| class="wikitable" !<big>स : पुत्रेण सह आपणं गच्छति।</big> \|} ! ![[File:Saha 3.jpg\|frameless\|218x218px]] {\| class="wikitable" !<big>सा सख्या सह विद्यालयं गच्छति।</big> \|} \|} ==== <big>'''ध्यानेन पठतु , अवगच्छतु ---'''</big> ==== <big>१) राम: । रावण: ..............युद्धं कृतवान्।</big> <big>राम: रावणेन सह युद्धं कृतवान्।</big> <big>२) लक्ष्मणः । राम: ..........वनं गतवान्।</big> <big>लक्ष्मणेन सह राम: वनं गतवान्।</big> <big>३) गोपाल: । माधव:.........अभ्यासं करोति।</big> <big>गोपालेन सह माधव: अभ्यासं करोति। </big> <big>४) अहं । मित्रम् .......नाटकं पश्यामि।</big> <big>अहं मित्रेण सह नाटकं पश्यामि ।</big> <big>५) एषा । सीता .....तिष्ठति।</big> <big>एषा सीतया सह तिष्ठति।</big> <big>६) सुरेश: । भगिनी ......... सम्भाषणं करोति।</big> <big>सुरेश: भगिन्या सह सम्भाषणं करोति।</big> <big>७) माता । पुत्री .......कार्यं करोति।</big> <big>माता पुत्रिया सह कार्यं करोति।</big> <big>८) अध्यापकः । छात्रा: ........प्रवासार्थं गतवान्।</big> <big>अध्यापकः छात्रै: सह प्रवासार्थं गतवान्।</big> <big>९) लता । सख्य: ............क्रीडति।</big> <big>लता सखीभि: सह क्रीडति।</big> === <big>'''<u>तृतीयाविभक्त्यन्तरूपाणि</u>'''</big> === {\| class="wikitable" \|<big>'''एक वचनम् बहु वचनम्'''</big> \|- \|<big>छात्रेण छात्रै: </big> \|- \|<big>मित्रेण मित्रै:</big> \|- \|<big>बालिकया बालिकाभि:</big> \|- \|<big>सख्या सखीभि:</big> \|} === <big>'''अभ्यास :'''</big> === <big>१) एतेषु वाक्येषु पदानि अव्यवस्थितानि सन्ति । तानि व्यवस्थितानि लिखतु।</big> <big>यथा ---</big> <big>१) करोति सह दिनेश: मित्रै: प्रतिदिनम् अभ्यासं।</big> <big>दिनेश: मित्रै: सह प्रतिदिनम् अभ्यासं करोति।</big> <big>२) आगतवान् सह क: भवता?</big> <big>३) कलहं सः सह करोति सर्वै:।</big> <big>४) आगच्छामि वा अहम् अपि सह भवत्या?</big> <big>५) युद्धं सैनिक: सह करोति शत्रुभि:।</big> <big>६) करोति वैद्य: सह रोगिभि: सम्भाषणं।</big> <big>७) ललिता सह कृतवती चर्चाम् अध्यापिकाभि:।</big> ==== <big>'''२) सह उपयुज्य वाक्यानि रचयतु ---'''</big> ==== {\| class="wikitable" ! ! !<big>सह</big> ! !<big>सह उपयुज्य वाक्यम्</big> \|- \|<big>राजेशः</big> \|<big>मनीषः</big> \|<big>'''सह'''</big> \|<big>पठति</big> \|<big>राजेशः मनीषेण सह पठति</big> \|- \|<big>अभिषेकः</big> \|<big>प्रकाशः</big> \|<big>'''सह'''</big> \|<big>लिखति</big> \| \|- \|<big>भगिनी</big> \|<big>अनुजः</big> \|<big>'''सह'''</big> \|<big>नृत्यति</big> \| \|- \|<big>पिता</big> \|<big>पुत्री</big> \|<big>'''सह'''</big> \| <big>क्रिडति</big> \| \|- \|<big>पुत्रः</big> \|<big>जननी</big> \|<big>'''सह'''</big> \|<big>गच्छति</big> \| \|- \| <big>माला</big> \|<big>सीता</big> \|<big>'''सह'''</big> \|<big>खादति</big> \| \|- \|<big>रामः</big> \|<big>पिता</big> \|<big>'''सह'''</big> \|<big>धावति</big> \| \|- \|<big>शिशुः</big> \|<big>माता</big> \|<big>'''सह'''</big> \|<big>हसति</big> \| \|- \|<big>कृष्णः</big> \|<big>राधा</big> \|<big>'''सह'''</big> \|<big>विहरति</big> \| \|- \|<big>अनुराधा</big> \|<big>मातुलः</big> \|<big>'''सह'''</big> \|<big>आपणं गच्छति</big> \| \|- \|<big>छात्रः</big> \|<big>अध्यापिका</big> \|<big>'''सह'''</big> \|<big>वार्तालापं करोति</big> \| \|} === '''<big>विना</big>''' === <big>विना इति अव्ययम् । विना means without.</big> {\| class="wikitable" ![[File:Fish Out Tank3.png\|frameless\|300x300px]] {\| class="wikitable" \|मीनः (जलं) जलेन विना न जीवति। \|} ![[File:2.Vahan.png\|frameless\|304x304px]] {\| class="wikitable" \|वाहनं (तैलं) तैलेन विना न चलति। \|} \|- \| \| \|- \|[[File:3.Mata.png\|frameless\|300x300px]] {\| class="wikitable" \|माता (पुत्रः) पुत्रेण विना भोजनं न करोति । \|} \|[[File:4.Manav.png\|frameless\|300x300px]] {\| class="wikitable" \|मानवः (वृक्षः) वृक्षेण विना न जीवति । \|} \|}<big>'''<u>विशेषसूचना</u>'''</big> <big>जलं विना मीनः न जीवति । अयं प्रयोगः अपि शुद्धः एव ।</big> ==== <big>उदाहरणं दृष्ट्वा अन्यवाक्यानि लिखतु</big> ==== <big>१) (धनम्) ......... जीवनं कठिनम्। —→ धनेन विना जीवनं कठिनम् ।</big> <big>२) (इन्धनम्) ........ वाहनं न चलति। —→ ----------------------------- ।</big> <big>३) (पुस्तकम्) ........ अहं विद्यालयं न गच्छति। —→ ----------------------------- ।</big> <big>४) (अभ्यासः)</big> <big>........ शास्त्रं नश्यति।</big> <big>—→ ----------------------------- ।</big> <big>५) (गृहिणी)</big> <big>........ गृहं निरर्थकं भवति । —→ ----------------------------- ।</big> <big>६) (पठनम्) ........ शास्त्राभ्यासः न भवति। —→ ----------------------------- ।</big> <big>७) (व्यायामम्) ........ स्वास्थ्यं न भवति । —→ ----------------------------- ।</big> <big>८) (दण्डः ) ........ वृद्धः न चलति । —→ ----------------------------- ।</big> '''PAGE 34 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>३५. अद्य – ह्य: – परश्वः वासराणि, अद्यतन - ह्यस्तन - श्वस्तन</big>''' == === <big>'''अद्य – ह्य: – परश्वः वासराणि'''</big> === ==== <big>ध्यानेन पठतु ---</big> ==== ==== <big>अद्य – ह्य: – परश्वः</big> ==== {\| ! !<big>प्रपरह्यः</big> !<big>←</big> !<big>परह्यः</big> !<big>←</big> ! <big>ह्यः</big> !<big>←</big> !<big>अद्यः</big> !<big>→</big> !<big>श्वः</big> !<big>→</big> !<big>परश्वः</big> !<big>→</big> !<big>प्रपरश्वः</big> ! \|- \| \|<big>The day before</big><big>the day before</big> <big>yesterday</big> \| \| <big>The day before</big><big>yesterday</big> \| \|<big>Yeserday</big> \| \|<big>Today</big> \| \|<big>Tomorrow</big> \| \|<big>The day after</big><big>tomorrow</big> \| \|<big>The day after</big><big>the day after</big> <big>tomorrow.</big> \| \|- \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|} ===<big>वासराणि</big>=== {\| ! !<big>रविवासरः</big> ! !<big>सोमवासरः</big> ! !<big>मङ्गलवासरः</big> ! !<big>बुधवासरः</big> ! !<big>गुरुवासरः</big> ! !<big>शुक्रवासरः</big> ! !<big>शनिवासरः</big> ! \|- \| \| \| \| \| \| \| !<big>↑</big><big>↓</big> \| \| \| \| \| \| \| \|- ! !<big>प्रपरह्यः</big> ! <big>←</big> !<big>परह्यः</big> !<big>←</big> !<big>ह्यः</big> !<big>←</big> !<big>अद्य</big> !<big>→</big> !<big>श्वः</big> !<big>→</big> !<big>परश्वः</big> !<big>→</big> !<big>प्रपरश्वः</big> ! \|- \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \| \|} ==== <big>अवधेयम् ---</big> ==== <big>यदा</big> <big>१. अद्य रविवासरः अस्ति ।</big> <big>तदा</big> <big>२. ह्यः शनिवासरः आसीत् ।</big> <big>३. परह्यः शुक्रवासरः आसीत् ।</big> <big>४. प्रपरह्यः गुरूवासरः आसीत् ।</big> <big>५. श्‍वः सोमवासरः भविष्यति ।</big> <big>६. परश्‍वः मङ्गलवासरः भविष्यति ।</big> <big>७. प्रपरश्‍वः बुधवासरः भविष्यति ।</big> ===अवधेयम् ---=== {\| ! ! !<big>गतवर्षे</big> !<--------------> ! <big>Previous / Last year</big> ! ! \|- ! ! !<big>गतमासे</big> !<--------------> !<big>Previous/ Last month</big> ! ! \|- ! ! !<big>गतसप्ताहे</big> !<--------------> !<big>Previous / Last week</big> ! ! \|- ! ! !<big>गतवासरे</big> !<--------------> !<big>Previous day/ Yesterday</big> ! ! \|- ! ! !<big>गतदिने</big> !<--------------> !<big>Previous day/ Yesterday</big> ! ! \|- ! ! ! !<big>अद्य = Today</big> ! ! ! \|- ! ! !<big>आगामिदिने</big> !<--------------> !<big>Next day / tomorrow</big> ! ! \|- ! ! !<big>आगामिवासरे</big> !<--------------> !<big>Next day/ tomorrow</big> ! ! \|- ! ! !<big>आगामिसप्ताहे</big> !<--------------> !<big>Next week</big> ! ! \|- ! ! !<big>आगामिमासे</big> !<--------------> !<big>Next month</big> ! ! \|- ! ! !<big>आगामिवर्षे</big> !<--------------> !<big>Next year</big> ! ! \|} ===<big>अद्य – ह्य – परश्वः- वासराणि (अभ्यासः)</big>=== ====<big>उदाहरणम् अनुसृत्य उचितशब्दं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयतु ---</big>==== <big>१. अद्यः सोमवासरः अस्ति।</big> <big>२. ह्यः ----------- ------।</big> <big>३. परश्वः ----------- ------।</big> <big>४. प्रपरह्यः ----------- ------।</big> <big>५. श्‍वः ----------- ------।</big> <big>६. प्रपरश्‍वः ----------- ------।</big> <big>७. परह्यः ----------- ------।</big> ====<big>अधोलिखित प्रथमवाक्यस्य आधारेण प्रश्नस्य उत्तरं लिखतु ---</big>==== <big>१. अद्य बुधवासरः ।</big> <big>प्र.= श्वः किम्?</big> <big>उ. = श्वः गुरुवासरः भविष्यति।</big> <big>२. परश्वः रविवासरः ।</big> <big>प्र. = ह्यः किम्?</big> <big>उ. = --- ----- -----।</big> <big>३. श्वः शुक्रवासरः ।</big> <big>प्र. = सोमवासरः कदा?</big> <big>उ. = --- ----- -----।</big> <big>४. परह्यः गुरुवासरः आसीत्।</big> <big>प्रः = रविवासरः कदा?</big> <big>उ. = --- ----- -----।</big> <big>५. ह्यः शुक्रवासरः ।</big> <big>प्र. = प्रपरह्यः किम्?</big> <big>उ. = --- ----- -----।</big> === '''<big>अद्यतन - ह्यस्तन - श्वस्तन</big>''' === [[File:Adyatana 1.jpg\|frameless\|300x300px]] ==== <big>एतत् सम्भाषणं पठतु</big> ==== <big>आदित्यः - भोः। अहम् इदानीम् एव शालाम् आगतवान् ।</big> <big>अखिलः - किमर्थं विलम्बः?</big> <big>आदित्यः - गृहे कार्यक्रमः आसीत्। अस्माकम् अध्यापकेन अनुमतिं नीतवान्। '''अद्यतन'''-कक्ष्या कथम् आसीत् ?</big> <big>अखिलः - उत्तमम् आसीत् । '''अद्यतन'''-कक्ष्यायां तृतीयपाठः समापितः ।</big> <big>आदित्यः - अहं सायङ्काले पठिष्यामि। प्रश्नाः सन्ति चेत् भवान् मम साहाय्यं</big> <big>करोतु । </big> <big>अखिलः - अस्तु भोः। अपि च '''श्वस्तन -'''कक्षायां परीक्षा अस्ति इति अध्यापकेन उक्तम् ।</big> <big>आदित्यः - तर्हि '''ह्यस्तन-'''पाठस्य अपि अभ्यासं कुर्मः । </big> <big>अखिलः - सायङ्काले मिलामः ।</big> '''PAGE 35 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>३६. आगामि - गत</big>''' == ===<big>आगामि</big>=== <big>आगामिवर्षे अहं मातामह्याः गृहं गमिष्यामि।</big> <big>आगामिमासे देव्याः भागवतं श्रोष्यामि।</big> <big>गत-ऋतुः वसन्तः आसीत्, आगामि-ऋतुः '''''वर्ष-'''''ऋतुः भविष्यति।</big> <big>गत-ऋतुः हेमन्तः आसीत् आगामि-ऋतुः '''''शिशिर-''''' ऋतुः भविष्यति।</big> <big>आगामिपर्वणस्य भोजनं स्वादिष्टं भवेत्।</big> <big>आगामिवर्गे नुतनं विषयं पठिष्यामः।</big> <big>आगामिवर्षे प्रयागे पर्यटनाय मम अभिरूचिः अस्ति।</big> ===<big>गत</big>=== <big>गतमासे होलिका उत्सवः आसीत्।</big> <big>गतसप्ताहे अहं रामस्य कथां श्रुतवती। </big> <big>गतदिने तस्याः स्वास्थ्यं समीचीनं नासीत्।</big> <big>गतकेषुचन दिनेषु सः एकाकी एव कार्यं करोति।</big> <big>बालकः गतवर्षे अष्टमिकक्षायां</big> <big>पठितवान्।</big> <big>आगामिवर्षे नवमिकक्षायां पठिष्यति \|</big> <big>गतवर्षद्वयात् आरभ्य मम न्यायशास्त्रस्य अभ्यासः प्रचलन् अस्ति।</big> '''PAGE 36 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>३७. यावत् - तावत्</big>''' == ===<big>'''यावत् तावत्''' </big>=== #<big>यावत् आहारं भीमः खादति तावत् नकुलः न खादति।</big> #<big>यावत् शैत्यं नागपुरे अस्ति तावत् कोचिने नास्ति।</big> #<big>एवमेव सर्वे स्वीयस्तरे यावत् शक्यते तावत् गृहपाठं कुर्वन्तु।</big> #<big>सः यावत् सरलतया कण्ठस्थीकरणं करोति तावत् मम कृते न शक्यम्।</big> #<big>बहुषु जनपदेषु तापमानं यावत् पर्यन्तं सहमानम् आसीत् तावत् पर्यन्तं ग्रामीणाः उत्साहेन कृषिकार्ये मग्नाः आसन्।</big> #<big>मुहुर्मुहुः अवलेहं न स्पृशति चेत् सः दीर्घकालं यावत् स्थास्यति।</big> #<big>कदलीगुच्छं लम्बयित्वा स्थापनेन कदल्यः पञ्चतः षडदिनानि यावत् विकृतित्वं न लभन्ते।</big> #<big>अनुमानतः सर्वेषु जनपदेषु मध्यमं यावत् वृष्टिः अभिलेखिताः।</big> #<big>दिसम्बरमासस्य त्रिंशत्-दिनात् मार्च मासस्य दिनत्रयं यावत् वृष्टिः भवितुं न</big> <big>शक्यते।</big> '''PAGE 37 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>३८. स्म -प्रयोगः</big>''' == ===<big>स्म इति अव्ययम् ।</big>=== ====<big>वर्तमानकालिकैः धातुरुपैः सह ‘स्म’ पदस्य प्रयोगः भवति चेत् तानि रूपाणि भूतकालिकक्रियाणाम् अर्थं प्रकटयन्ति।</big>==== <big>उदाहरणम् ---</big> <big>१. पिता शयनं करोति। ---> पिता शयनं करोति स्म ।</big> <big>२. माता भोजनं पचति। ---> माता भोजनं पचति स्म ।</big> <big>३. गायकः गायति । ---> गायकः गायति स्म ।</big> <big>४. नर्तक्यः नृत्यन्ति। ---> नर्तक्यः नृत्यन्ति स्म।</big> <big>५. भक्तौ नमतः । ---> भक्तौ नमतः स्म।</big> <big>६. धनिकाः दानं ददति। ---> धनिकाः दानं ददति स्म ।</big> <big>७. अहं गच्छामि ।</big> <big>---> अहं गच्छामि स्म ।</big> <big>८. यूयं पिबथ । ---> यूयं पिबथ स्म ।</big> <big>९. पुष्पाणि विकसन्ति। ---> पुष्पाणि विकसन्ति स्म ।</big> <big>१०. पुस्तकम् अस्ति । ---> पुस्तकम् अस्ति स्म ।</big> ==== <big>स्म पदस्य प्रयोगेण भूतकालदर्शक-क्रियापदस्य परिवर्तनं वर्तमानकालधातुरूपे भवति।</big> ==== <big>उदाः ---</big> <big>१. रामः अखादत् । ---> रामः खादति स्म ।</big> <big>२. अहम् अखादम् । ---> अहं खादामि स्म \|</big> <big>३. बालिका अपठत् । ---> बालिका पठति स्म ।</big> <big>४. त्वम् अधावः। ---> त्वं धावसि स्म ।</big> <big>५. श्यामः अपश्यत् । ---> श्यामः पश्यति स्म ।</big> <big>६. पर्णानि अपतन्। ---> पर्णानि पतन्ति स्म ।</big> <big>७. सिंहाः अगर्जन्। ---> सिंहाः गर्जन्ति स्म ।</big> <big>८. यूयम् अलिखत। ---> यूयं लिखथ स्म ।</big> <big>९. फलानि अभवन् । ---> फलानि भवन्ति स्म ।</big> <big>१०. वयम् अक्रीडाम । ---> वयं क्रीडामः स्म ।</big> ===<big>अभ्यासः</big>=== <big>चित्रं दृष्ट्वा कः कः किं किं करोति स्म इति लिखतु ---</big> {\| class="wikitable" !१. ![[File:1-paThati sma A.png\|center\|frameless\|162x162px]] !बालकः पठति स्म । \|- \| \| \| \|- \|२. \|[[File:2- shayati sma.png\|center\|frameless\|114x114px]] \| \|- \| \| \| \|- \|३. \|[[File:3-paThati sma.png\|center\|frameless\|145x145px]] \| \|- \| \| \| \|- \|४. \|[[File:4-gaayati sma.png\|center\|frameless\|106x106px]] \| \|- \| \| \| \|- \|५. \|[[File:5. taranti sma.png\|center\|frameless\|138x138px]] \| \|- \| \| \| \|- \|६. \|[[File:6. karShati sma.png\|center\|frameless\|129x129px]] \| \|- \| \| \| \|- \|७. \|[[File:7. aarohati sma.png\|center\|frameless\|112x112px]] \| \|- \| \| \| \|- \|८. \|[[File:8-kriDanti sma.png\|center\|frameless\|128x128px]] \| \|- \| \| \| \|- \|९. \|[[File:9. pibati sma.png\|center\|frameless\|124x124px]] \| \|- \| \| \| \|- \|१०. \| [[File:10-namati sma.png\|center\|frameless\|137x137px]] \| \|- \| \| \| \|- \|११. \|[[File:11. garhati sma.png\|center\|frameless\|99x99px]] \| \|- \| \| \| \|- \|१२. . \| [[File:17-pachati sma.png\|center\|frameless\|135x135px]] \| \|- \| \| \| \|- \|१३.. \|[[File:Pashyati.jpg\|center\|frameless\|131x131px]] \| \|- \| \| \| \|- \|१४.. \|[[File:Khadati.jpg\|center\|frameless\|139x139px]] \| \|- \| \| \| \|- \|१५.. \|[[File:Agachanti.jpg\|center\|frameless\|109x109px]] \| \|- \| \| \| \|- \|१६. \| [[File:Gajaḥ.jpeg\|center\|frameless\|167x167px]] \| \|- \| \| \| \|- \|१७. \|[[File:Saucikaḥ.jpeg\|center\|frameless\|151x151px]] \| \|- \| \| \| \|- \|१८. \|[[File:Lekhikā.jpeg\|center\|frameless\|186x186px]] \| \|- \| \| \| \|- \|१९. \|[[File:Patravāhakaḥ new.jpeg\|center\|frameless\|136x136px]] \| \|- \| \| \| \|- \|२०. \|[[File:Vidūṣakaḥ.jpeg\|center\|frameless\|126x126px]] \| \|- \| \| \| \|- \|२१. \|[[File:Mayūraḥ new.jpeg\|center\|frameless\|133x133px]] \| \|- \| \| \| \|- \|२२. \|[[File:Nartakaḥ 2.jpeg\|center\|frameless\|136x136px]] \| \|- \| \| \| \|- \|२३. \|[[File:Śikṣikā new.jpeg\|center\|frameless\|108x108px]] \| \|- \| \| \| \|- \|२४. \|[[File:Gāyakaḥ new.jpeg\|center\|frameless\|129x129px]] \| \|- \| \| \| \|- \|२५. \|[[File:Bhikṣukaḥ new.jpeg\|center\|frameless\|128x128px]] \| \|}'''PAGE 38 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>३९. क्त्वा- ल्यप्</big>''' == <big>'''क्त्वा, ल्यप् इति प्रत्ययौ स्तः।'''</big> <big>एकः कर्ता कार्यद्वयं क्रमेण करोति । पूर्वकार्यं यद् अस्ति तस्य सूचना धातोः क्त्वान्तरूपेण भवति। </big> <big>यदि धातुः उपसर्गसहितः भवति तर्हि क्त्वाप्रत्ययस्य स्थाने ल्यप्-प्रत्ययः भवति।</big> <big>क्त्वान्तशब्दाः, -ल्याप्‌प्रत्ययान्तशब्दाः अव्ययानि भवन्ति।</big> ===<big>क्त्वा प्रत्ययः</big>=== <big>'''ध्यानेन पठतु---'''</big> {\| class="wikitable" \| colspan="2" \|<big>'''प्रथमं कार्यं ।'''</big> !<big>क्त्वान्तरूपम्</big> \|- \|<big>बालकः देवालयं गच्छति।</big> \|<big>सः अर्चति।</big> \|<big>बालकः देवालयं गत्वा अर्चति।</big> \|- \|<big>बालकः खादति।</big> \|<big>सः पिबति।</big> \|<big>बालकः खादित्वा पिबति।</big> \|- \|<big>माता स्‍नाति।</big> \|<big>सा मोदकं पचति।</big> \|<big>माता स्‍नात्वा मोदकं पचति।</big> \|- \|<big>सः क्रीडति।</big> \|<big>सः खादति।</big> \|<big>सः क्रीडित्वा खादति।</big> \|- \| <big>त्वं पुस्तकं पठसि।</big> \|<big>त्वम् उत्तरं देहि।</big> \|<big>त्वं पुस्तकं पठित्वा उत्तरं देहि।</big> \|- \|<big>अहम् आपणं गच्छामि।</big> \|<big>अहं शाकानि आनयामि।</big> \|<big>अहम् आपणं गत्वा शाकानि आनयामि।</big> \|- \|<big>कृषकाः भूमिं कर्षन्ति।</big> \|<big>ते जलं सिञ्चन्ति।</big> \|<big>कृषकाः भूमिं कृष्ट्वा जलं सिञ्चन्ति।</big> \|- \|<big>कर्मकराः कार्यं कुर्वन्ति।</big> \|<big>ते वेतनं नयन्ति।</big> \|<big>कर्मकराः कार्यं कृत्वा वेतनं नयन्ति।</big> \|- \|<big>रामः चिन्तयति।</big> \|<big>सः उत्तरं लिखति।</big> \|<big>रामः चिन्तयित्वा उत्तरं लिखति।</big> \|} ====<big>क्त्वान्तरूपाणि ---</big>==== {\| class="wikitable" \| \|<big>धातुः</big> \|<big>लट्‌लकारः ए.व.</big> \|<big>क्त्वान्तरूपम्</big> \|- \|<big>१.</big> \|<big>गम्</big> \|<big>गच्छति</big> \|<big>गत्वा</big> \|- \|<big>२.</big> \|<big>पठ्</big> \|<big>पठति</big> \|<big>पठित्वा</big> \|- \|<big>३.</big> \|<big>लिख्</big> \|<big>लिखति</big> \|<big>लिखित्वा</big> \|- \|<big>४.</big> \|<big>कृ</big> \|<big>करोति</big> \|<big>कृत्वा</big> \|- \|<big>५.</big> \|<big>हस्</big> \|<big>हसति</big> \|<big>हसित्वा</big> \|- \|<big>६.</big> \|<big>खाद्</big> \|<big>खादति</big> \|<big>खादित्वा</big> \|- \|<big>७.</big> \|<big>धाव्</big> \| <big>धावति</big> \|<big>धावित्वा</big> \|- \|<big>८.</big> \|<big>पत्</big> \|<big>पतति</big> \|<big>पतित्वा</big> \|- \|<big>९.</big> \|<big>स्मृ</big> \|<big>स्मरति</big> \|<big>स्मृत्वा</big> \|- \|<big>१०.</big> \|<big>क्री</big> \|<big>क्रीणाति</big> \|<big>क्रीत्वा</big> \|- \|<big>११.</big> \|<big>हृ</big> \|<big>हरति</big> \|<big>हृत्वा</big> \|- \|<big>१२.</big> \|<big>सृ</big> \|<big>सरति</big> \|<big>सृत्वा</big> \|- \|<big>१३.</big> \|<big>श्रु</big> \|<big>शृणोति</big> \|<big>श्रुत्वा</big> \|- \| <big>१४.</big> \|<big>स्ना</big> \|<big>स्नाति</big> \|<big>स्नात्वा</big> \|- \|<big>१५.</big> \|<big>भ्रम्</big> \|<big>भ्रमति</big> \|<big>भ्रमित्वा</big> \|- \|<big>१६.</big> \|<big>जप्</big> \|<big>जपति</big> \|<big>जपित्वा</big> \|- \|<big>१७.</big> \|<big>खन्</big> \|<big>खनति</big> \|<big>खनित्वा</big> \|- \|<big>१८.</big> \|<big>क्रन्द्</big> \|<big>क्रन्दति</big> \|<big>क्रन्दित्वा</big> \|- \|<big>१९.</big> \|<big>निन्द्</big> \|<big>निन्दति</big> \|<big>निन्दित्वा</big> \|- \|<big>२०</big> \|<big>नृत्य्</big> \|<big>नृत्यति</big> \|<big>नर्तित्वा</big> \|} ====<big>विशेषरूपाणि---</big>==== {\| class="wikitable" \| \|<big>धातुः</big> \|<big>लट्‌लकारः ए.व.</big> \|<big>क्त्वान्तरूपम्</big> \|- \|<big>१.</big> \|<big>पा</big> \|<big>पिबति</big> \|<big>पीत्वा</big> \|- \|<big>२. </big> \|<big>दा</big> \|<big>ददाति</big> \|<big>दत्त्वा</big> \|- \|<big>३.</big> \|<big>स्था</big> \|<big>तिष्ठति</big> \|<big>स्थित्वा</big> \|- \|<big>४. </big> \|<big>रुद्</big> \| <big>रोदिति</big> \|<big>रुदित्वा</big> \|- \|<big>५. </big> \|<big>पच्</big> \|<big>पचति</big> \|<big>पक्त्वा</big> \|- \| <big>६. </big> \|<big>भू</big> \|<big>भवति</big> \|<big>भूत्वा</big> \|- \|<big>७.</big> \|<big>अस्</big> \|<big>अस्ति</big> \|<big>भूत्वा</big> \|- \|<big>८. </big> \| <big>दृश्</big> \|<big>पश्यति</big> \|<big>दृष्ट्वा</big> \|- \|<big>९.</big> \|<big>पृच्छ्</big> \|<big>पृच्छति</big> \|<big>पृष्ट्वा</big> \|- \|<big>१०.</big> \|<big>नम्</big> \|<big>नमति</big> \|<big>नत्वा</big> \|- \|<big>११.</big> \| <big>ज्ञा</big> \|<big>जानाति</big> \|<big>ज्ञात्वा</big> \|- \|<big>१२.</big> \|<big>ग्रह्</big> \|<big>गृह्णाति</big> \|<big>गृहीत्वा</big> \|} ===<big>ल्यप् - प्रत्ययः</big>=== <big>'''ध्यानेन पठतु ---'''</big> {\| class="wikitable" \|+ \| colspan="2" \|<big>'''प्रथमं कार्यं ।'''</big> !<big>ल्यबन्तरूपम्</big> \|- \|<big>बालकः उपविशति।</big> \|<big>सः जलं पिबति।</big> \|<big>बालकः उपविश्य जलं पिबति</big> \|- \|<big>माता द्वारं प्रक्षालयति।</big> \|<big>सा रङ्गवल्लीं लिखति।</big> \|<big>माता द्वारं प्रक्षाल्य रङ्गवल्लीं लिखति।</big> \|- \| <big>श्यामः द्वारम् उद्‍घाटयति।</big> \|<big>सः बहिः गच्छति।</big> \|<big>श्यामः द्वारम् उद्‍घाट्य बहिः गच्छति।</big> \|- \|<big>छात्रा लेखनीं स्वीकरोति।</big> \|<big>सा चित्रं लिखति ।</big> \|<big>छात्रा लेखनीं स्वीकृत्य चित्रं लिखति ।</big> \|- \|<big>भक्तः प्रतिमां संस्थापयति।</big> \|<big>सः पूजां करोति।</big> \|<big>भक्तः प्रतिमां संस्थाप्य पूजां करोति।</big> \|- \|<big>सा माम् अनुसरति।</big> \|<big>सा वेगेन आगच्छति।</big> \|<big>सा माम् अनुसृत्य वेगेन आगच्छति।</big> \|- \|<big>वानरः वृक्षम् आरोहति।</big> \|<big>सः फलानि पातयति।</big> \|<big>वानरः वृक्षम् आरुह्य फलानि पातयति।</big> \|- \|<big>ग्राहकः फलानि स्वीकरोति।</big> \|<big>सः धनं ददाति।</big> \|<big>ग्राहकः फलानि स्वीकृत्य धनं ददाति।</big> \|- \|<big>बालः आगच्छति।</big> \|<big>सः दुग्धं पिबति।</big> \|<big>बालः आगत्य दुग्धं पिबति।</big> \|- \|<big>धनिकः धनं सङ्‍गृह्णाति।</big> \|<big>सः दानं करोति।</big> \|<big>धनिकः धनं सङ्‍गृह्य दानं करोति।</big> \|} === <big>ल्यबन्तरूपाणि ---</big>=== {\| class="wikitable" \| \|<big>धातुः</big> \|<big>लट्‌लकारः ए.व.</big> \|<big>उपसर्गसहितं क्रियापदम्</big> \|<big>ल्यबन्तरूपम्</big> \|- \|<big>१.</big> \|<big>गम्</big> \|<big>गच्छति</big> \|<big>आगच्छति</big> \| <big>आगत्य</big> \|- \|<big>२.</big> \|<big>नी</big> \|<big>नयति</big> \|<big>आनयति</big> \|<big>आनीय</big> \|- \|<big>३.</big> \|<big>कृ</big> \|<big>करोति</big> \|<big>स्वीकरोति</big> \|<big>स्वीकृत्य</big> \|- \|<big>४.</big> \|<big>स्मृ</big> \|<big>स्मरति</big> \|<big>विस्मरति</big> \|<big>विस्मृत्य</big> \|- \| <big>५.</big> \|<big>लिख्</big> \|<big>लिखति</big> \|<big>विलिखति</big> \|<big>विलिख्य</big> \|- \|<big>६.</big> \|<big>क्री</big> \|<big>क्रीणाति</big> \|<big>विक्रीणीते</big> \|<big>विक्रीय</big> \|- \|<big>७.</big> \|<big>ज्ञा</big> \|<big>जानाति</big> \|<big>विजानाति</big> \|<big>विज्ञाय</big> \|- \|<big>८.</big> \|<big>स्था</big> \|<big>तिष्ठति</big> \|<big>उत्तिष्ठति</big> \|<big>उत्थाय</big> \|- \|<big>९.</big> \|<big>भू</big> \|<big>भवति</big> \|<big>अनुभवति</big> \|<big>अनुभूय</big> \|- \|<big>१०.</big> \| <big>स्थापि</big> \|<big>स्थापयति</big> \|<big>संस्थापयति</big> \|<big>संस्थाप्य</big> \|} ===<big>क्त्वान्तरूपाणि ल्यबन्तरूपाणि च---</big>=== {\| class="wikitable" \| \|<big>धातु:</big> \|<big>क्तवा रूपम्</big> \|<big>उपसर्गम्</big> \| <big>ल्यप् रूपम्</big> \|- \|<big>१.</big> \|<big>नी</big> \|<big>नीत्वा</big> \|<big>आ</big> \|<big>आनीय</big> \|- \|<big>२.</big> \|<big>हृ</big> \|<big>हृत्वा</big> \|<big>आ</big> \|<big>आहृत्य</big> \|- \|<big>३.</big> \|<big>स्मृ</big> \|<big>स्मृत्वा</big> \|<big>वि</big> \|<big>विस्मृत्य</big> \|- \|<big>४.</big> \|<big>कृष्</big> \|<big>कृष्ट्वा</big> \|<big>आ</big> \|<big>आकृष्य</big> \|- \|<big>५.</big> \|<big>कृ</big> \|<big>कृत्वा</big> \|<big>उप</big> \|<big>उपकृत्य</big> \|- \|<big>६.</big> \|<big>ज्ञा</big> \|<big>ज्ञात्वा</big> \|<big>वि</big> \|<big>विज्ञाय</big> \|- \|<big>७.</big> \|<big>क्री</big> \|<big>क्रीत्वा</big> \|<big>वि</big> \|<big>विक्रीय</big> \|- \|<big>८.</big> \|<big>नम्</big> \|<big>नत्वा</big> \|<big>प्र</big> \| <big>प्रणम्य</big> \|- \|<big>९.</big> \|<big>त्यज्</big> \|<big>त्यक्त्वा</big> \|<big>परि</big> \|<big>परित्यज्य</big> \|- \|<big>१०.</big> \|<big>लिख्</big> \|<big>लिखित्वा</big> \|<big>वि</big> \|<big>विलिख्य</big> \|- \|<big>११.</big> \|<big>स्था</big> \| <big>स्थित्वा</big> \|<big>सम्</big> \|<big>संस्थाय</big> \|- \|<big>१२.</big> \|<big>गृह्</big> \|<big>गृहीत्वा</big> \|<big>सम्</big> \|<big>सङ्गृह्य</big> \|- \|<big>१३.</big> \|<big>प्रेषि</big> \|<big>प्रेषयित्वा</big> \|<big>सम्</big> \|<big>सम्प्रेष्य</big> \|- \|<big>१४.</big> \|<big>स्था</big> \|<big>स्थित्वा</big> \|<big>उत्</big> \|<big>उत्थाय</big> \|- \| <big>१५.</big> \|<big>हस्</big> \|<big>हसित्वा</big> \|<big>वि</big> \|<big>विहस्य</big> \|} ===<big>अभ्यासः</big>=== ====<big>१) उदाहरणं दृष्ट्वा वाक्येषु क्त्वाप्रयोगं कृत्वा लिखतु ---</big>==== {\| class="wikitable" ! !<big>वाक्यानि</big> !<big>क्त्वाप्रयोगः</big> \|- !<big>उदाः</big> !<big>सः शालां गच्छति, पाठं पठति।</big> !<big>सः शालां गत्वा पाठं पठति।</big> \|- \|<big>१.</big> \|<big>कार्यं कुर्वन्ति, श्रान्ता: भवन्ति ।</big> \| \|- \|<big>२.</big> \|<big>शिशुः क्रीडाङ्गणे पतति, रोदनं करोति ।</big> \| \|- \|<big>३.</big> \|<big>अहं फलं खदितवान्, जलं पीतवान् ।</big> \| \|- \|<big>४.</big> \|<big>किञ्चित् पानीयं पिबतु, अनन्तरं गच्छतु।</big> \| \|- \|<big>५.</big> \|<big>सा पत्रं लिखितवती, प्रेषितवती।</big> \| \|- \|<big>६.</big> \|<big>भवन्त: वार्तां श्रुण्वन्ति, विषयं जानन्ति।</big> \| \|- \|<big>७.</big> \|<big>वयं नाटकं पश्याम: । गृहं गच्छाम: ।</big> \| \|- \|<big>८.</big> \|<big>ता: बालिका: विषयं स्मरन्ति, सम्यक् लिखन्ति ।</big> \| \|} ===<big>२) क्त्वान्तरूपाणि लिखतु ---</big>=== <big>'''उदाहरणम् - पठति – पठित्वा ।'''</big> <big>१. गच्छति - -----।</big> <big>२. खादति - -----।</big> <big>३. पिबति - -----।</big> <big>४. करोति - -----।</big> <big>५. क्रीडति - -----।</big> <big>६. हरति - -----।</big> <big>७. लिखति - -----।</big> <big>८. स्‍नाति - -----।</big> <big>९. पतति - -----।</big> <big>१०. धावति - -----।</big> ===<big>३) ल्यबन्तरूपाणि लिखतु ---</big>=== <big>'''उदाहरणम् - आगच्छति – आगत्य ।'''</big> <big>१. प्रणमति - -----।</big> <big>२. अनुभवति - -----।</big> <big>३. निर्दिशति - -----।</big> <big>४. उत्तिष्ठति - -----।</big> <big>५. संस्मरति - -----।</big> <big>६. संहरति - -----।</big> <big>७. विलिखति - -----।</big> <big>८. विजानाति - -----।</big> <big>९. उपकरोति - -----।</big> <big>१०. सङ्‍गृह्णाति - -----।</big> ===<big>४) यथोदाहरणं क्त्वान्तरूपाणि अथवा ल्यबन्तरूपाणि उपयुज्य वाक्यानि रचयतु ---</big>=== <big>यथा</big> - <big>१. पिता स्‍नाति। देवपूजां करोति।</big> <big>पिता स्‍नात्वा देवपूजां करोति।</big> <big>२. गुर: उपविशति। पाठं पाठयति।</big> <big>गुरुः उपविश्य पाठं पाठयति ।</big> <big>३. कृष्णः रथं स्थापयति । सर्वान् पश्यति। = --- --- --- --- ---।</big> <big>४. माला धावति। लक्ष्यं प्राप्नोति। = --- --- --- ---।</big> <big>५. राघवः गृहम् आगच्छति । जलं पिबति। = --- --- --- ---।</big> <big>६. लेखिका गीतं विलिखति । गायति । = --- --- --- ---।</big> <big>७. श्यामः वाक्यं स्मरति । वदति । = --- --- --- ---।</big> <big>८. छात्रः कथां लिखति । कण्ठस्थीकरोति । = --- --- --- --- ---।</big> <big>९. वानरः वृक्षं पश्यति । आरोहति । = --- --- --- --- ---।</big> <big>१०. सा मातरं पृच्छति । अर्थं जानाति । = --- --- --- ---।</big> '''PAGE 39 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>४०. तुमुन् प्रत्ययः</big>''' == ===<big>एतत् संभाषणं पठत अवगच्छत च –</big>=== <big>माता – पुत्र ! शीघ्रम् आगच्छतु । बहिः गच्छावः ।</big> <big>पुत्रः – किं '''कर्तुम्''' अम्ब ?</big> <big>माता – आपणं '''गन्तुम्'''।</big> <big>पुत्रः – किं '''क्रेतुम्''' ?</big> <big>माता – पुस्तकापणे शालापुस्तकानि क्रेतुम्। भवान् अग्रिमे सप्ताहे शालां गच्छति खलु ?</big> <big>पुत्रः – किमर्थं शालां गन्तव्यम् अम्ब ?</big> <big>माता – पाठं '''पठितुम्'''। भवान् बुद्धिमान् '''भवितुम्''' इच्छति खलु ?</big> <big>पुत्रः – आम् अम्ब ।</big> <big>माता – देवालयम् अपि गच्छावः।</big> <big>पुत्रः – भगवन्तं '''प्रार्थयितुम्''' ।</big> <big>माता– आम् ।</big> <big>पुत्रः – तदनन्तरं '''पातुं''' '''खादितुं''' च किमपि क्रीणीवः अम्ब ?</big> <big>माता– अस्तु वत्स ! तथा एव कुर्वः।</big> <big>पुत्रः – अद्य सायङ्काले '''क्रीडितुम्''' आगच्छामि इति शिवः उक्तवान् अम्ब ।</big> <big>माता – तावत्पर्यन्तं गृहं '''प्रत्यागन्तुं''' शक्नुवः । इदानीम् आगच्छतु ।</big> ====<big>अवधेयम् ---</big> ==== <big>'''कर्तुम्, गन्तुम्, क्रेतुम्, पठितुम्, भवितुम्, प्रार्थयितुम्, पातुम्, खादितुम्, क्रीडितुम्, प्रत्यागन्तुम्''' इति एतेषु शब्देषु “'''तुमुन्'''” इति प्रत्ययः योजितः अस्ति \| एकस्याः क्रियायाः अपेक्षायाम् इच्छायां वा यदि अन्या काचित् क्रिया भवति तर्हि अपेक्षितक्रियायाः प्रदर्शनाय “'''तुमुन्'''” इति प्रत्ययस्य उपयोगः भवति \| यथा –</big> <big>रामः चषकं स्वीकरोति \| दुग्धं पिबति \| रामः दुग्धं '''पातुं''' चषकं स्वीकरोति \|</big> <big>अत्र रामस्य दुग्धपाने इच्छा अस्ति \| अतः सः चाषक-स्वीकरणरूपम् अन्यां क्रियाम् अपि करोति \|</big> <big>अथवा “किमर्थम्” इति प्रश्नस्य यत् उत्तरं भवति तत्र प्रायः “तुमुन्” इति प्रत्ययस्य उपयोगः भवति \|</big> <big>यथा – रामः किमर्थं चषकं स्वीकरोति ? रामः दुग्धं पातुं चषकं स्वीकरोति \|</big> <big>“रामः पठितुं शालां गच्छति \|” – एतस्मिन् वाक्ये गच्छति इति क्रिया पठनोद्देशेन अस्ति । अतः पठनम् - उद्धिष्टक्रिया । एवम् उद्दिष्टक्रियायाः “तुमुन्” भवति ।</big> ===<big>तुमुन्नन्तरूपाणि ---</big>=== {\| class="wikitable" ! !<big>वर्तमानकालः</big> !<big>तुमुन्नन्तरुपम्</big> \|- \|१. \|<big>पतति</big> \|<big>पतितुम्</big> \|- \|२. \|<big>हसति</big> \|<big>हसितुम्</big> \|- \|३. \|<big>धावति</big> \|<big>धावितुम्</big> \|- \|४. \|<big>पठति</big> \|<big>पठितुम्</big> \|- \|५. \|<big>भवति</big> \|<big>भवितुम्</big> \|- \|६. \|<big>चलति</big> \|<big>चलितुम्</big> \|- \|७. \|<big>नयति</big> \|<big>नेतुम्</big> \|- \|८. \|<big>लिखति</big> \|<big>लेखितुम्</big> \|- \|९. \|<big>मिलति</big> \|<big>मेलितुम्</big> \|- \|१०. \|<big>क्रीणाति</big> \|<big>क्रेतुम्</big> \|- \| ११. \|<big>शृणोति</big> \|<big>श्रोतुम्</big> \|- \|१२. \|<big>नयति</big> \|<big>नेतुम्</big> \|- \|१३. \|<big>करोति</big> \|<big>कर्तुम्</big> \|- \|१४. \|<big>गृह्णाति</big> \|<big>ग्रहीतुम्</big> \|- \|१५. \|<big>पृच्छति</big> \|<big>प्रष्टुम्</big> \|- \|१६. \|<big>पश्यति</big> \|<big>द्रष्टुम्</big> \|- \|१७. \|<big>पिबति</big> \|<big>पातुम्</big> \|- \|१८. \|<big>ददाति</big> \|<big>दातुम्</big> \|- \|१९. \|<big>उत्तिष्ठति</big> \|<big>उत्थातुम्</big> \|- \| २०. \|<big>उपविशति</big> \| <big>उपवेष्टुम्</big> \|} ===<big>पठत अवगच्छत च -</big>=== ==== <big>' इच्छति , शक्नोति च ' प्रयोगे तुमुन्</big>==== <big>रामनाथः लेखनम् इच्छति । ———> रामनाथः लेखितुम् इच्छति ।</big> <big>माला पठनम् इच्छति । ———> माला पठितुम् इच्छति ।</big> <big>राघवः पानम् इच्छति । ———> राघवः पातुम् इच्छति ।</big> <big>गीता हसनम् इच्छति । ———> गीता हसितुम् इच्छति ।</big> <big>रिषभः क्रीडनम् इच्छति । ———> रिषभः क्रीडितुम् इच्छति ।</big> <big> लता (गानम्) गातुं शक्नोति ।</big> <big>राधा ( नर्तनम्) नर्तितुं शक्नोति ।</big> <big>बालकः (धावनम्) धावितुं शक्नोति ।</big> <big>धनिकः (दानम्) दातुं शक्नोति ।</big> <big>शिष्यः श्लोकान् (पठनम्) पठितुं शक्नोति ।</big> ===<big>अभ्यासः</big>=== <big>'''१) कोष्ठगतशब्दान् तुमुन्नन्तपदेषु परिवर्त्य रिक्तस्थानानि पूरयतु ।'''</big> <big>१. राजेशः ______ इच्छति (कथनम्) । </big> <big>२. रमेशः ______ इच्छति (गमनम्) । </big> <big>३. शिशुः ______ इच्छति (खादनम्) । </big> <big>४. बालकः ______ इच्छति (चलनम्) । </big> <big>५. कर्मकारः कर्मं______ इच्छति (करणम्) । </big> <big>६. अहं '''______''' विद्यालयं गच्छामि । (पठनार्थम्)</big> <big>७. देवदत्तः ______ गच्छति । (शयनार्थम्)</big> <big>७. शिष्याः ______ गच्छन्ति । (वन्दनार्थम्)</big> <big>८. भक्ताः ______ मन्दिरं गच्छन्ति । (अर्चनार्थम्)</big> <big>९. मूषकः ______ भोजनालयं प्रविशति । (खादनार्थम्)</big> <big>१०. आरक्षकाः ______ द्वारे तिष्ठन्ति । (रक्षणार्थम्)</big> ===='''<big>२) कोष्ठे दत्तेन धातुना सह तुमुन्-प्रत्ययं योजयित्वा उचितं रूपं रिक्ते स्थाने लिखतु ।</big>''' ==== <big>१. गोविन्दः तत्र ______ शक्नोति । (स्था)</big> <big>२. बालिका एतत् पुस्तकं ______ शक्नोति ।(पठ्)</big> <big>३. यूयं गीताम् ______ शक्नुथ । (उपदिश्)</big> <big>४. वानरः वृक्षम् ______ शक्नोति । (आरुह्)</big> <big>५. सर्पः बिलं ______ शक्नोति । (प्रविश्)</big> ====<big>3) क्त्वान्ते तुमुन्नन्ते च परिवर्तनस्य अभ्यासः -</big>==== <big>उदाहरणम् अनुसृत्य वाक्यानां परिवर्तनं करोतु ---</big> {\| class="wikitable" ! !<big>वर्तमानकाले</big> !<big>क्त्वान्ते</big> !<big>तुमुन्नन्ते</big> \|- \|<big>उदा.</big> \|<big>पितामही स्नाति; पितामही देवम् अर्चति ।</big> \|<big>पितामही स्नानं '''कृत्वा''' देवम् अर्चति ।</big> \|<big>पितामही देवम् '''अर्चितुम्''' स्नानं करोति।</big> \|- \|<big>१.</big> \|<big>शिशुः दुग्धं पिबति। शिशुः क्रीडति।</big> \| \| \|- \|<big>२.</big> \|<big>माता पाकशालां गच्छति। माता ओदनं पचति।</big> \| \| \|- \|<big>३.</big> \|<big>नर्तकी नृत्यति। जनान् तोषयति।</big> \| \| \|- \| <big>४.</big> \|<big>रामः विद्यालयं गच्छति। अध्ययनं करोति।</big> \| \| \|- \| <big>५.</big> \|<big>त्वं मधुरं खादसि। हस्तं प्रक्षालयसि।</big> \| \| \|- \|<big>६.</big> \|<big>शिष्यः रामायणं पठति। अर्थं वदति।</big> \| \| \|- \|<big>७.</big> \|<big>माला आपणं गच्छति। शाकानि आनयति।</big> \| \| \|- \|<big>८.</big> \|<big>अहं कारयानं चालयामि। कार्यालयं गच्छामि।</big> \| \| \|- \|<big>९.</big> \|<big>वानरः वृक्षम् आरोहति। फलं खादति।</big> \| \| \|- \|<big>१०.</big> \|<big>भवान् क्रीडति। पदकं प्राप्नोति।</big> \| \| \|}'''PAGE 40 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>४१. अपेक्षया</big>''' == ===<big>ध्यानेन पठतु ---</big>=== <big>नागराजः – ह्यः अपेक्षया अद्य शैत्यम् अधिकं खलु ?</big> <big>चन्द्रकान्तः – आम् \| गतवर्षापेक्षया एतस्मिन् वर्षे एव शैत्यम् अधिकम् \|</big> <big>नागराजः – गतवर्षापेक्षया अस्मिन् वर्षे वृष्टिः अपि अधिका अस्ति \|</big> <big>चन्द्रकान्तः – पूर्वापेक्षया इदानीं परिसरमालिन्यम् अधिकम् \| अतः एतत्सर्वं संभवति \|</big> <big>'''विशेषः'''</big> <big>'''अपेक्षया'''</big> <big>यदा द्वयोः तोलनं कृत्वा आधिक्यं न्यूनता वा उच्यते तदा “अपेक्षया “ इत्यस्य उपयोगः क्रियते \|</big> <big>उदा - बकासुरस्य अपेक्षया भीमः बलवान् \|</big> ===<big>अभ्यासः</big>=== ====<big>१) पार्श्वे चित्रद्वयं दत्तम् अस्ति ।</big>==== <big>अधः तत्सम्बन्धीनि विवरणानि अपि सूचितानि सन्ति ।</big> <big>एतदाधारेण अधः निर्दिष्टानां प्रश्नानाम् उत्तराणि “अपेक्षया” इति पदेन युक्तेन वाक्येन लिखन्तु ।</big> [[File:L43 Photo1.png\|frameless\|384x384px]] {\| class="wikitable" \|<big>'''उद्योगः '''</big> \|<big>लिपिकारः</big> \|<big>अधिकारी</big> \|- \|<big>'''वेतनम्'''</big> \|<big>रू १,५०००.००</big> \|<big>रू २,०००.००</big> \|- \|<big>'''भारः'''</big> \|<big>४२ किलो</big> \|<big>५८ किलो</big> \|- \|<big>'''परीक्षायाम्'''</big> \|<big>प्रथमस्थानम्</big> \|<big>प्रथमश्रेणी</big> \|- \|<big>'''आसक्तिः'''</big> \|<big>परिसरः</big> \|<big>क्रिडा</big> \|- \|<big>'''प्रियखाद्यम्'''</big> \|<big>शष्कुली</big> \|<big>लड्डुकः</big> \|- \|<big>'''वयः'''</big> \|<big>४० वर्षाणि</big> \|<big>३८ वर्षाणि</big> \|- \|<big>'''वित्तकोषे धनम्'''</big> \|<big>रू १२,०००.००</big> \|<big>रू ३४,०००.००</big> \|} <big>'''उदा -'''</big> <big>'''एतयोः कः स्थूलः ?'''</big> <big>'''मोहनस्य अपेक्षया अर्जुनः स्थूलः ।'''</big> <big>1.एतयोः कः उन्नतः ?</big> <big>_____________________</big> <big>2. एतयोः कः कृशः ?</big> <big>_____________________</big> <big>3. एतयोः कस्य वेतनम् अधिकम् ?</big> <big>______________________</big> <big>4. एतयोः कः ज्येष्ठः ?</big> <big>______________________</big> <big>5.एतयोः कस्य भारः अधिक:?</big> <big>______________________</big> <big>6.एतयोः कस्य परिसरप्रीतिः अधिका?</big> <big>_______________________</big> <big>7.एतयोः कस्मिन् मधुरप्रीतिः अधिका?</big> <big>________________________</big> <big>8. एतयोः कः बुद्धिमान्?</big> <big>____________________________</big> <big>9. एतयोः कस्य उद्योगः उच्चः?</big> <big>__________________________</big> <big>10.एतयोः कः अधिकम् व्यायं करोति?</big> <big>__________________________</big> ===<big>२) आवरणे विद्यमानस्य पदस्य साहाय्येन वाक्यानि लिखतु –</big>=== <big>उदा –</big> <big>मम गृहस्य '''अपेक्षया''' विद्यालयं विशालम् अस्ति।</big> <big>१.</big> <big>------- ----------- मुम्बई नगरं बृहत्। (जयपुर)</big> २. <big>---------- ------------ जयश्री उन्नता। (मालती)</big> ३. <big>---------- ------------ लेखनं कठिनम्। (पठनम्)</big> ४. <big>---------- ------------ विजयः चतुरः। (मोहितः)</big> ५. <big>---------- ------------ मन्दिरं सुन्दरम्। (ग्रन्थालयम्)</big> ६. <big>---------- ----------- गोविन्दः स्थूलः। (अमितः)</big> ७. <big>--------- ----------- आम्रफलं बहु मधुरम्। (कदलीफलम्)</big> ८. <big>---------- ----------- देहरादून शीतलम्। (प्रयागराजः)</big> ९. <big>---------- ----------- द्रोण्याम् अधिक-जलम्। (चषकः)</big> १०. <big>---------- ----------- शशकः शीघ्रं धावति। (कूर्मः)</big> '''PAGE 41 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>४२. रुचिवाचकाः</big>''' == ===<big>अवधेयम् ---</big>=== {\| class="wikitable" ! !रुचिः !English ! \|- \|<big>'''१)'''</big> \|<big>'''मधुरः'''</big> \|SWEET \|[[File:MadhuraH -chAkalaH1.jpg\|frameless\|172x172px]] \|- \| \| \| \| \|- \|<big>'''२)'''</big> \|<big>'''आम्लः'''</big> \|<big>SOUR</big> \|[[File:AmlaH - jambIram.jpg\|frameless\|170x170px]] \|- \| \| \| \| \|- \|<big>'''३)'''</big> \|<big>'''कटुः'''</big> \|<big>PUNGENT</big> \|[[File:KaTuH -marIchikA.jpg\|frameless\|175x175px]] \|- \| \| \| \| \|- \|<big>'''४)'''</big> \|<big>'''कषायः'''</big> \|<big>ASTRIGENT</big> \|[[File:KaShAyaH - Amalakam1.jpg\|frameless\|176x176px]] \|- \| \| \| \| \|- \|<big>'''५)'''</big> \|<big>'''तिक्तः'''</big> \|<big>BITTER</big> \|[[File:Karavellam.jpg\|frameless\|175x175px]] \|- \| \| \| \| \|- \|<big>'''६)'''</big> \|<big>'''लवणः'''</big> \|<big>SALTY</big> \|[[File:LavaNah - salt.jpg\|frameless\|227x227px]] \|} ===अभ्यासः ---=== ===संयोजयतु---=== {\| class="wikitable" \|<big>१. शर्करा</big> \|<big>आम्लः</big> \|- \|<big>२. जम्बीरफलम्</big> \|<big>मधुरम्</big> \|- \|<big>३. मरीचिका</big> \|<big>कषायः</big> \|- \|<big>४. क्वथितम्</big> \|<big>कटुः</big> \|- \| <big>५. दाडिमः</big> \|<big>तिक्तः</big> \|- \|<big>६. कारवेल्लः</big> \|<big>लवणः</big> \|} ===अभ्यासः --- वाक्यं पठित्वा रिक्तस्थानं पूरयतु---=== <big>१.अद्य अहम् उपदंशं स्वीकरोमि । अम्ब ! आम्रस्य उपदंशः अतीव---- (कटुः) वा?</big> <big>२. मम सखा चायं पिबति । सः शर्करां अधिकं स्वीकरोति। शर्करायाः रुचिः----</big> <big>३. ग्रीष्मकाले सर्वे जम्बीररसं पिबन्ति। जम्बीरस्य रुचिः------</big> <big>४. कारवेल्लं, निम्बः, मेथिकाः सर्वे -----सन्ति।</big> <big>५. तिन्त्रिणी सर्वेभ्यः न रोचते यतः तस्य रुचिः ---- ।</big> <big>६. गृञ्जनकं, दाडिमः च रुचिकरौ। तयोः रुचिः भवति--- ।</big> '''PAGE 42 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>४३. विरुद्धार्थकाः शब्दाः</big>''' == ===<big>अवधेयम् ---</big>=== {\| class="wikitable" \|+ !<big>अ</big> ! !<big>ब</big> \|- \|[[File:NArikelavRikshaH-N.jpg\|frameless\|225x225px]] {\| class="wikitable" !उन्नतः \|} \| \|[[File:AmravRikshaH-N.png\|frameless\|251x251px]] {\| class="wikitable" !वामनः \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:PurAtana-N.png\|frameless\|265x265px]] {\| class="wikitable" !पुरातनम् \|} \| \|[[File:NUtana_-N.png\|frameless\|303x303px]] {\| class="wikitable" !नूतनम् \|} \|- \| \| \| \|- \| [[File:BRihat_-rAjabhavanam-N.jpg\|frameless\|300x300px]] {\| class="wikitable" !बृहत् \|} \| \|[[File:Laghu_kuTiraH-N.jpg\|frameless\|227x227px]] {\| class="wikitable" !लघु \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:ShItalam_icecream-N.jpg\|frameless\|345x345px]] {\| class="wikitable" !शीतलम् \|} \| \|[[File:UShNam-chai.jpg\|none\|thumb\|313x313px]] {\| class="wikitable" !उष्णम् \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:SthUlaH_2.png\|frameless\|258x258px]] {\| class="wikitable" !स्थूलः \|} \| \|[[File:KRisha_manuShyah-N.jpg\|frameless\|259x259px]] {\| class="wikitable" !कृशः \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:Adhikam-jalam_-N.png\|frameless\|344x344px]] {\| class="wikitable" !अधिकम् \|} \| \|[[File:KiNychit_jalam_1-_N.png\|frameless]] {\| class="wikitable" !किञ्चित् \|} \|- \| \| \| \|- \|[[File:DIrgha-1.jpg\|none\|thumb\|445x445px]] {\| class="wikitable" !दीर्घः \|} \| \|[[File:Hrasva.jpg\|none\|thumb\|419x419px]] {\| class="wikitable" !ह्रस्वः \|} \|} ===<big>अभ्यासः</big>=== ====<big>अधस्तनवाक्येषु स्थितानि रिक्तस्थलानि उचितैः विरुद्धार्थकशब्दैः पूरयतु -</big>==== <big>१. नारिकेलवृक्षः ……………… अस्ति । आम्रवृक्षः ------------------------ अस्ति ।</big> <big> २. राजभवनम् --------------- अस्ति । कृषकस्य गृहम् ------------ अस्ति ।</big> <big> ३. (अ) कारयानं --------------- अस्ति । (ब) कारयानं ---------------- अस्ति</big> <big> ४. राजेशः ---------------- अस्ति । अनिलः ---------------- अस्ति ।</big> <big> ५. पयोहिमम्--------------- अस्ति । चायम् --------------- अस्ति ।</big> <big> ६. (अ) कूप्याः जलम् ---------------- अस्ति । (ब) कूप्याः जलम् ---------------- अस्ति ।</big> <big> ७. मापिका ---------------- अस्ति । लेखनी ---------------- अस्ति ।</big> '''PAGE 43 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>४४. चेत् , नो चेत्</big>''' == ===<big>“'''चेत्'''” इति अव्ययम् ।</big>=== <big>चेत् = If.</big> ==== <big>The word ‘चेत्’ is added to the verb in Present Tense to express ‘if it is’, ‘were it to happen’, or ‘had it occurred’.</big> ==== <big>उदाहरणम् -</big> <big>अस्ति '''चेत्''' = If it is</big> <big>नो '''चेत्''' = If not</big> <big>यथा ---</big> <big>गीतापुस्तकं गृहे अस्ति '''चेत्''' पठामि।</big> <big>आपणे आलुकम् अस्ति '''चेत्''' आनयतु।</big> <big>अभ्यासं करोति '''चेत्''' छात्रः उत्तीर्णः भवति।</big> ====<big>“यदि - तर्हि” इति पदद्वयं यस्मिन् अर्थे उपयुज्यते तस्मिन् एव अर्थे “चेत्” इत्यस्य अपि उपयोगः करणीयः \|</big>==== <big>उदा - समयः अस्ति चेत् अहम् आगच्छामि \|</big> <big>         (यदि समयः अस्ति तर्हि अहम् आगच्छामि इत्यर्थः \|)</big> ====<big>“यदि - तर्हि”, “चेत्” इत्येतयोः अर्थः समानः इत्यतः “यदि - तर्हि” इति यत्र प्रयुक्तम् अस्ति वाक्ये, तत्र “चेत् “इति न प्रयोक्तव्यम् \|</big>==== <big>उदा - '''यदि''' समयः अस्ति '''चेत्''' '''तर्हि''' अहम् आगच्छामि - इत्येतत् वाक्यम् '''अशुद्धं''' \| यत: “चेत्” इति यत्र अस्ति तत्र यदि इत्यपि प्रयुक्तम् \|</big> ===<big>अभ्यासः </big>=== ====<big>१. अधः एकैकेन वाक्येन एकैकः सन्दर्भः निर्दिष्टः अस्ति । तत् सन्दर्भे भवन्तः किं कुरोति इति “'''चेत्'''” युक्तेन वाक्येन लिखतु।</big>==== <big>उदा - कार्यालयस्य विरामः भवति ।</big> <big>         कार्यालयात् विरामः भवति '''चेत्''' गृहं गच्छामि ।</big> <big>1. गृहे कोपि नास्ति ।</big> <big> …………………………………………………………\|</big> <big>    2.कोषे धनं नास्ति ।</big> <big>       ………………………………………………………… \|</big> <big>   3.गृहे अतिथिः आगच्छति ।</big> <big>      ……………………………………………………………\|</big> <big>   4.बालकाः कोलाहलं कुर्वन्ति ।</big> <big>      ……………………………………………………………\|</big> <big>   5.नगरयानानि न सञ्चरन्ति।</big> <big>     ……………………………………………………………।</big> <big>  6.स्यूतः नष्टः भवति ।</big> <big>    ………………………………………………………………।</big> <big>  7.अधिकारी तर्जयति ।</big> <big>     ………………………………………………………………।</big> <big>  8.चोराः आगच्छन्ति ।</big> <big>    ………………………………………………………………।</big> <big>9. पाके रुचिः न भवति ।</big> <big>    ………………………………………………………………।</big> <big>10. रात्रौ निद्रा न आगच्छति ।</big> <big>  ……………………………………………………………….।</big> ===<big>अभ्यासः</big>=== ====<big>२. अधस्तनवाक्येषु स्थितानि रिक्तस्थानानि “चेत् - नो चेत् ” इत्येतेषु केनचित् पदेन पूरयतु।</big>==== <big>उदा-</big> <big>भवान् शीघ्रम् आगच्छतु । …………… पिता तर्जयति ।</big> <big>भवान् शीघ्रम् आगच्छतु । नो '''चेत्''' पिता तर्जयति ।</big> <big>1. औषधं स्वीकरोतु । ………………ज्वरः वर्धते ।</big> <big>2. इच्छा अस्ति ।………………….भोजनं करोतु ।</big> <big>3. अध्यापकः अस्ति \| ……………कक्ष्यायाम् उपविशामि।</big> <big>4. भवान् मधुरं खादति \| ………… दन्ताः नश्यन्ति ।</big> <big>5. भवान् असत्यं वदति।…………कः भवतः विश्वासं करोति ।</big> <big>6. परश्वः भवतः गृहम् आगमिष्यामि । ……………….प्रपरश्वः ।</big> <big>7. सम्यक् पठतु । ……………उत्तीर्णता कथं प्राप्येत ?</big> <big>8. सुरेशः आगच्छति …………………माम् आह्वयतु ।</big> <big>9. दैवम् अनुकूलकरं नास्ति। …………… कः किं कुर्यात् ।</big> <big>10. उपविश्य पठतु ।……………………उत्थाय पठतु ।</big> '''PAGE 44 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>४५. शरिरावयवनामानि</big>''' == [[File:Body Parts.jpg\|center\|frameless\|621x621px]] {\| class="wikitable" ! <big>क्र.</big> !<big>संस्कृतम्</big> !<big>English</big> \|- \|१ \|<big>~~संस्कृतवर्णमाला~~मस्तकम्</big> \|<big>Head</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons/sanskrit-varNamAlA\|Page - 1]]</big>~~ \|- \|२ \|<big>~~वस्तूनां परिचयः~~केशः</big> \|<big>Hair</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/vastUnAM-paricaya\|Page - 2]]</big>~~ \|- \|३ \|<big>~~परिचयः~~शिखा</big> \|<big>Lock of hair on the crown of the head (male). ~~\|[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/paricayaH\|<big>Page - 3</big>]]~~ \|- \|४ \|<big>वेणी</big> ~~\|<big>एषः/सः, एषा/सा, एतत्/तत्</big>~~ \|<big>braided hair (female).</big> ~~\|[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/esha-saH-sA-tat\|<big>Page - 4</big>]]~~ \|- \|५ \|<big>ललाटम्</big> ~~\|<big>सरलवाक्यानि प्रश्नाः च</big>~~ \|<big>Forehead</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons/saralavAkyAni prashnAH ca\|Page - 5]]</big>~~ \|- \|६ \|<big>भ्रूः</big> ~~\|<big>अस्ति - नास्ति, अत्र - सर्वत्र</big>~~ \|<big>Eyebrow</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/asti-nAsti-atra-sarvatra\|Page - 6]]</big>~~ \|- \|७ \|<big>~~अहम्-भवान्-भवती~~ नयनम्</big> \|<big>Eye</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons/aham -bhavat-sahita-vAkyAni-prashnAH-ca\|Page - 7]]</big>~~ \|- \|८ \|<big>नासिका</big> ~~\|<big>एतस्य/एतस्याः – तस्य/तस्याः नाम? </big>~~ \|<big>Nose</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/etasya/etasyAH – tasya/tasyAH-nAma\|Page - 8]]</big>~~ \|- \|९ \|<big>मुखम् / आस्यम्</big> ~~\|<big>सम्बन्धषष्ठी - शब्दानां प्रयोगः</big>~~ \|<big>Mouth</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/sambandhaSaSThI zabdAnAM-prayogaH\|Page - 9]]</big>~~ \|- \|१० \|<big>ओष्ठः</big> ~~\|<big>क्रीडा - क्रियापदानि</big>~~ \|<big>Upper lip</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/krIDA-kriyApadAni\|Page - 10]]</big>~~ \|- \|११ \|<big>अधरः</big> ~~\|<big>कर्तृपदयुक्त-क्रियापदानि</big>~~ \| <big>Lower lip</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/kartRpadayukta-kriyApadAni\|Page - 11]]</big>~~ \|- \|१२ \|<big>~~भवान् - भवती~~जिह्वा</big> \|<big>Tongue</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/bhavAn-bhavatI\|Page - 12]]</big>~~ \|- \|१३ \|<big>~~सङ्ख्याः~~कर्ण: / श्रवणम्</big> \|<big>Ear</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/saGkhyAH\|Page - 13]]</big>~~ \|- \|१४ \|<big>~~समयः~~चुबुकम्</big> \|<big>Chin</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/samayaH\|Page - 14]]</big>~~ \|- \|१५ \|<big>~~बहुवचनम्~~श्मश्रु</big> \|<big>Beard, Mustache</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/bahuvacanam\|Page - 15]]</big>~~ \|- \|१६ \|<big>कण्ठः</big> ~~\|<big>बहुवचनक्रियापदानि</big>~~ \|<big>Throat</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/bahuvacanakriyApadani\|Page - 16]]</big>~~ \|- \|१७ \|<big>ग्रीवा</big> ~~\|<big>वर्तमानकालः [लट्‌लकारः लोट्‌लकारः]</big>~~ \|<big>Neck</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/vartamAnakAlaH-laT‌lakAraH-loT‌lakAraH\|Page - 17]]</big>~~ \|- \| १८ \| <big>स्कन्धः</big> ~~\|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>~~ \|<big>Shoulder</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/dvitIyA-vibhaktiH\|Page - 18]]</big>~~ \|- \|१९ \|<big>~~कदा~~भुजा ?; ~~कुत्र~~/ ~~?; किम् ?~~बाहुः</big> \|<big>Arm</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/kadA-kutra-kim\|Page - 19]]</big>~~ \|- \|२० \| <big>~~सम्भाषणम्~~कफोणिः</big> \|<big>Elbow</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/sambhASaNam\|Page - 20]]</big>~~ \|- \|२१ \|<big>~~स्थावरवस्तूनि~~करः / हस्तः</big> \|<big>Hand</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/sthAvaravastuni\|Page - 21]]</big>~~ \|- \|२२ \|<big>~~दिशाः~~मणिबन्धः</big> \|<big>Wrist</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/dizAH\|Page - 22]]</big>~~ \|- \|२३ \|<big>~~पञ्चम्यर्थे तः~~अङ्गुष्ठः</big> \|<big>Thumb</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/paJcamyarthe-taH\|Page - 23]]</big>~~ \|- \|२४ \|<big>अङ्गुल्यः</big> ~~\|<big>शीघ्रं, मन्दं, शनैः, उच्चैः</big>~~ \| <big>Finger</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/zIghram-mandam-zanaiH-uccaiH\|Page - 24]]</big>~~ \|- \|२५ \|<big>~~कथम् ?; किमर्थम् ?~~वक्षः</big> \|<big>Breast</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/katham-kimartham\|Page - 25]]</big>~~ \|- \| २६ \|<big>उरः</big> ~~\|<big>भूतकालकृदन्तरूपाणि</big>~~ \|<big>Chest</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/bhUtakAlakRtantarUpANi\|Page - 26]]</big>~~ \|- \|२७ \|<big>उदरम्</big> ~~\|<big>भविष्यत्कालरूपाणि</big>~~ \|<big>Abdomen</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/bhaviSyatkAlarUpANi\|Page - 27]]</big>~~ \|- \|२८ \|<big>~~सम्बोधनरूपाणि~~नितम्बः</big> \|<big>Buttock</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/sambodhanarUpANi\|Page - 28]]</big>~~ \|- \|२९ \|<big>~~यदि - तर्हि~~उरुः</big> \|<big>Thigh</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/yadi-tarhi\|Page - 29]]</big>~~ \|- \|३० \|<big>~~यदा - तदा~~जानु</big> \|<big>Knee</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/yadA-tadA\|Page - 30]]</big>~~ \|- \|३१ \|<big>~~यत्र – तत्र~~टङ्का</big> \|<big>Leg</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/yatra–tatra\|Page - 31]]</big>~~ \|- \|३२ \|<big>~~च - एव - अपि - इति~~पीठिका</big> \|<big>Calf / back side of the leg</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/ca-eva-api-iti\|Page - 32]]</big>~~ \|- \|३३ \|<big>~~तः पर्यन्तम्~~घुटिका</big> \|<big>Ankle</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/taH-paryantam\|Page - 33]]</big>~~ \|- \|३४ \|<big>सहपादः - ~~विना~~/चरणः / चरणम्</big> \|<big>Foot</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/saha-vinA\|Page - 34]]</big>~~ \|- \|३५ \|<big>पादतलः /पादतलम्</big> ~~\|<big>अद्य - ह्यः - परश्वः, वासराणि, अद्यतन - ह्यस्तन - श्वस्तन</big>~~ \|<big>Bottom of the foot</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/adyatana-hyastana-zvastana\|Page - 35]]</big>~~ \|- \|३६ \|<big>~~आगामि - गत~~पार्ष्णिः</big> \|<big>Heel</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/AgAmi-gata\|Page - 36]]</big>~~ \|- \|३७ \|<big>~~यावत् - तावत्~~पादाङ्गुष्ठः</big> \|<big>Toe</big> ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/yAvat-tAvat\|Page - 37]]</big>~~ \|} ===<big>शरीरावयवनामानि अभ्यासः</big>=== ====<big>१) अधोदत्ते कोष्टके शरिरावयवस्य नामानि अन्वेषयतु ---</big>==== {\| class="wikitable" \|'''<big>धः</big>''' \|'''<big>रौ</big>''' \|'''<big>ऋ</big>''' \|'''<big>फै</big>''' \|'''<big>म्</big>''' \|'''<big>ण</big>''' \|'''<big>बो</big>''' \|'''<big>म्</big>''' \|'''<big>हः</big>''' \|'''<big>ल</big>''' \|'''<big>झ</big>''' \|'''<big>शः</big>''' \|'''<big>यी</big>''' \|'''<big>झा</big>''' \|'''<big>सु</big>''' \|- \|'''<big>फी</big>''' ~~\|३८~~ \|'''<big>~~स्म -प्रयोगः~~टौ</big>''' \|'''<big>च</big>''' ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/sma-prayogaH\|Page - 38]]</big>~~ \|'''<big>र</big>''' \|'''<big>णः</big>''' \|'''<big>ढै</big>''' \|'''<big>छु</big>''' \|'''<big>दू</big>''' \|'''<big>सु</big>''' \|'''<big>ला</big>''' \|'''<big>थौ</big>''' \|'''<big>दू</big>''' \|'''<big>थू</big>''' \|'''<big>ञं</big>''' \|'''<big>ठू</big>''' \|- \|'''<big>झा</big>''' ~~\|३९~~ \|'''<big>~~क्त्वा- ल्यप्~~थू</big>''' \|'''<big>जं</big>''' ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/ktvA-lyap\|Page - 39]]</big>~~ \|'''<big>छि</big>''' \|'''<big>ची</big>''' \|'''<big>लौ</big>''' \|'''<big>अ</big>''' \|'''<big>डो</big>''' \|'''<big>टु</big>''' \|'''<big>ट</big>''' \|'''<big>णै</big>''' \|'''<big>खा</big>''' \|'''<big>ढ</big>''' \|'''<big>टि</big>''' \|'''<big>दं</big>''' \|- \|'''<big>रा</big>''' ~~\|४०~~ \|'''<big>लौ</big>''' ~~\|<big>तुमुन्-प्रत्ययः</big>~~ \|'''<big>न</big>''' ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/tumun-pratyayaH\|Page - 40]]</big>~~ \|'''<big>षी</big>''' \|'''<big>खा</big>''' \|'''<big>अ</big>''' \|'''<big>ङ्गु</big>''' \|'''<big>ल्यः</big>''' \|'''<big>त्र</big>''' \|'''<big>म्</big>''' \|'''<big>रा</big>''' \| '''<big>टौ</big>''' \|'''<big>श्र</big>''' \|'''<big>ङी</big>''' \|'''<big>टु</big>''' \|- \|'''<big>ऋ</big>''' ~~\|४१~~ \|'''<big>श्म</big>''' ~~\|<big>अपेक्षा / अपेक्षया</big>~~ \|'''<big>य</big>''' ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/apekSA\|Page - 41]]</big>~~ \|'''<big>छि</big>''' \|'''<big>बं</big>''' \|'''<big>ऋ</big>''' \|'''<big>ष्ठः</big>''' \|'''<big>ला</big>''' \| '''<big>बं</big>''' \|'''<big>ण</big>''' \|'''<big>ओ</big>''' \|'''<big>बं</big>''' \|'''<big>व</big>''' \|'''<big>क्षः</big>''' \|'''<big>झ</big>''' \|- \|'''<big>खा</big>''' ~~\|४२~~ \|'''<big>~~रुचिवाचकाः~~ढै</big>''' \|'''<big>न</big>''' ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/rucivAcakAH\|Page - 42]]</big>~~ \| '''<big>षौ</big>''' \|'''<big>ण</big>''' \|'''<big>छु</big>''' \|'''<big>थू</big>''' \|'''<big>ट</big>''' \|'''<big>फै</big>''' \|'''<big>श्म</big>''' \|'''<big>षौ</big>''' \|<big>'''ष्ठौ'''</big> \|'''<big>ण</big>''' \|'''<big>रौ</big>''' \|'''<big>मी</big>''' \|- \|'''<big>मु</big>''' ~~\|४३~~ \|'''<big>ख</big>''' ~~\|<big>विरुद्धार्थकाः शब्दाः</big>~~ \| '''<big>म्</big>''' ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/viruddhArthakAH-zabdAH\|Page - 43]]</big>~~ \|'''<big>शः</big>''' \|'''<big>म</big>''' \|'''<big>स्त</big>''' \|'''<big>क</big>''' \|'''<big>म्</big>''' \|'''<big>रौ</big>''' \|'''<big>ची</big>''' \|'''<big>पा</big>''' \|'''<big>थि</big>''' \|'''<big>म्</big>''' \|'''<big>सि</big>''' \|'''<big>यी</big>''' \|- \| '''<big>ण</big>''' ~~\|४४~~ \|'''<big>~~चेत् , नो चेत्~~यी</big>''' \|'''<big>षी</big>''' ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/cet-no-cet\|Page - 44]]</big>~~ \|'''<big>रौ</big>''' \|'''<big>णि</big>''' \|'''<big>बं</big>''' \|'''<big>ची</big>''' \|'''<big>षी</big>''' \|'''<big>ञं</big>''' \|'''<big>ण</big>''' \|'''<big>दः</big>''' \|'''<big>हु</big>''' \|'''<big>फै</big>''' \|'''<big>छि</big>''' \|'''<big>ठू</big>''' \|- \|'''<big>जं</big>''' ~~\|४५~~ \|'''<big>स्क</big>''' ~~\|<big>शरीरावयवनामानि</big>~~ \|'''<big>न्धः</big>''' ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/zarirAvayavanAmAni\|Page - 45]]</big>~~ \|'''<big>फै</big>''' \|'''<big>ब</big>''' \|'''<big>षौ</big>''' \| '''<big>रा</big>''' \|'''<big>छि</big>''' \|'''<big>बा</big>''' \|'''<big>हु:</big>''' \|'''<big>षी</big>''' \|'''<big>षौ</big>''' \|'''<big>ह</big>''' \|'''<big>स्तः</big>''' \|'''<big>थौ</big>''' \|- \|'''<big>लौ</big>''' ~~\|४६~~ \|'''<big>~~यः - सः , या-सा~~ण</big>''' \|'''<big>छु</big>''' ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/yaH-saH-yA-sA\|Page - 46]]</big>~~ \|'''<big>णो</big>''' \|'''<big>न्धः</big>''' \|'''<big>छु</big>''' \|'''<big>श्म</big>''' \|'''<big>श्रु</big>''' \|'''<big>खा</big>''' \|'''<big>ऋ</big>''' \|'''<big>ण</big>''' \|'''<big>खा</big>''' \|'''<big>ण</big>''' \|'''<big>दू</big>''' \|'''<big>टौ</big>''' \|- \|'''<big>जि</big>''' ~~\|४७~~ \|'''<big>व्हा</big>''' ~~\|<big>यत् -- तत् , यद्यपि - तथापि</big>~~ \|'''<big>छं</big>''' ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/yat--tat\|Page - 47]]</big>~~ \|'''<big>बो</big>''' \|'''<big>छि</big>''' \| '''<big>शि</big>''' \|'''<big>छं</big>''' \|'''<big>लौ</big>''' \|'''<big>ढै</big>''' \|'''<big>डो</big>''' \|'''<big>के</big>''' \|'''<big>लौ</big>''' \|'''<big>उ</big>''' \|'''<big>रुः</big>''' \|'''<big>णै</big>''' \|- \|'''<big>षौ</big>''' ~~\|४८~~ \|'''<big>ची</big>''' ~~\|<big>कुटुम्ब-सम्बन्धशब्दाः</big>~~ \|'''<big>लौ</big>''' ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/kuTumba-sambandAni-zabdAH\|Page - 48]]</big>~~ \|'''<big>यी</big>''' \|'''<big>ढै</big>''' \|'''<big>फी</big>''' \|'''<big>खा</big>''' \|'''<big>जै</big>''' \|'''<big>सु</big>''' \|'''<big>जै</big>''' \|'''<big>शः</big>''' \|'''<big>ऋ</big>''' \|'''<big>द</big>''' \|'''<big>झा</big>''' \|'''<big>ऋ</big>''' \|- \|'''<big>ना</big>''' ~~\|४९~~ \|'''<big>जं</big>''' ~~\|<big>अभ्यासानाम् उत्तराणि</big>~~ \|'''<big>नि</big>''' ~~\|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/abhyAsAnAM uttarANi\|Page - 49]]</big>~~ \|'''<big>त</big>''' \|'''<big>म्बः</big>''' \|'''<big>झा</big>''' \|'''<big>ढै</big>''' \|'''<big>भु</big>''' \|'''<big>ढ</big>''' \|'''<big>बो</big>''' \|'''<big>रा</big>''' \|'''<big>उ</big>''' \|'''<big>र:</big>''' \| '''<big>स</big>''' \|'''<big>हः</big>''' \|- \|'''<big>भी</big>''' \|'''<big>टौ</big>''' \|'''<big>लौ</big>''' \|'''<big>ऋ</big>''' \|<big>'''भ्रू'''</big> \| '''<big>श्म</big>''' \| '''<big>थि</big>''' \|'''<big>जा</big>''' \| '''<big>नुः</big>''' \|'''<big>ठू</big>''' \|'''<big>षी</big>''' \|'''<big>ची</big>''' \|'''<big>म्</big>''' \|'''<big>थू</big>''' \|'''<big>फी</big>''' \|- \|'''<big>छं</big>''' \|'''<big>वा</big>''' \|'''<big>भ्रू</big>''' \|<big>'''ढै'''</big> \|'''<big>वौ</big>''' \|'''<big>झा</big>''' \|'''<big>ञं</big>''' \|'''<big>षी</big>''' \|'''<big>ची</big>''' \|'''<big>ण</big>''' \|'''<big>छं</big>''' \|'''<big>ङी</big>''' \|'''<big>टु</big>''' \|'''<big>थौ</big>''' \|'''<big>दू</big>''' \|- \|'''<big>म्</big>''' \|'''<big>ग्री</big>''' \|'''<big>वा</big>''' \|'''<big>झा</big>''' \|'''<big>ऋ</big>''' \| '''<big>दू</big>''' \|'''<big>ना</big>''' \|'''<big>सि</big>''' \|'''<big>का</big>''' \|'''<big>दं</big>''' \|'''<big>रा</big>''' \|'''<big>क</big>''' \|'''<big>फो</big>''' \|'''<big>णिः</big>''' \|'''<big>हु</big>''' \|- \|'''<big>फी</big>''' \|'''<big>ऋ</big>''' \|'''<big>टु</big>''' \|'''<big>जै</big>''' \|'''<big>सु</big>''' \|'''<big>म्</big>''' \|'''<big>थि</big>''' \|'''<big>ठू</big>''' \|'''<big>थू</big>''' \|'''<big>णै</big>''' \|'''<big>थू</big>''' \|'''<big>ण्ठः</big>''' \|'''<big>मी</big>''' \|'''<big>शो</big>''' \|'''<big>म्</big>''' \|- \| colspan="4" \| \| colspan="7" \|<small>[ Puzzle created by Sameer Talar]</small> \| colspan="4" \| \|} ====<big>शरीरावयवनामानि -</big>==== {\| class="wikitable" \|<big>मस्तकम्</big> \|<big>केशः</big> \|<big>शिखा</big> \|<big>चरणः</big> \|<big>कफोणीः</big> \|<big>बाहु:</big> \|<big>जिह्वा</big> \|<big>ग्रीवा</big> \|<big>उदरम्</big> \|<big>उरुः</big> \|- \|<big>ललाटम्</big> \|<big>भ्रूवौ</big> \|<big>नयनम्</big> \|<big>मणिबन्धः</big> \|<big>हस्तः</big> \|<big>अङ्गुष्ठः</big> \|<big>कण्ठः</big> \|<big>श्मश्रु</big> \|<big>जानु</big> \| <big>नाभी</big> \|- \|<big>नासिका</big> \|<big>मुखम्</big> \|<big>ओष्ठौ</big> \|<big>अङ्गुल्यः</big> \|<big>वक्षः</big> \|<big>उर:</big> \|<big>श्रवणम्</big> \|<big>स्कन्धः</big> \|<big>नितम्बः</big> \|<big>पादः</big> \|} <big>अभ्यासः</big> <big>उत्तरम् - '''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/10/45B-1-%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF_-_Answer_1.pdf शरीरावयवनामानि]-'''</big> ===<big>२) उचितेन क्रमानुसारेण शरीरस्य अवयवानां नामानि लिखतु ---</big> === {\| class="wikitable" !<big>शरीरावयवस्य नामानि</big> \|- \|<big>अङ्गुष्ठः, अङ्‌गुल्यः उदरम्, ऊरुः, ओष्ठौ, करः, कफोणिः, केशः, ग्रीवा, घुटिका, चरणः,</big><big>जानु, नयनम्,</big> <big>नासिका, नितम्बः, पादः, पादतलः, पादाङ्‍गुष्ठः, पार्ष्णिः, पीठिका, भुजा ,</big> <big>मणिबन्धः मस्तकम्, मुखम्, ललाटम्, वक्षः, स्कन्धः ।</big> \|- \|[[File:Body Parts abhyAsaH.jpg\|center\|frameless\|578x578px]]<small><sup>Creation credit - Sameer Talaar</sup></small> \|- \| {\| !<small>१) ------ ।</small> !<small>२) ------ ।</small> !<small>३) ------ ।</small> !<small>४) ------ ।</small> !<small>५) ------ ।</small> !<small>६) ------ ।</small> !<small>७) ------ ।</small> !<small>८) ------ ।</small> \|- \|<small>'''९) ------ ।'''</small> \|<small>'''१०) ------ ।'''</small> \|<small>'''११) ------ ।'''</small> \|<small>'''१२) ------ ।'''</small> \|<small>'''१३) ------ ।'''</small> \|<small>'''१४) ------ ।'''</small> \|<small>'''१५) ------ ।'''</small> \|<small>'''१६) ------ ।'''</small> \|- \|<small>'''१७) ------ ।'''</small> \|<small>'''१८) ------ ।'''</small> \|<small>'''१९) ------ ।'''</small> \|<small>'''२०) ------ ।'''</small> \|<small>'''२१) ------ ।'''</small> \|<small>'''२२) ------ ।'''</small> \|<small>'''२३) ------ ।'''</small> \|<small>'''२४) ------ ।'''</small> \|- \|<small>'''२५) ------ ।'''</small> \|<small>'''२६) ------ ।'''</small> \|<small>'''२७) ------ ।'''</small> \| \| \| \| \| \|} \|}<big>उत्तरम् - '''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6f/45B-2-_%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF-_Answer_2.pdf शरीरावयवनामानि]'''</big> '''PAGE 45 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>४६. यः - सः , या-सा</big>''' == ===<big>पठत अवगच्छत</big>=== {\| class="wikitable" \|<big>'''यः ------सः'''</big> \|<big>'''या------सा'''</big> \|- \|<big>यः लिखति सः लेखकः।</big> \|<big>या लिखति सा लेखिका ।</big> \|- \|<big>यः कृषि-कार्यं करोति, सः कृषकः।</big> \|<big>या गायति सा गायिका ।</big> \|- \|<big>यः चित्रं रचयति सः चित्रकारः।</big> \|<big>या नृत्यं करोति सा नर्तकी ।</big> \|- \|<big>यः पचति सः पाचक ।</big> \|<big>या पचति सा पाचिका ।</big> \|- \|<big>यः काष्टं तक्षति सः तक्षकः। </big> \|<big>या विक्रयणं करोति सा विक्रयिका ।</big> \|- \|<big>यः अध्यापयति सः अध्यापकः।</big> \|<big>या अध्यापयति सा अध्यापिका</big> \|- \|<big>यः वाहनं चालयति सः चालकः।</big> \|<big>या यानं चालयति सा चालिका ।</big> \|- \|<big>यः निरीक्षणं करोति सः निरीक्षकः।</big> \|<big>या चिकित्सां करोति सा वैद्या ।</big> \|- \|<big>यः श्रावयति सः श्रावकः ।</big> \| <big>या कार्यं करोति सा कार्यकर्त्री।</big> \|} ===<big>अभ्यासः</big>=== ====<big>१. उचितपदम् उपयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयतु ---</big>==== {\| class="wikitable" \|<big>यः ज्ञातुम् इच्छति सः '''<u>जिज्ञासुः</u>''' ।</big> \|<big>या निरीक्षणं करोति सा----------</big> \|- \|<big>यः शास्त्रं जानाति सः------</big> \|<big>या तन्त्रं जानाति सा----------</big> \|- \|<big>यः क्रीडति सः ---------------</big> \|<big>या नयति सा ------------------</big> \|- \|<big>यः सिञ्चति सः-------------</big> \|<big>या शिक्षयति सा------------</big> \|- \|<big>यः पाठयति सः ---------</big> \|<big>या याजयति सा -----------</big> \|} ====<big>२. उदाहरणं दृष्ट्वा एते के इति लिखतु</big>==== {\| class="wikitable" \|<big>गायकः - यः गायति सः गायकः ।</big> \|- \|<big>धारकः - ---------</big> \|- \|<big>हारकः - --------</big> \|- \|<big>वाहकः - --------</big> \|- \|<big>उत्पादकः - --------</big> \|- \|<big>याजकः - ---------</big> \|- \|<big>दाहकः - --------</big> \|- \|<big>बोधकः - ---------</big> \|- \|<big>अध्यापिका---------</big> \|- \|<big>लेखिका-----------</big> \|- \|<big>दायिका---------</big> \|- \|<big>वाचिका---------</big> \|- \|<big>दर्शिका--------</big> \|- \|<big>नर्तिका---------</big> \|- \|<big>कारिका---------</big> \|}'''PAGE 46 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>४७. यत् -- तत् , यद्यपि - तथापि</big>''' == === <big>पठत अवगच्छत च</big> === <big>भारते '''यत्''' संस्कृत-ज्ञानम् अस्ति '''तत्''' अन्यत्र नास्ति । </big> <big>चन्दनस्य काष्ठे गन्धस्य माधुर्यं '''यत्''' अस्ति '''तत्''' अन्यत्र नास्ति ।</big> <big>भारते '''यत्''' वास्तुशिल्पम् अस्ति '''तत्''' अन्यत्र नास्ति ।</big> <big>भारते '''यत्''' वातावरणम् अस्ति '''तत्''' उत्तमम् । </big> <big>उत्तरभारते '''यत्''' शैत्यम् अस्ति '''तत्''' दक्षिणभारते नास्ति ।</big> === <big>यद्यपि - तथापि</big> === <big>'''पठत अवगच्छत च'''</big> {\| class="wikitable" \|<big>१.अलसाः दृढकायाः । ते कार्यं न कुर्वन्ति।</big> \|<big>यद्यपि अलसाः दृढकायाः तथापि ते कार्यं न कुर्वन्ति । </big> \|- \|<big>२. अहं योगासनं करोमि । मम तृप्तिः नास्ति।</big> \|<big>यद्यपि अहं योगासनं करोमि तथापि मम तृप्तिः नास्ति ।</big> \|- \|<big>३. सा प्रश्नान् पृच्छति। सा न अवगच्छति।</big> \|<big>यद्यपि सा प्रश्नान् पृच्छति तथापि सा न अवगच्छति ।</big> \|- \|<big>४. वृष्टिः सम्यक् आसीत्। कृषकः सन्तुष्टः नास्ति।</big> \|<big>यद्यपि वृष्टिः सम्यक् असीत् तथापि कृषकः सन्तुष्टः नास्ति ।</big> \|- \|<big>५. छात्राः नियमं जानन्ति। ते उल्लङ्घनं कुर्वन्ति ।</big> \|<big>यद्यपि छात्राः नियमं जानन्ति तथापि ते उल्लङ्घनं कुर्वन्ति ।</big> \|} === <big>अभ्यासः</big> === ==== '''<big>१. ‘यत् - तत्’ उपयुज्य वाक्यानि लिखतु।</big>''' ==== {\| class="wikitable" \|<big>'''१.''' भवती यत् वदति तत् अहं न जानामि</big> । \|- \|'''२.''' \|- \|'''३.''' \|- \|'''४.''' \|- \|'''५.''' \|- \|'''६.''' \|- \|'''७.''' \|- \|'''८.''' \|- \|'''९.''' \|- \|'''१०.''' \|} === <big>२. द्वे वाक्ये लिखिते स्तः \| ते मिलित्वा एकं वाक्यं लिखतु</big> === <big>यथा –</big> <big> अद्य विरामः अस्ति । अहं कार्यालयं गच्छामि ।</big> <big> यद्यपि अद्य विरामः अस्ति तथापि अहं कार्यालयं गच्छामि ।</big> <big>१. सा बुद्धिमती । परीक्षायाम् अनुत्तीर्णा ।</big> <big>२. सः पूर्वम् असन्तुष्टः आसीत् । इदानीं सन्तुष्टः जातः ।</big> <big>३. धनम् अस्ति। सः दानं न करोति ।</big> <big>४. ग्रन्थालयः अस्ति। सः पुस्तकं न स्वीकरोति ।</big> <big>५. बुभुक्षा अस्ति । सा न खादति ।</big> <big>६. विद्युत् नास्ति । सा गृहपाठं लिखति ।</big> <big>७. आरोग्यं सम्यक् नास्ति । सा चिकित्सालयं न गच्छति ।</big> <big>८. यानस्य समयः अस्ति । यानं न आगतम् ।</big> <big>९. रामः श्लोकं वारंवारं पठति। विस्मरति ।</big> <big>१०. वृष्टिः अस्ति । सा उद्यानं गच्छति ।</big> '''PAGE 47 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>४८. कुटुम्ब सम्बन्धानि शब्दाः</big>''' == [[File:Family Tree2.0.jpg\|center\|frameless\|494x494px]] <big>अहं रोहनः । माधवः मम पिता। मालती मम माता। अहं माधवस्य मालत्याः च पुत्रः।</big> <big>अहं मालिन्याः राजेसस्य च अग्रजः । मालिनी मम अनुजा। राजेशः मम अनुजः।</big> <big>अहं गीतायाः मोहनस्यः च अनुजः । मोहनः मम अग्रजः । गीता मम अग्रजा ।</big> <big>महादेवः मम पितामहः । पार्वती मम पितामही। अहं महादेवस्य पार्वत्याः च पौत्रः।</big> <big>रामदेवः मम मातामहः । जानकी मम मातामही। अहं रामदेवस्य जानक्याः च दौहित्रः।</big> <big>माधवः रामदेवस्य पार्वत्याः च जामाता। मालती महादेवस्य पार्वत्याः च स्‍नुषा।</big> ===<big>सम्बन्धवाचक शब्दान् पठतु ---</big>=== {\| class="wikitable" \| \|<big>शब्दः</big> \|<big>अर्थः [Relationship explained in English]</big> \|- \|<big>१.</big> \|<big>पितामहः</big> \| <big>Father’s father</big> \|- \|<big>२.</big> \|<big>पितामही</big> \|<big>Father’s mother</big> \|- \|<big>३.</big> \|<big>मातामहः</big> \|<big>Mother’s father</big> \|- \|<big>४.</big> \|<big>मातामही</big> \|<big>Mother’s mother</big> \|- \|<big>५.</big> \|<big>जनकः / पिता</big> \|<big>Father</big> \|- \|<big>६.</big> \|<big>जननी / माता</big> \|<big>Mother</big> \|- \|<big>७.</big> \|<big>पुत्रः</big> \|<big>Son</big> \|- \|<big>८.</big> \|<big>पुत्री</big> \|<big>Daughter</big> \|- \|<big>९.</big> \|<big>सहोदरः</big> \|<big>Brother</big> \|- \|<big>१०.</big> \|<big>सहोदरी</big> \|<big>Sister</big> \|- \|<big>११.</big> \|<big>अग्रजः</big> \|<big>Elder brother</big> \|- \|<big>१२.</big> \|<big>अग्रजा</big> \|<big>Elder sister</big> \|- \|<big>१३.</big> \|<big>अनुजः</big> \|<big>Younger brother</big> \|- \|<big>१४.</big> \|<big>अनुजा</big> \|<big>Younger sister</big> \|- \|<big>१५.</big> \|<big>जामाता</big> \|<big>Son-in -law</big> \|- \|<big>१६.</big> \|<big>स्‍नुषा</big> \|<big>Daughter-in-law</big> \|- \|<big>१७.</big> \|<big>पौत्रः</big> \|<big>Grandson [Son’s son]</big> \|- \|<big>१८.</big> \|<big>पौत्री</big> \|<big>Granddaughter [Son’s daughter]</big> \|- \|<big>१९.</big> \|<big>दौहित्रः</big> \|<big>Grandson [Daughter’s son]</big> \|- \|<big>२०.</big> \|<big>दौहित्री</big> \|<big>Granddaughter [Dauhgter’s daughter]</big> \|- \|<big>२१.</big> \|<big>पतिः</big> \|<big>Husband</big> \|- \|<big>२२.</big> \|<big>पत्नी /भार्या</big> \|<big>Wife</big> \|- \|<big>२३.</big> \|<big>श्वशुरः</big> \|<big>Father-in -law</big> \|- \|<big>२४.</big> \|<big>श्वश्रूः</big> \|<big>Mother-in-law</big> \|- \|<big>२५.</big> \|<big>मातुलः / मातुः भ्राता</big> \|<big>Maternal Uncle [Mother’s brother]</big> \|- \|२६. \|<big>मातुलानी</big> \|<big>Wife of Maternal uncle</big> \|- \|२७. \|<big>भागिनेयः</big> \|<big>Sister’s son</big> \|- \|२८. \|<big>भागिनेयी</big> \|<big>Sister’s daughter</big> \|- \|२९. \|<big>भ्रातृजः</big> \|<big>Brother’s son / Nephew</big> \|- \|३०. \| <big>भ्रातृजा</big> \|<big>Brother’s daughter / Niece</big> \|- \|३१. \|<big>भ्रातृजाया</big> \|<big>Sister-in-law [Brother’s wife]</big> \|- \|३२. \|<big>देवरः</big> \| <big>Husband’s younger brother</big> \|- \|३३. \|<big>देवरपत्‍नी</big> \|<big>Husband’s younger brother’s wife</big> \|- \| ३४. \|<big>ननान्दा</big> \|<big>Sister-in-law [Husband’s sister]</big> \|- \|३५. \|<big>पितृव्यः / पितुः भ्राता</big> \|<big>Father’s brother</big> \|- \|३६. \|<big>पितृव्या</big> \|<big>Father’s brother’s wife</big> \|- \|३७. \|<big>पितृभगिनी / पितुः भगिनी</big> \|<big>Father’s sister / Paternal Aunt</big> \|- \|३८. \|<big>पितृष्वसा</big> \|<big>Father’s sister</big> \|- \|३९. \|<big>स्वसा / भगिनी</big> \|<big>Sister</big> \|- \|४०. \|<big>आवुत्तः</big> \|<big>Sister’s husband /</big> <big>Brother-in -law</big> \|- \|४१. \|<big>श्यालः</big> \|<big>Brother-in-law [Wife’s brother]</big> \|- \|४१. \|<big>भ्रातृजाया</big> \|<big>Brother’s wife</big> \|- \|४२. \|<big>मित्रम् / स्‍नेही</big> \|<big>Friend</big> \|- \|४३. \|<big>सखी</big> \|<big>Friend [Female]</big> \|- \|४४. \|<big>प्रपितामहः</big> \|<big>Paternal great-grandfather</big> \|- \|४५. \|<big>प्रपितामही</big> \|<big>Paternal great-grandmother</big> \|- \|४६. \|<big>प्रमातामहः</big> \|<big>Maternal great-grandfather</big> \|- \|४७. \|<big>प्रमातामही</big> \|<big>Maternal great-grandmother.</big> \|} ===<big>कुटुम्बसम्बन्धशब्दानाम् / बन्धुवाचकशब्दानाम् अभ्यासः</big>=== ====<big>1. अधोलिखित शब्दानां अन्वेषणं करोतु –</big>==== {\| class="wikitable" \|<big>'''मातामही, अनुजा, भ्राता, पितामहः, जनकः जननी, अग्रजः, मातुलानी, पत्‍नी, श्वशुरः, पौत्रः, दौहित्री, पतिः, सहोदरः, सहोदरी, जामाता, ननान्दा, भातृजाया, मित्रम्, प्रमातामहः, प्रपितामही, अग्रजा, अनुजः, मातुलः, पुत्रः , दौहित्रः, पुत्री, श्वश्रूः, भागिनेयः, आवुत्तः, श्यालः, सखी, देवरः, ष्वसा, पितृष्वसा,'''</big> \|} {\| class="wikitable" \|<big>ब</big> \|<big>प</big> \|<big>तिः</big> \|<big>य</big> \|<big>व</big> \|<big>ह</big> \|<big>र</big> \|<big>अ</big> \|<big>मि</big> \|<big>त्र</big> \|<big>म्</big> \| <big>ऐ</big> \|<big>इ</big> \|<big>ण्</big> \|<big>नी</big> \|- \|<big>क</big> \|<big>त्‍नी</big> \|<big>र</big> \|<big>प्र</big> \|<big>मा</big> \|<big>ता</big> \|<big>म</big> \|<big>हः</big> \|<big>ङ</big> \|<big>न</big> \|<big>वि</big> \|<big>लः</big> \|<big>चे</big> \|<big>ला</big> \| <big>थ</big> \|- \|<big>च</big> \|<big>ट</big> \|<big>ख</big> \|<big>मा</big> \|<big>ग</big> \|<big>भा</big> \|<big>क</big> \|<big>म</big> \|<big>ठ</big> \|<big>पी</big> \|<big>कु</big> \|<big>तु</big> \|<big>तु</big> \|<big>ही</big> \| <big>तृ</big> \|- \|<big>आ</big> \|<big>दा</big> \|<big>ति</big> \|<big>ता</big> \|<big>षु</big> \|<big>गि</big> \|<big>सु</big> \| <big>ता</big> \| <big>रि</big> \|<big>ते</big> \|<big>जा</big> \|<big>मा</big> \|<big>ता</big> \|<big>त्र</big> \|<big>खि</big> \|- \|<big>प्र</big> \|<big>ल</big> \| <big>ट</big> \|<big>म</big> \|<big>का</big> \|<big>ने</big> \|<big>य</big> \|<big>पि</big> \|<big>व</big> \|<big>नै</big> \|<big>ता</big> \|<big>सी</big> \|<big>व</big> \|<big>पौ</big> \|<big>ते</big> \|- \|<big>मा</big> \|<big>ता</big> \|<big>म</big> \|<big>ही</big> \|<big>पा</big> \|<big>य</big> \|<big>औ</big> \|<big>न्दा</big> \|<big>टु</big> \|<big>ह</big> \|<big>ण</big> \|<big>पु</big> \|<big>त्रः</big> \|<big>ग</big> \|<big>ज</big> \|- \|<big>द</big> \|<big>का</big> \|<big>ण</big> \|<big>मु</big> \|<big>रो</big> \|<big>उ</big> \|<big>ना</big> \|<big>क्ष</big> \|<big>ष्ण</big> \|<big>कृ</big> \|<big>थ</big> \|<big>त्री</big> \|<big>न्वे</big> \|<big>हि</big> \|<big>यः</big> \|- \| <big>अ</big> \|<big>त्रा</big> \|<big>हि</big> \|<big>रः</big> \|<big>कः</big> \|<big>न</big> \|<big>ज</big> \|<big>ॐ</big> \| <big>अ</big> \|<big>थः</big> \| <big>वि</big> \| <big>न्द</big> \|<big>अ</big> \|<big>स्व</big> \|<big>दौ</big> \|- \|<big>व्</big> \|<big>च्</big> \|<big>द</big> \|<big>पु</big> \|<big>वॄ</big> \| <big>ला</big> \| <big>न</big> \|<big>टा</big> \|<big>फु</big> \|<big>नु</big> \|<big>म</big> \|<big>ग्र</big> \|<big>ष्ट</big> \|<big>रा</big> \|<big>हि</big> \|- \| <big>क्</big> \|<big>हो</big> \| <big>ती</big> \|<big>भ्रा</big> \|<big>मा</big> \|<big>तो</big> \|<big>नी</big> \|<big>श्व</big> \|<big>ञ्</big> \|<big>दो</big> \|<big>जा</big> \|<big>दे</big> \|<big>हो</big> \|<big>ळ</big> \|<big>त्री</big> \|- \|<big>स</big> \|<big>प</big> \|<big>तृ</big> \|<big>चु</big> \|<big>ता</big> \|<big>ता</big> \|<big>की</big> \|<big>श्रू</big> \|<big>शु</big> \|<big>ढ</big> \|<big>धि</big> \|<big>ध्द</big> \|<big>हा</big> \|<big>जा</big> \|<big>का</big> \|- \|<big>ब</big> \|<big>जा</big> \|<big>ली</big> \|<big>टु</big> \|<big>कः</big> \|<big>पि</big> \|<big>खु</big> \|<big>ज्ञा</big> \|<big>भा</big> \|<big>रः</big> \|<big>नो</big> \|<big>स</big> \|<big>हो</big> \|<big>द</big> \|<big>री</big> \|- \|<big>या</big> \|<big>ळि</big> \|<big>आ</big> \|<big>फ</big> \|<big>कि</big> \|<big>ए</big> \|<big>आ</big> \|<big>श्या</big> \|<big>लः</big> \| <big>व</big> \|<big>खी</big> \|<big>डी</big> \|<big>अ</big> \|<big>नु</big> \|<big>जः</big> \|- \|<big>म</big> \| <big>भ</big> \|<big>वु</big> \|<big>ओ</big> \|<big>ऋ</big> \|<big>सा</big> \|<big>ङ्</big> \|<big>शो</big> \|<big>स्कृ</big> \|<big>दे</big> \|<big>स</big> \|<big>ठा</big> \|<big>बे</big> \|<big>घो</big> \|<big>ग्र</big> \|- \| <big>त्</big> \|<big>झ</big> \|<big>त्तः</big> \|<big>छ</big> \|<big>सु</big> \|<big>ष्व</big> \|<big>तृ</big> \|<big>पि</big> \|<big>धा</big> \|<big>रि</big> \|<big>ने</big> \|<big>ड्य</big> \|<big>पी</big> \|<big>वु</big> \|<big>अ</big> \|}<big>उत्तरम् - '''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/92/40_B_2_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE_-_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83-%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D.pdf कुटुम्ब-सम्बन्धानि पदानि]'''</big> ===<big>2. उच्चैः पठतु --</big> === <big>जनकः \|</big> <big>जनकः जननी \|</big> <big>जनकः जननी पुत्रः \| </big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री \|</big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः \|</big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी \|</big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः। </big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा। </big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः। </big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा। </big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः।</big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा। </big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः। </big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा। </big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा पौत्रः। </big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा पौत्रः पौत्री। </big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा पौत्रः पौत्री दौहित्रः। </big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा  अग्रजः अग्रजा पौत्रः पौत्री दौहित्रः दौहित्री।</big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा  अग्रजः अग्रजा पौत्रः पौत्री दौहित्रः दौहित्री पितामहः। </big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा पौत्रः पौत्री दौहित्रः दौहित्री पितामहः पितामही। </big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा पौत्रः पौत्री दौहित्रः दौहित्री पितामहः पितामही मातामहः। </big> <big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा पौत्रः पौत्री दौहित्रः दौहित्री पितामहः पितामही मातामहः मातामही।</big> '''PAGE 48 PDF''' ----###################################################################################### == '''<big>४९. अभ्यासानाम् उत्तराणि</big>''' == ===<big>शिष्टाचारः अभ्यासः [Page 20]</big>=== {\| class="wikitable" \|<big>यी</big> \|<big>'''ध'''</big> \|<big>णो</big> \|<big>ढै</big> \|<big>छु</big> \|<big>थि</big> \| <big>सु</big> \|<big>जै</big> \|<big>थौ</big> \|<big>दू</big> \|- \|<big>डो</big> \|<big>'''न्य'''</big> \|<big>लौ</big> \| <big>ठू</big> \|<big>षी</big> \|<big>षी</big> \|'''<big>स</big>''' \|<big>बं</big> \|<big>टु</big> \|<big>थि</big> \|- \|<big>ञं</big> \|<big>'''वा'''</big> \|<big>दः</big> \|<big>हु</big> \| <big>'''क्ष'''</big> \|<big>ण</big> \|'''<big>मी</big>''' \|<big>फै</big> \|<big>थि</big> \|<big>णै</big> \|- \|<big>षी</big> \|<big>'''दः'''</big> \|<big>ण</big> \|<big>'''स्वा'''</big> \|<big>'''म्य'''</big> \|<big>श्म</big> \|'''<big>ची</big>''' \|<big>रौ</big> \|<big>रा</big> \|'''<big>ह</big>''' \|- \|<big>ङी</big> \|<big>टु</big> \|<big>थौ</big> \|<big>'''ग'''</big> \|<big>'''ता'''</big> \|<big>ची</big> \|'''<big>न</big>''' \|<big>टि</big> \|<big>दं</big> \|'''<big>रि:</big>''' \|- \|<big>'''सु'''</big> \|<big>'''प्र'''</big> \| <big>'''भा'''</big> \|<big>'''त'''</big> \|<big>'''म्'''</big> \|<big>ण</big> \|'''<big>म्</big>''' \|'''<big>म</big>''' \|<big>खा</big> \|'''<big>ओ</big>''' \|- \|<big>ण</big> \|<big>खा</big> \|<big>ण</big> \|<big>'''म्'''</big> \|<big>दू</big> \| '''<big>ल</big>''' \|<big>णिः</big> \|<big>लौ</big> \|'''<big>स्का</big>''' \|'''<big>म्</big>''' \|- \|<big>लौ</big> \| <big>ब</big> \|<big>ढै</big> \|<big>फी</big> \|<big>'''श'''</big> \|<big>थि</big> \|<big>णै</big> \|<big>खा</big> \|<big>ढ</big> \|<big>'''रः'''</big> \|- \| <big>खा</big> \|<big>जै</big> \|<big>ण</big> \|'''<big>कु</big>''' \|<big>ची</big> \|'''<big>चि</big>''' \|'''<big>न्ता</big>''' \|'''<big>मा</big>''' \|'''<big>स्तु</big>''' \|<big>थौ</big> \|- \|<big>फै</big> \|<big>जा</big> \|<big>षौ</big> \|<big>रा</big> \|<big>छि</big> \|<big>ऋ</big> \|<big>नुः</big> \|<big>षी</big> \|<big>ची</big> \|<big>ङी</big> \|} ===1) [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/43/21B-%E0%A5%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%B2%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D_-_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83_-%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83-_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D.pdf सम्भाषणम् - शिष्टाचरः] - Answer key file === ===<big>शरिरावयवनामानि अभ्यासः [Page 45]</big>=== ===='''<big>१) शरिरावयवनामानि अन्वेषणम् -</big>'''==== {\| class="wikitable" \|<big>धः</big> \|<big>रौ</big> \|<big>ऋ</big> \|<big>फै</big> \|<big>म्</big> \|<big>ण</big> \|<big>बो</big> \|<big>म्</big> \|<big>हः</big> \|'''<big>ल</big>''' \|<big>झ</big> \|<big>शः</big> \|<big>यी</big> \|<big>झा</big> \|<big>सु</big> \|- \|<big>फी</big> \|<big>टौ</big> \|<big>'''च'''</big> \|'''र''' \|<big>'''णः'''</big> \|<big>ढै</big> \|<big>छु</big> \|<big>दू</big> \|<big>सु</big> \|'''<big>ला</big>''' \|<big>थौ</big> \|<big>दू</big> \|<big>थू</big> \|<big>ञं</big> \|<big>ठू</big> \|- \|<big>झा</big> \|<big>थू</big> \|<big>जं</big> \|<big>छि</big> \|<big>ची</big> \|<big>लौ</big> \|<big>'''अ'''</big> \|<big>डो</big> \|<big>टु</big> \|'''<big>ट</big>''' \|<big>णै</big> \|<big>खा</big> \|<big>ढ</big> \|<big>टि</big> \|<big>दं</big> \|- \|<big>रा</big> \|<big>लौ</big> \|<big>'''न'''</big> \| <big>षी</big> \|<big>खा</big> \|<big>'''अं'''</big> \|<big>'''ङ्गु'''</big> \|<big>'''ल्यः'''</big> \|<big>त्र</big> \|'''<big>म्</big>''' \|<big>रा</big> \|<big>टौ</big> \|<big>'''श्र'''</big> \|<big>ङी</big> \|<big>टु</big> \|- \|<big>ऋ</big> \|<big>श्म</big> \| <big>'''य'''</big> \|<big>छि</big> \|<big>बं</big> \|<big>ऋ</big> \|<big>'''ष्ठः'''</big> \|<big>ला</big> \|<big>बं</big> \|<big>ण</big> \|<big>'''ओ'''</big> \|<big>बं</big> \|<big>'''व'''</big> \|<big>'''क्षः'''</big> \|<big>झ</big> \|- \|<big>खा</big> \|<big>ढै</big> \|<big>'''न'''</big> \|<big>षौ</big> \|<big>ण</big> \|<big>छु</big> \|<big>थू</big> \|<big>ट</big> \|<big>फै</big> \|<big>श्म</big> \|<big>षौ</big> \|<big>'''ष्ठौ'''</big> \|<big>'''ण'''</big> \|<big>रौ</big> \|<big>मी</big> \|- \|<big>'''मु'''</big> \|<big>'''ख'''</big> \|<big>'''म्'''</big> \|<big>शः</big> \|<big>'''म'''</big> \|<big>'''स्त'''</big> \|<big>'''क'''</big> \|<big>'''म्'''</big> \| <big>रौ</big> \|<big>ची</big> \|<big>'''पा'''</big> \|<big>थि</big> \|<big>'''म्'''</big> \|<big>सि</big> \|<big>यी</big> \|- \|<big>ण</big> \|<big>यी</big> \|<big>षी</big> \|<big>रौ</big> \|<big>'''णि'''</big> \|<big>बं</big> \|<big>ची</big> \|<big>षी</big> \|<big>ञं</big> \|<big>ण</big> \|<big>'''दः'''</big> \|<big>हु</big> \|<big>फै</big> \|<big>छि</big> \|<big>ठू</big> \|- \|<big>जं</big> \|<big>'''स्क'''</big> \|<big>'''न्धः'''</big> \|<big>फै</big> \|<big>'''ब'''</big> \|<big>षौ</big> \|<big>रा</big> \|<big>छि</big> \|<big>'''बा'''</big> \|<big>'''हु'''</big> \|<big>षी</big> \|<big>षौ</big> \|<big>'''ह'''</big> \|<big>'''स्तः'''</big> \|<big>थौ</big> \|- \|<big>लौ</big> \|<big>ण</big> \|<big>छु</big> \|<big>णो</big> \|<big>'''न्धः'''</big> \|<big>छु</big> \|<big>'''श्म'''</big> \|<big>'''श्रु'''</big> \|<big>खा</big> \|<big>ऋ</big> \|<big>ण</big> \|<big>खा</big> \|<big>ण</big> \|<big>दू</big> \|<big>टौ</big> \|- \|<big>'''जि'''</big> \|<big>'''व्हा'''</big> \|<big>छं</big> \|<big>बो</big> \|<big>छि</big> \|<big>'''शि'''</big> \|<big>छं</big> \| <big>लौ</big> \| <big>ढै</big> \|<big>डो</big> \|<big>के</big> \|<big>लौ</big> \|<big>'''उ'''</big> \|<big>'''रुः'''</big> \|<big>णै</big> \|- \|<big>षौ</big> \|<big>ची</big> \|<big>लौ</big> \|<big>यी</big> \|<big>ढै</big> \|<big>फी</big> \|<big>'''खा'''</big> \|<big>जै</big> \|<big>सु</big> \|<big>जै</big> \|<big>शः</big> \|<big>ऋ</big> \|<big>'''द'''</big> \|<big>झा</big> \|<big>ऋ</big> \|- \|<big>'''ना'''</big> \|<big>जं</big> \|<big>'''नि'''</big> \|<big>'''त'''</big> \|<big>'''म्बः'''</big> \|<big>झा</big> \|<big>ढै</big> \|<big>'''भु'''</big> \|<big>ढ</big> \|<big>बो</big> \|<big>रा</big> \|<big>'''उ'''</big> \|<big>'''र'''</big> \| <big>स्</big> \|<big>हः</big> \|- \|<big>'''भी'''</big> \|<big>टौ</big> \|<big>लौ</big> \|<big>ऋ</big> \|'''<big>भ्रू</big>''' \|<big>श्म</big> \|<big>थि</big> \|<big>'''जा'''</big> \|<big>'''नुः'''</big> \|<big>ठू</big> \|<big>षी</big> \|<big>ची</big> \|<big>'''म्'''</big> \| <big>थू</big> \| <big>फी</big> \|- \|<big>छं</big> \|<big>वा</big> \|<big>भ्रू</big> \|<big>ढै</big> \|<big>'''वौ'''</big> \|<big>झा</big> \|<big>ञं</big> \|<big>षी</big> \| <big>ची</big> \| <big>ण</big> \| <big>छं</big> \|<big>ङी</big> \|<big>टु</big> \|<big>थौ</big> \|<big>दू</big> \|- \|<big>म्</big> \|<big>'''ग्री'''</big> \|<big>'''वा'''</big> \|<big>झा</big> \|<big>ऋ</big> \|<big>दू</big> \|<big>'''ना'''</big> \|<big>'''सि'''</big> \|<big>'''का'''</big> \|<big>दं</big> \|<big>रा</big> \|<big>'''क'''</big> \|<big>'''फो'''</big> \|<big>'''णिः'''</big> \|<big>हु</big> \|- \|<big>फी</big> \|<big>ऋ</big> \|<big>टु</big> \|<big>जै</big> \|<big>सु</big> \|<big>म्</big> \|<big>थि</big> \|<big>ठू</big> \| <big>थू</big> \|<big>णै</big> \|<big>थू</big> \|<big>'''ण्ठः'''</big> \|<big>मी</big> \|<big>शो</big> \|<big>म्</big> \|}'''<big>2) [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/10/45B-1-%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF_-_Answer_1.pdf शरिरावयवनामानि]- Answer to puzzle 1</big>''' ===='''<big>२) शरिरावयवानां नामानि -</big>'''==== {\| class="wikitable" !'''<big>शरीरावयवस्य नामानि</big>''' \|- \|[[File:Body_Parts_abhyAsaH.jpg\|center\|frameless\|696x696px]] \|- !<small><sup>Creation credit - Sameer Talar</sup></small> \|- ! {\| class="wikitable" \|१) मस्तकम् \|२) ललाटम् \|३) नयनम् \|४) नासिका \|५) औष्ठोः \|६) स्कन्धः \|- \|७) मणिबन्धः \|८) करः \|९) अङ्गुष्ठः \|१०) पादाङ्गुष्ठः \|११) घुटिका \|१२) जानुः \|- \|१३) चरणः \|१४) पादतलः \|१५) पार्ष्णिः \|१६) पीठिका \|१७) पादः \|१८) ऊरुः \|- \|१९) नितम्बः \|२०) उदरम् \|२१) वक्षः \|२२) भुजा \|२३) कफोणि \|२४) अङ्गुल्यः \|- \|२५) केशः \|२६) मुखम् \|२७) ग्रीवा \| \| \| \|} \|}'''2<big>) [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6f/45B-2-_%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF-_Answer_2.pdf शरिरावयवनामानि]- Answer to puzzle 2</big>''' ==='''<big>कुटुम्बसम्बन्धशब्दाः / बन्धुवाचकशब्दाः अभ्यासः [Page 49]</big>'''=== ===='''<big>१) कुटुम्बसम्बन्धशब्दानां अन्वेषनणम् -</big>'''==== {\| class="wikitable" \|<big>ब</big> \|<big>'''प'''</big> \|<big>'''तिः'''</big> \|<big>य</big> \|<big>व</big> \|<big>ह</big> \|<big>र</big> \|<big>य</big> \|<big>'''मि'''</big> \| <big>'''त्र'''</big> \|<big>'''म्'''</big> \|<big>ऐ</big> \|<big>इ</big> \|<big>ण्</big> \|<big>'''नी'''</big> \|- \|<big>क</big> \| <big>'''त्‍नी'''</big> \| <big>र</big> \|<big>'''प्र'''</big> \|<big>'''मा'''</big> \|<big>'''ता'''</big> \|<big>'''म'''</big> \|<big>'''हः'''</big> \|<big>ङ</big> \|<big>न</big> \|<big>वि</big> \|<big>'''लः'''</big> \|<big>चे</big> \|<big>'''ला'''</big> \|<big>थ</big> \|- \|<big>च</big> \|<big>ट</big> \|<big>ख</big> \|<big>'''मा'''</big> \|<big>ग</big> \|<big>'''भा'''</big> \|<big>क</big> \|<big>'''म'''</big> \|<big>ठ</big> \|<big>पी</big> \|<big>कु</big> \|<big>'''तु'''</big> \|<big>'''तु'''</big> \|<big>ही</big> \|<big>तृ</big> \|- \|<big>आ</big> \|<big>दा</big> \|<big>ति</big> \|<big>'''ता'''</big> \|<big>षु</big> \|<big>'''गि'''</big> \|<big>सु</big> \|<big>'''ता'''</big> \| <big>रि</big> \|<big>ते</big> \|<big>'''जा'''</big> \|<big>'''मा'''</big> \|<big>'''ता'''</big> \|<big>त्र</big> \|<big>खि</big> \|- \|<big>प्र</big> \|<big>ल</big> \| <big>ट</big> \| <big>'''म'''</big> \|<big>का</big> \|<big>'''ने'''</big> \|<big>य</big> \|<big>'''पि'''</big> \|<big>व</big> \|<big>नै</big> \|<big>ता</big> \|<big>सी</big> \|<big>व</big> \|<big>'''पौ'''</big> \|<big>ते</big> \|- \|<big>'''मा'''</big> \|<big>'''ता'''</big> \|<big>'''म'''</big> \|<big>'''ही'''</big> \|<big>पा</big> \|<big>'''य'''</big> \| <big>औ</big> \|<big>'''न्दा'''</big> \|<big>टु</big> \|<big>ह</big> \|<big>ण</big> \|<big>'''पु'''</big> \|<big>'''त्रः'''</big> \|<big>ग</big> \| <big>ज</big> \|- \| <big>द</big> \| <big>का</big> \| <big>ण</big> \| <big>मु</big> \|<big>रो</big> \|<big>उ</big> \|<big>'''ना'''</big> \|<big>क्ष</big> \|<big>ष्ण</big> \|<big>कृ</big> \|<big>थ</big> \|<big>'''त्री'''</big> \|<big>न्वे</big> \|<big>'''हि'''</big> \|<big>यः</big> \|- \|<big>अ</big> \|<big>त्रा</big> \|<big>हि</big> \|<big>'''रः'''</big> \|<big>'''कः'''</big> \|<big>'''न'''</big> \| <big>'''ज'''</big> \|<big>ॐ</big> \|<big>'''अ'''</big> \|<big>थः</big> \|<big>वि</big> \|<big>न्द</big> \|<big>'''अ'''</big> \|<big>स्व</big> \|<big>'''दौ'''</big> \|- \|<big>व्</big> \|<big>च्</big> \|<big>'''द'''</big> \|<big>पु</big> \|<big>वॄ</big> \|<big>ला</big> \|<big>'''न'''</big> \|<big>टा</big> \|<big>फु</big> \|<big>'''नु'''</big> \| <big>म</big> \|<big>'''ग्र'''</big> \|<big>ष्ट</big> \|<big>रा</big> \|<big>'''हि'''</big> \|- \|<big>क्</big> \|<big>'''हो'''</big> \|<big>ती</big> \|<big>'''भ्रा'''</big> \|<big>'''मा'''</big> \|<big>तो</big> \|<big>'''नी'''</big> \|<big>श्व</big> \|<big>ञ्</big> \|<big>दो</big> \|<big>'''जा'''</big> \| <big>दे</big> \| <big>हो</big> \|<big>ळ</big> \|<big>'''त्री'''</big> \|- \|<big>'''स'''</big> \|<big>प</big> \|<big>'''तृ'''</big> \|<big>चु</big> \|<big>'''ता'''</big> \|<big>ता</big> \|<big>की</big> \|<big>श्रू</big> \|<big>शु</big> \|<big>ढ</big> \|<big>धि</big> \|<big>ध्द</big> \|<big>हा</big> \|<big>जा</big> \|<big>का</big> \|- \|<big>ब</big> \|<big>'''जा'''</big> \|<big>ली</big> \|<big>टु</big> \|<big>कः</big> \|<big>'''पि'''</big> \|<big>खु</big> \|<big>ज्ञा</big> \|<big>भा</big> \|<big>'''रः'''</big> \|<big>नो</big> \|<big>'''स'''</big> \| <big>'''हो'''</big> \|<big>'''द'''</big> \|<big>'''री'''</big> \|- \|<big>'''या'''</big> \|<big>ळि</big> \|<big>'''आ'''</big> \|<big>फ</big> \|<big>कि</big> \|<big>ए</big> \|<big>आ</big> \|<big>'''श्या'''</big> \|<big>'''लः'''</big> \|<big>'''व'''</big> \| <big>'''खी'''</big> \|<big>डी</big> \|<big>अ</big> \|<big>नु</big> \|<big>'''जः'''</big> \|- \|<big>म</big> \|<big>भ</big> \|<big>'''वु'''</big> \|<big>ओ</big> \|<big>ऋ</big> \|<big>'''सा'''</big> \|<big>ङ्</big> \|<big>शो</big> \|<big>स्कृ</big> \|<big>'''दे'''</big> \|<big>स</big> \|<big>ठा</big> \|<big>बे</big> \|<big>घो</big> \|<big>'''ग्र'''</big> \|- \| <big>त्</big> \|<big>झ</big> \|<big>'''त्तः'''</big> \|<big>छ</big> \|<big>'''सु'''</big> \|<big>'''ष्व'''</big> \|<big>'''तृ'''</big> \|<big>'''पि'''</big> \|<big>धा</big> \|<big>रि</big> \|<big>ने</big> \|<big>ड्य</big> \|<big>पी</big> \|<big>वु</big> \|<big>'''अ'''</big> \|}'''4) [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/92/40_B_2_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE_-_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83-%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D.pdf कुटुम्ब-सम्बन्धानि पदानि]- Answer''' '''PAGE 49 PDF''' ---- ----