13---bhAShita-saMskRutam//saMskrutashiKshaNasAmagrI/1---prathamastaraH: Difference between revisions
13---bhAShita-saMskRutam//saMskrutashiKshaNasAmagrI/1---prathamastaraH (view source)
Revision as of 03:42, 14 March 2024
, 2 months agono edit summary
No edit summary |
No edit summary |
||
| (23 intermediate revisions by 4 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:
'''<big>प्रथमस्तरीयपाठाः</big>'''
----
Line 43 ⟶ 44:
|}
==== <big>
{| class="wikitable"
|<big>स्वरः</big>
Line 168 ⟶ 169:
|}
=== <big>
{| class="wikitable"
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/b8/Varna-a.ogg अ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
Line 203 ⟶ 204:
|}
===
{| class="wikitable"
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/01/Varna-k.ogg क] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
Line 398 ⟶ 399:
|-
|<big>ट् + र्</big>
|<big>=
|-
|<big>ड् + र्</big>
Line 429 ⟶ 430:
|-
|<big>आप्नोति</big>
|<big>= आ + प् + न् + ओ +
|-
|<big>विज्ञानम्</big>
|<big>= व् + इ +
|-
|<big>क्षत्रीयः</big>
|<big>= क् + ष् + अ + त् + र् +
|-
|<big>मण्डूकः</big>
Line 1,102 ⟶ 1,103:
{| class="wikitable"
|<big>१. कृष्णः</big>
|<big>= क् +
|-
|<big>२. वृक्षः</big>
Line 1,152 ⟶ 1,153:
==== <big>वाक्यम् = अर्थवत्पदानां समूहः वाक्यम् ।</big> ====
<big>
{| class="wikitable"
|+
Line 1,160 ⟶ 1,161:
|-
|<big>श्यामः फलं खादति ।</big>
|<big>
|<big>श्यामः = श् + य् + आ + म् + अ :</big>
|-
Line 1,171 ⟶ 1,172:
|<big>खादति = ख् + आ + द् + अ + त् + इ</big>
|}
<big>पदं द्विविधम् <sup>[ '''सुप्तिङन्तं पदम् १.
{| class="wikitable"
|+
Line 1,210 ⟶ 1,211:
'''PAGE 1'''
<big>1. Lesson 1 [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/e/ea/%E0%A5%A7_-_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%28%E0%A5%A7%29.pdf PDF]</big>
<big>2. Lesson 1 [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/3/30/%E0%A5%A7_-_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83.pdf AbhyasaH PDF<sup>'''१.४.१'''</sup>]</big>
<big>'''[https://archive.org/download/spoken-sanskrit-73_202402/001%20-%20Varnamala.ppsx संस्कृतवर्णमाला PPT with audio]'''</big>
<big>'''[https://archive.org/download/spoken-sanskrit-73_202402/001%20-%20Varnamala%20NA.ppsx संस्कृतवर्णमाला PPT without audio]'''</big>
----######################################################################################
Line 1,456 ⟶ 1,460:
|[[File:Ardha urukam.jpg|center|frameless|200x200px]]
|[[File:Karavellam.jpg|frameless|160x160px|left]]
|[[File:
|-
|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/47/Vaataayanam.ogg वातायनम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
Line 1,462 ⟶ 1,466:
|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/f/f6/Ardha-Urukam.ogg अर्ध-ऊरुकम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/8e/KAravellam.ogg कारवेल्लम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/83/KuuShmaaNDakam.ogg
|-
|
Line 1,499 ⟶ 1,503:
|<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/0c/Yutakam.ogg युतकम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
!<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/c/c9/NAraGgaphalam.ogg नारङ्गफलम्] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|}
'''<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/a/a9/%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%AF%E0%A4%83.pdf 2-वस्तूनां परिचयः] PDF</big>'''
'''<big>[https://archive.org/download/spoken-sanskrit-73_202402/002%20-%20Vasthunam%20Parichaya.ppsx वस्तूनां परिचयः PPT with audio]</big>'''
'''<big>[https://archive.org/download/spoken-sanskrit-73_202402/002%20-%20Vasthunam%20Parichaya%20NA.ppsx वस्तूनां परिचयः PPT without audio]</big>'''
----######################################################################################
== '''<big>३. परिचयः</big>''' ==
==== <big>चित्रं पठत अवगच्छत च | ( मम / भवतः / भवत्याः )</big> ====
{|
! colspan="3" |<big>पुंलिङ्गम् (Masculine)</big>
|-
![[File:
![[File:
![[File:
|-
!
![[File:
!
|-
! colspan="3" |
|-
! colspan="3" |<big>स्त्रीलिङ्गम् (feminine)</big>
|-
|[[File:
|[[File:
|[[File:
|}<big>'''विशेषः –'''</big>
Line 1,643 ⟶ 1,656:
#<big>__________ | ___________ | _____________ |</big>
'''PAGE 3 PDF'''
'''PAGE 3'''
----######################################################################################
Line 7,361 ⟶ 7,380:
'''PAGE 16 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>१७. वर्तमानकालः</big>''' ==
=== '''लट्लकारः (वर्तमानकालः) लोट्लकारः च''' ===
==== <big>उदाहरणं दृष्ट्वा परिवर्तनं करोतु</big> ====
{| class="wikitable"
|+
!<big>लट्लकारः (वर्तमानकालः)</big>
! colspan="2" |<big>लोट्लकारः (आज्ञा/प्रार्थना )</big>
|-
|'''<big>एकवचनम्</big>'''
|<big>'''एकवचनम्'''</big>
|'''<big>बहुवचनम्</big>'''
|-
|<big>भवान् उपविशति ।</big>
|<big>भवान् उपविशतु </big>
|<big>भवन्तः उपविशन्तु</big>
|-
|<big>नर्तकी नृत्यति।</big>
|<big>नर्तकी ------- ।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>सा पठति ।</big>
|<big>सा ---------- ।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>सैनिकः रक्षति।</big>
|<big>सैनिकः ------- ।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>रामः गच्छति ।</big>
|<big>रामः ------ ।</big>
| <big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>भक्तः नमति ।</big>
|<big>भक्तः ------- ।</big>
| <big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>चित्रकारः लिखति ।</big>
|<big>चित्रकारः -------।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>याचकः यच्छति।</big>
|<big>याचकः -------।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>कोकिलः गायति ।</big>
| <big>कोकिलः -------।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>प्रकाशः क्रीडति।</big>
| <big>प्रकाशः -------।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>लता हसति ।</big>
|<big>लता -------- ।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>माता सीव्यति ।</big>
|<big>माता -------- ।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>चोरः धावति ।</big>
|<big>चोरः --------।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>सिंहः गर्जति।</big>
|<big>सिंहः --------।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>गिरिशः पतति।</big>
|<big>गिरिशः ------- ।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>सः गच्छति।</big>
|<big>सः ---------- ।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>राधा पठति।</big>
|<big>राधा -------- ।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>सा पश्यति ।</big>
|<big>सा --------- ।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>रामः तरति ।</big>
|<big>रामः -------- ।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|-
|<big>अम्बा गच्छति ।</big>
|<big>अम्बा --------।</big>
|<big>---- ------- ।</big>
|}'''PAGE 17 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>१८. द्वितीया विभक्तिः</big>''' ==
=== '''द्वितीया विभक्तिः - प्रथमभागः''' ===
==== <big>'''एतानि चित्राणि दृष्ट्वा वाक्यानि पठत –'''</big> ====
{| class="wikitable"
|+
|[[File:L18 Photo3.png|frameless|190x190px|center]]
|[[File:L18 Photo4.png|frameless|196x196px|center]]
|[[File:L18 Photo5.png|frameless|218x218px|center]]
|-
|<big>बालकः</big>
|<big>विद्यालयः</big>
|<big>बालकः '''विद्यालयं'''<nowiki> गच्छति |</nowiki></big>
|}
{| class="wikitable"
|[[File:L18 Photo2.png|frameless|300x300px|center]]
|[[File:L18 Photo1.png|frameless|300x300px|center]]
|-
|<big>बालिका '''क्रीडालयं''' गच्छति ।</big>
|<big>बालकः '''पाठं''' पठति।</big>
|}
====<big>'''अधोलिखितानां शब्दानाम् उचितविभक्तिरूपेण रिक्तस्थानानि पूरयतु ---'''</big>====
{| class="wikitable"
|<big>१. आपणः</big>
|<big>२. ग्रन्थालयः </big>
|<big>३. वित्तकोषः </big>
|<big>४. प्रकोष्ठः </big>
|-
|<big>५. मठः </big>
| <big>६. बौद्धविहारः</big>
|<big>७. आश्रमः</big>
|<big>८. चन्द्रलोकः </big>
|-
|<big>९. विदेशः </big>
|<big>१०. हिमालयः </big>
|<big>११. देवालयः</big>
|<big>१२. भूलोकः</big>
|}
#<big>ग्राहकः '''आपणं''' गच्छति।</big>
#<big>प्राध्यापकः ----- गच्छति।</big>
#<big>धनिकः ----- गच्छति।</big>
#<big>माता ----- गच्छति।</big>
#<big>भक्तः ----- गच्छति।</big>
#<big>भिक्षुकः ----- गच्छति।</big>
#<big>आचार्यः ----- गच्छति।</big>
#<big>अन्तरिक्षयात्रिकः ----- गच्छति।</big>
#<big>भ्राता ----- गच्छति।</big>
#<big>साधकः ----- गच्छति।</big>
#<big>पिता ----- गच्छति।</big>
#<big>नारदः ----- गच्छति।</big>
===<big>'''एतत् सम्भाषणम् उच्चैः पठत अवगच्छत च –''' </big>===
<big>माता – गोविन्द ! भवान् किं करोति ?</big>
<big>गोविन्दः – पाठं पठामि अम्ब !</big>
<big>माता – वत्स ! आपणं गत्वा आगच्छति वा ?</big>
<big>गोविन्दः – अम्ब ! शीघ्रं लिखित्वा गच्छामि | किम् आनयामि ततः ?</big>
<big>माता – वत्स ! आपणं गत्वा लवणं, शर्करां, तण्डुलं, गुडं, द्विदलं च आनय | </big>
<big>गोविन्दः – भगिनीं वदतु अम्ब ! सा किं करोति ?</big>
<big>माता – सा अवकरं क्षिप्त्वा पात्रं प्रक्षालयति | द्रोण्यां जलं पूरयति | भूमिं वस्त्रेण मार्जयति | पुष्पाणि आनीय मालां करोति | एवं तस्य बहूनि कार्याणि सन्ति भोः |</big>
<big>गोविन्दः – ममापि पठनं बहु अस्ति |</big>
<big>माता – दशनिमेषाभ्यन्तरे आपणं गत्वा आगच्छतु | अनन्तरं पाठान् पठ |</big>
<big>गोविन्दः – तर्हि शीघ्रं धनं स्यूतं चा ददातु अम्ब ! </big>
<big>माता – आगमनसमये द्वौ कूर्चौ, अग्निपेटिके, संमार्जन्यौ च आनय | </big>
<big>गोविन्दः – द्वौ स्यूतौ ददातु, धनम् अधिकं ददातु, चाकलेहान् अपि आनयामि.....?</big>
<big>माता – अतः एव भवान् शीघ्रं गन्तुम् उद्युक्तः | स्वीकुरु ....|</big>
{| class="wikitable"
|+
! colspan="4" |=== <big>अजन्तशब्दानां द्वितीयाविभक्तिप्रयोगः</big> ===
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
| rowspan="2" |<big>अकारान्तः पुंलिङ्गः</big>
|<big>मयूरः</big>
|<big>मयूराः</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>मयूरम्</big>
|<big>मयूरान्</big>
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
| rowspan="2" |<big>आकारान्तः स्त्रीलिङ्गः</big>
|<big>बालिका</big>
| <big>बालिकाः</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>बालिकाम्</big>
|<big>बालिकाः</big>
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
| rowspan="2" |<big>ईकारान्तः स्त्रीलिङ्गः</big>
|<big>नदी</big>
|<big>नद्यः</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>नदीम्</big>
|<big>नदीः</big>
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
| rowspan="2" |<big>अकारान्तः नपुंसकलिङ्गः</big>
|<big>पुस्तकम्</big>
|<big>पुस्तकानि</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>पुस्तकम्</big>
|<big>पुस्तकानि</big>
|}
{| class="wikitable"
|+
! colspan="3" |=== <big>सर्वनामशब्दानाम् द्वितीयाविभक्तिप्रयोगः</big> ===
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
|<big>सः</big>
|<big>ते</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>तम्</big>
|<big>तान्</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
|<big>सा</big>
|<big>ताः</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>ताम्</big>
| <big>ताः</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
|<big>एषः</big>
|<big>एते</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>एतम्</big>
|<big>एतान्</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
| <big>एषा</big>
| <big>एताः</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>एताम्</big>
|<big>एताः</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
|<big>अहम्</big>
|<big>वयम्</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>माम्</big>
|<big>अस्मान्</big>
|-
|
|
|
|-
| <big>प्रथमाविभक्तिः</big>
|<big>भवान्</big>
|<big>भवन्तः</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>भवन्तम्</big>
|<big>भवतः</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
|<big>भवती</big>
|<big>भवत्यः</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>भवतीम्</big>
|<big>भवतीः</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
| <big>तत्</big>
|<big>तानि</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>तत्</big>
|<big>तानि</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
|<big>एतत्</big>
|<big>एतानि</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>एतत्</big>
|<big>एतानि</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
|<big>कः</big>
|<big>के</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>कम्</big>
| <big>कान्</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
|<big>का</big>
|<big>काः</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>काम्</big>
|<big>काः</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
|<big>किम्</big>
|<big>कानि</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>किम्</big>
|<big>कानि</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
|<big>सर्वः</big>
|<big>सर्वे</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>सर्वम्</big>
|<big>सर्वान्</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
|<big>सर्वा</big>
|<big>सर्वाः</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>सर्वाम्</big>
|<big>सर्वाः</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>प्रथमाविभक्तिः</big>
|<big>सर्वम्</big>
|<big>सर्वाणि</big>
|-
|<big>द्वितीयाविभक्तिः</big>
|<big>सर्वम्</big>
|<big>सर्वाणि</big>
|}
====<big>'''आवरणे लिखितानां शब्दानां द्वितियाविभक्तिरूपाणि लिखन्तु ---'''</big>====
#<big>सः (अहम् ) ----- आह्वयति।</big>
#<big>सा (भवती) ----- पश्यति ।</big>
#<big>जनानी (सा) ----- पृच्छति ।</big>
#<big>त्वं (ते [पुं]) ----- वदसि ।</big>
#<big>सैनिकाः (देशः) ----- रक्षन्ति ।</big>
# <big>सा (भवत्यः ) ----- स्मरति ।</big>
#<big>सर्वे (अहम्) ----- पृच्छन्ति ।</big>
#<big>भवान् (एषा) ----- जानाति किम् ?</big>
#<big>सः ( भवान्) ----- न जानाति।</big>
===<big>'''उदाहरणानुसारं प्रश्न-निर्माणं कुर्वन्तु |'''</big>===
{| class="wikitable"
|+
!<big>वाक्यम् </big>
!<big>प्रश्नः</big>
|-
|<big>सः सत्यं वदति।</big>
|<big>कः सत्यं वदति?</big>
|-
|<big>एषः संयमं करोति।</big>
|<big>------?</big>
|-
|<big>योगी विभूतिं प्राप्नोति।</big>
|<big>------?</big>
|-
|<big>अहिंसकः वैरं त्यजति।</big>
|<big>------?</big>
|-
|<big>साधकः इन्द्रियाणि निगृह्णाति ।</big>
|<big>------?</big>
|-
|<big>छात्रः पादान् प्रसारयति।</big>
|<big>------?</big>
|-
|<big>सा हठयोगप्रदीपिकां पठति।</big>
|<big>------?</big>
|-
|<big>वैद्यः नाडीः परिशीलयति।</big>
| <big>------?</big>
|-
|<big>वैद्यः नाडीः परिशीलयति।</big>
|<big>------?</big>
|-
|<big>सः नियमान् पालयति।</big>
|<big>------?</big>
|-
|<big>अहं षट्कर्माणि करोमि।</big>
|<big>------?</big>
|}
<nowiki>===</nowiki> <big>'''अधोलिखितं सम्भाषणं पठतु । आवरणे विद्यामानानां शब्दानाम् उचितरूपाणि रिक्तस्थाने लिखतु '''---</big>''' ==='''
<big>माता - पुत्र ! (श्लोकः) ----- वदतु।</big>
<big>पुत्रः - अहं (श्लोकः) ----- वक्तुं न शक्नोमि।</big>
<big>माता – किमर्थम् ?</big>
<big>पुत्रः – अहं (शाला) ----- न गतवान् ।</big>
<big>माता – अहं (भवान्)---- पाठयामि।</big>
<big>पुत्रः – सत्यं, भवती (अहं) ----- पाठयतु।</big>
<big>माता – आं, पाठयामि।</big>
<big>पुत्री – अम्ब, (अहम्) ----- अपि पाठयतु।</big>
<big>माता – अस्तु, (भवती) ----- अपि पाठयामि।</big>
<big>पुत्रः – कदा पाठयति?</big>
<big>माता – इदानीं (भवान्) ----- पाठायामि ।</big>
<big>पुत्रः – (अनुजा) ----- कदा पाठयति।</big>
<big>माता – (सा) ----- श्वः पाठयामि ।</big>
===<big>'''अधः एकं सम्भाषणम् अस्ति । सम्भाषणं पठत । आवरणे विद्यमानानां शब्दानाम् उचितानि रूपाणि रिक्ते स्थले लिखत ।'''</big>===
<big> गीता – ह्यः भवती किमर्थं ____________ (विद्यालयः) न आगतवती ?</big>
<big>माला – ह्यः अहं ___________ (ग्रामः) गतवती आसम् |</big>
<big>गीता – _________ (ग्रामः) किमर्थं गतवती भवती ?</big>
<big>माला – प्रतिवर्षं मम पितामहः __________ (देवपुजा) करोति | अतः अहं ________ (ग्रामः) गतवती | </big>
<big>गीता – ग्रामे भवती किं किं कृतवती ?</big>
<big>माला – अहं ग्रामे _________ (लीला) ___________ (लता) च दृष्टवती | अहम् अपि _________ (पूजा) कृतवती | पितामहेन सह ___________ (संभाषणं) कृतवती | ____________ (बीजपूरवृक्षः) आरुह्य __________ (फलानि) खादितवती | अस्तु , ह्यः अध्यापकः __________ (कः) ___________ (पाठः) पाठितवान् ?</big>
<big>गीता – ह्यः अध्यापकः _________ (पाठः) न पठितवान् | अपि तु _________ (श्लोकाः) पठितवान् |</big>
<big>माला – तृतीयपाठस्य विषये सः ___________ (प्रश्नाः) पृष्टवान् वा ?</big>
<big>गीता – आं , सः ___________ (प्रश्नाः) पृष्टवान् | वयम् _________ (उत्तराणि) उक्तवन्तः |</big>
<big>माला – ह्यः गायत्री ___________ (कक्ष्या) आगतवती ?</big>
<big>गीता – आम् | सा ________ (नूतनः) _________ (चोलः) __________ (निचोलः) च धृत्वा आगतवती | ह्यः तस्याः जन्मदिनम् | सा ___________ (अध्यापिकाः) नमस्कृतवती | अध्यापकाः __________ (अशीर्वादः) कृतवन्तः | वयम् _________________ (अभिनन्दनवचनानि) उक्तवन्तः | </big>
===<big>'''योगाभ्यासे द्वितीयाविभक्तीनाम् उदाहरणानि –'''</big>===
#<big>युवकः प्राणायामं करोति |</big>
#<big>योगी इन्द्रियं निगृह्णाति |</big>
#<big>साधकः सत्यं वदति |</big>
#<big>भक्तः मोक्षम् इच्छति |</big>
#<big>शिष्यः योगम् अभ्यस्यति |</big>
#<big>शवासनं श्रान्तिं हरति |</big>
#<big>योगः रोगं नाशयति |</big>
#<big>सः वायुं पूरयति | </big>
====<big>'''अभ्यासः - एकवचने बहुवचने च द्वितीयाविभक्तिप्रयोगः'''</big>====
<big>एतानि वाक्यानि पठन्तु –</big>
{| class="wikitable"
|+
!<big>वाक्यम् </big>
!<big>प्रश्नः</big>
|-
|<big><nowiki>भक्तः ध्यानं करोति |</nowiki></big>
| <big>भक्तः किं करोति ?</big>
|-
|<big>आचार्यः योगाभ्यासम् अवलोकयति।</big>
|<big>आचार्यः कम् अवलोकयति ?</big>
|-
|<big>छात्रः प्राणान् पूरयति।</big>
|<big>छात्रः कान् पूरयति ?</big>
|-
|<big>योगशिक्षकः मुद्रां कारोति।</big>
|<big>योगशिक्षकः काम् करोति ?</big>
|-
|<big>योगः अस्मान् रक्षति।</big>
|<big>योगः कान् रक्षति ?</big>
|-
| <big>त्वं बालिकाभ्यः योगासनं दर्शयति।</big>
|<big>त्वं बालिकाभ्यः किं दर्शयति ?</big>
|-
|<big>सः आसनानि प्रदर्शयति।</big>
|<big>सः कानि प्रदर्शयति ?</big>
|-
|<big>बालकः नेतिसूत्रे नासिकायां स्थापयति।</big>
|<big>बालकः के नासिकायां स्थापयति ?</big>
|-
|<big>तौ भानुं नमस्कुरुतः।</big>
|<big>तौ कं नमस्कुरुतः ?</big>
|-
|<big>एषा महिला प्राणायामं पाठयति।</big>
|<big>एषा के प्राणायामं पाठयति ?</big>
|}
'''PAGE 18 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>१९. कदा ?; कुत्र ?; किम् ?</big>''' ==
===<big>कदा ?</big>===
==== <big>पठतु –</big> ====
<big>भवान् कदा उत्तिष्ठति ?</big>
<big>अहं पञ्चवादने उत्तिष्ठामि ।</big>
<big>भवान् कदा विद्यालयं गच्छति ?</big>
<big>अहं सप्तवादने विद्यालयं गच्छामि ।</big>
<big>सूर्योदयः कदा भवति ?</big>
<big>सूर्योदयः षड्वादने भवति।</big>
<big>भवती कदा क्रीडति ?</big>
<big>अहं सायं चतुर्वादने क्रीडामि ।</big>
<big>दीपावली कदा भवति ?</big>
<big>दीपावली प्रायः नवम्बरमासे भवति ।</big>
<big>वर्ष-ऋतुः कदा आगच्छति ?</big>
<big>वर्ष-ऋतुः जूनमासे आगच्छति ।</big>
===<big>कुत्र ?</big>===
==== <big>पठतु –</big> ====
<big>भवान् कुत्र वसति ?</big>
<big>अहं देहलीनगरे वसामि ।</big>
<big>भवती कुत्र कार्यं करोति ?</big>
<big>अहं वित्तकोषे कार्यं करोमि ।</big>
<big>रमेशः प्रतिदिनं कुत्र गच्छति ?</big>
<big>रमेशः प्रतिदिनं क्रीडाङ्गनं गच्छति ।</big>
<big>महोदयस्य कारयानं कुत्र अस्ति ?</big>
<big>महोदयस्य कारयानं गृहे अस्ति ।</big>
<big>भवान् श्वः कुत्र गमिष्यति ?</big>
<big>अहं श्वः मुम्बईनगरं गमिष्यामि।</big>
<big>बिहार-राज्यस्य राजधानी कुत्र अस्ति ?</big>
<big>बिहार-राज्यस्य राजधानी पटना नगरे अस्ति ।</big>
<big>महाकालमन्दिरं कुत्र अस्ति ?</big>
<big>महाकालमन्दिरम् उज्जैननगरे अस्ति ।</big>
===<big>किम् ?</big>===
==== <big>पठतु –</big> ====
<big>भवान् किं पठति ?</big>
<big>अहं रामायणं पठामि ।</big> <big>सुनीलः किम् क्रीडति ?</big>
<big>सुनीलः किं क्रीडति ?</big>
<big>सुनीलः पादकन्दुकं क्रीडति ।</big> <big>भवती किम् पाठयति ?</big>
<big>भवती किं पाठयति ?</big>
<big>अहं संस्कृतं पाठयामि ।</big>
<big>गृहस्य पुरतः किम् अस्ति ?</big>
<big>गृहस्य पुरतः वाटिका अस्ति ।</big>
<big>विद्यालयस्य पृष्ठतः किम् अस्ति ।</big>
<big>विद्यालयस्य पृष्ठतः ग्रन्थालयः अस्ति ।</big> <big>शिशुः किम् खादति ?</big>
<big>शिशुः किं खादति ?</big>
<big>शिशुः रोटिकां खादति ।</big>
===<big>अभ्यासः</big>===
==== <big>एतेषां प्रश्नानाम् उत्तरं लिखतु –</big> ====
<big>भवती कदा कार्यालयं गच्छति ?</big>
<big>------------------------------------</big>
<big>भवान् कदा मैसूरुनगरं गमिष्यति ?</big>
<big>------------------------------------</big>
<big>विशालस्य गृहं कुत्र अस्ति ?</big>
<big>------------------------------------</big>
<big>भारतदेशस्य संसदभवनं कुत्र अस्ति ?</big>
<big>-------------------------------------</big>
<big>बालकः प्रभाते किं खादति ?</big>
<big>------------------------------------</big>
<big>माता आपणतः किम् आनयति ?</big>
<big>------------------------------------</big>
'''PAGE 19 PDF'''
----
== '''<big>२०. सम्भाषणम्</big>''' ==
===<big>एतत् सम्भाषणं पठतु –</big>===
===='''<big>शिष्टाचारः</big>'''====
{|
![[File:SishtAchara.jpg|frameless|431x431px|center]]
|}
<big>रोहितः - हे मित्र ! नमस्ते।</big>
<big>शिवः - नमस्ते रोहित ! सुस्वागतम्, आगच्छतु ।</big>
<big>रोहितः - धन्यवादः । सर्वं कुशलं वा ?</big>
<big>शिवः - आम् कुशलम् । भवान् कथम् अस्ति । कदा आगतवान् नगरम् ?</big>
<big>रोहितः - अहम् अपि कुशली अस्मि । ह्यः एव आगतवान्। भवन्तं द्रष्टुम् उत्सुकः आसम्।</big>
<big>शिवः - बहु सन्तोषः भवन्तं दृष्टवा । उपविशतु । चायं पिबावः।</big>
<big>रोहितः - अस्तु। धन्यवादः।</big>
<big>शिवः - किञ्चित् अल्पाहारम् अपि कुर्वः। किं स्वीकरोति भवान् ?</big>
<big>रोहितः - अस्मिन् अल्पाहारगृहे रुचिकराः दोसकाः परिवेषयन्ति खलु ?</big>
<big>शिवः - आम्। भवान् सम्यक् स्मरति। पलाङ्डु-दोसकान् आदेशयावः।</big>
<big>रोहितः - अहो ! मह्यं बहु रोचते।</big>
<big>(अल्पाहारः आगच्छति)</big>
<big>शिवः - स्वीकरोतु भोः । इतोपि किञ्चित् क्वथितम् आवश्यकं किम् ?</big>
<big>रोहितः - मास्तु पर्याप्तम् ।</big>
<big>(चायम् आगच्छति)</big>
<big>शिवः - चायं स्वीकरोतु।</big>
<big>रोहितः - अपि च ? अद्यतने काले कः विशेषः ?</big>
<big>(मित्रयोः वार्तालापः अनुवर्तते)</big>
<big>रोहितः - अस्तु तर्हि। इदानीम् अहं गच्छामि। श्वः पुनः मिलावः।</big>
<big>शिवः - तथा एव कुर्वः।</big>
<big>रोहितः - नमस्कारः।</big>
<big>शिवः - नमस्कारः।</big>
===<big>अभ्यासः</big>===
===<big>१) अधोलिखितानि पदानि पठन्तु। कोष्ठके तेषाम् अन्वेषणं कुर्वन्तु।</big>===
{|
!<big>हरिः ओम्, स्वागतम्, नमस्कारः, चिन्ता मास्तु,</big> <big>सुप्रभातम्, क्षम्यताम्, कुशलम्, समीचिनम्, धन्यवादः</big>
|-
!
{| class="wikitable"
|'''<big>यी</big>'''
|'''<big>ध</big>'''
|'''<big>णो</big>'''
|'''<big>ढै</big>'''
|'''<big>छु</big>'''
|'''<big>थि</big>'''
|'''<big>सु</big>'''
|'''<big>जै</big>'''
|'''<big>थौ</big>'''
|'''<big>दू</big>'''
|-
|'''<big>डो</big>'''
|'''<big>न्य</big>'''
|'''<big>लौ</big>'''
|'''<big>ठू</big>'''
|'''<big>षी</big>'''
|'''<big>षी</big>'''
|'''<big>स</big>'''
|'''<big>बं</big>'''
|'''<big>टु</big>'''
|'''<big>थि</big>'''
|-
|'''<big>ञं</big>'''
|'''<big>वा</big>'''
|'''<big>दः</big>'''
|'''<big>हु</big>'''
|'''<big>क्ष</big>'''
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>मी</big>'''
|'''<big>फै</big>'''
|'''<big>थि</big>'''
|'''<big>णै</big>'''
|-
|'''<big>षी</big>'''
|'''<big>दः</big>'''
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>स्वा</big>'''
|'''<big>म्य</big>'''
|'''<big>श्म</big>'''
|'''<big>ची</big>'''
|'''<big>रौ</big>'''
|'''<big>रा</big>'''
|'''<big>ह</big>'''
|-
|'''<big>ङी</big>'''
|'''<big>टु</big>'''
|'''<big>थौ</big>'''
|'''<big>ग</big>'''
|'''<big>ता</big>'''
|'''<big>ची</big>'''
|'''<big>न</big>'''
|'''<big>टि</big>'''
|'''<big>दं</big>'''
|'''<big>रि:</big>'''
|-
|'''<big>सु</big>'''
|'''<big>प्र</big>'''
|'''<big>भा</big>'''
|'''<big>त</big>'''
|'''<big>म्</big>'''
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>म्</big>'''
| '''<big>म</big>'''
|'''<big>खा</big>'''
|'''<big>ओ</big>'''
|-
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>खा</big>'''
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>म्</big>'''
|'''<big>दू</big>'''
|'''<big>ल</big>'''
|'''<big>णिः</big>'''
|'''<big>लौ</big>'''
|'''<big>स्का</big>'''
|'''<big>म्</big>'''
|-
|'''<big>लौ</big>'''
|'''<big>ब</big>'''
| '''<big>ढै</big>'''
|'''<big>फी</big>'''
|'''<big>श</big>'''
|'''<big>थि</big>'''
|'''<big>णै</big>'''
|'''<big>खा</big>'''
|'''<big>ढ</big>'''
|'''<big>रः</big>'''
|-
|'''<big>खा</big>'''
|'''<big>जै</big>'''
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>कु</big>'''
|'''<big>ची</big>'''
|'''<big>चि</big>'''
| '''<big>न्ता</big>'''
|'''<big>मा</big>'''
|'''<big>स्तु</big>'''
|'''<big>थौ</big>'''
|}
|}
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/d/d0/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D_-_Samskrita_Vyakaranam.pdf Lesson PDF]
'''उत्तराणि Answers'''
----
== '''<big>२१. स्थावरवस्तूनि</big>''' ==
{| class="wikitable"
|[[File:VidyaalayaH.png|center|frameless|200x200px]]
{| class="wikitable"
|-
!'''<big>विद्यालयः</big>'''
|}
|[[File:KAryAlayaH.png|center|frameless|208x208px]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>कार्यालयः</big>
|}
|[[File:Mandiram-1.png|center|frameless|259x259px]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>मन्दिरम्</big>
|}
|-
|
|
|
|-
| [[File:RAshaTrapatibhavanam.png|frameless|200x200px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>राष्ट्रपतिभवनम्</big>
|}
| [[File:KailAshamandiram.jpg|frameless|212x212px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>कैलासमन्दिरम्</big>
|}
| [[File:JalAshayaH_-pANachakkI.png|center|frameless|220x220px]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>जलाशयः</big>
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:OuShAdhAlayaH.png|center|frameless|198x198px]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>औषधालयः</big>
|}
|[[File:ApaNaH.png|center|frameless|199x199px]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>आपणः</big>
|}
|[[File:RelasthAnakam.png|center|frameless|200x200px]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>रेलस्थानकम्</big>
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:BasasthAnam.png|center|frameless|210x210px]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>लोकयानस्थानकम्</big>
|}
|[[File:VimAnasthanam.png|frameless|200x200px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>विमानस्थानकम्</big>
|}
|[[File:Parvatam.png|center|frameless|194x194px]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>पर्वतः</big>
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:NadI.png|center|frameless|250x250px]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>नदी</big>
|}
|[[File:SaMsadabhavanam.jpg|frameless|200x200px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>संसद्भवनम्</big>
|}
|[[File:BaalaajImandiram.png|center|frameless|183x183px]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>देवालयः</big>
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:UdyAnam.png|center|frameless|194x194px]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>उद्यानम्</big>
|}
|[[File:GRIham.png|frameless|196x196px|center]]
{| class="wikitable"
|+
!<big>गृहम्</big>
|}
|[[File:GrAnthAlayam.jpg|center|frameless|200x200px]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>ग्रन्थालयः</big>
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:JalapAtaH_-_Niagaraa.jpg|center|frameless|200x200px]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>जलपातः</big>
|}
|[[File:Bund1.jpg|center|frameless|259x259px]]
{| class="wikitable"
|+
!<big>सेतुः</big>
|}
|[[File:Durgah.jpg|frameless|340x340px|center]]
{| class="wikitable"
|+
!<big>दुर्गम्</big>
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:Samudrah.jpg|center|frameless|281x281px]]
{| class="wikitable"
|+
!<big>समुद्रः</big>
|}
|[[File:Sarovarah.jpg|frameless|259x259px|center]]
{| class="wikitable"
|+
!<big>सरोवरः</big>
|}
|[[File:Shilpam.jpg|center|frameless|252x252px]]
{| class="wikitable"
|+
!<big>शिल्पाणि</big>
|}
|}
====<big>स्थावरवस्तुनि - अभ्यासः</big>====
{| class="wikitable"
|+<big>चित्रं दृष्ट्वा, उदाहरणं दृष्ट्वा तादृशानि वाक्यानि लिखतु ---</big>
|[[File:GRIham.png|frameless|196x196px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>गृहम्</big>
|}
|<big>१. मम माता <u>'''गृहम्'''</u> आगच्छति।</big>
|-
|
|
|-
|[[File:Mandiram-1.png|frameless|259x259px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>मन्दिरम्</big>
|}
|<big>२. मम मातामही --- गच्छति ।</big>
|-
|
|
|-
|[[File:UdyAnam.png|frameless|194x194px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>उद्यानम्</big>
|}
|<big>३. मम --- --- गच्छति।</big>
|-
|
|
|-
|[[File:BasasthAnam.png|frameless|210x210px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>लोकयानस्थानकम्</big>
|}
|<big>४. --- --- ---- ---- ।</big>
|-
|
|
|-
|[[File:KAryAlayaH.png|frameless|208x208px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>कार्यालयः</big>
|}
|<big>५. --- --- ---- ---- ।</big>
|-
|
|
|-
|[[File:Sala de cine.jpg|frameless|200x200px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>चित्रमन्दिरम्</big>
|}
|<big>६. --- --- ---- ---- ।</big>
|-
|
|
|-
|[[File:ApaNaH.png|frameless|225x225px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>आपणः</big>
|}
|<big>७. --- --- ---- ---- ।</big>
|-
|
|
|-
| [[File:GrAnthAlayam.jpg|frameless|200x200px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>ग्रन्थालयः</big>
|}
|<big>८. --- --- ---- ---- ।</big>
|-
|
|
|-
|[[File:RelasthAnakam.png|frameless|259x259px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>रेलस्थानकम्</big>
|}
|<big>९. --- --- ---- ---- ।</big>
|-
|
|
|-
|[[File:Parvatam.png|frameless|194x194px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>पर्वतः</big>
|}
|<big>११. --- --- ---- आरोहति ।</big>
|-
|
|
|-
|[[File:NadI.png|frameless|250x250px|center]]
{| class="wikitable"
|-
!<big>नदी</big>
|}
|<big>१२. --- --- ---- तरन्ति।</big>
|}
'''PAGE 21'''
----######################################################################################
== '''<big>२२. दिशाः</big>''' ==
{| class="wikitable"
|<big>पुरतः</big>
|[[File:Puratah2.jpg|frameless|263x263px]]
|-
|
|
|-
|<big>पृष्ठतः</big>
|[[File:Prushtatah.jpg|frameless|308x308px]]
|-
|
|
|-
|<big>वामतः</big>
|[[File:Vamatah2.jpg|frameless|218x218px]]
|-
|
|
|-
|<big>दक्षिणतः</big>
|[[File:Dakshinatah.jpg|frameless|243x243px]]
|-
|
|
|-
|<big>उपरि</big>
|[[File:Upari.jpg|frameless|225x225px]]
|-
|
|
|-
|<big>अधः</big>
|[[File:Adhah.jpg|frameless|225x225px]]
|}
====<big>अभ्यासः </big>====
{| class="wikitable"
| [[File:Puratah2.jpg|frameless|215x215px|center]]
|<big>मम पुरतः किम् अस्ति?</big>
|[[File:Sanganakam.jpg|center|frameless|200x200px]]
|<big><nowiki>मम पुरतः सड्गणकम् अस्ति |</nowiki></big>
|-
|
|
|
|
|-
|[[File:Prushtatah.jpg|frameless|207x207px|center]]
|<big>मम पृष्टतः किम् अस्ति?</big>
|[[File:Dvichakrika.jpg|center|frameless|200x200px]]
|<big>मम पृष्टतः द्विचक्रिका अस्ति ।</big>
|-
|
|
|
|
|-
|[[File:Vamatah2.jpg|frameless|218x218px|center]]
|<big>मम वामतः किम् अस्ति?</big>
|[[File:Dvaram.jpg|center|frameless|200x200px]]
|<big>मम वामतः द्वारम् अस्ति ।</big>
|-
|
|
|
|
|-
|[[File:Dakshinatah.jpg|frameless|222x222px|center]]
|<big>मम दक्षिणतः किम् अस्ति?</big>
|[[File:Vatayanam.jpg|center|frameless|200x200px]]
|<big>मम दक्षिणतः वातायनम् अस्ति।</big>
|-
|
|
|
|
|-
|[[File:Upari.jpg|frameless|206x206px|center]]
|<big>मम उपरि किम् अस्ति?</big>
|[[File:VyajanaM.jpg|center|frameless|200x200px]]
|<big>मम उपरि व्यजनम् अस्ति।</big>
|-
|
|
|
|
|-
|[[File:Adhah.jpg|frameless|195x195px|center]]
|<big>मम अधः किम् अस्ति?</big>
|[[File:Kuttimah.png|center|frameless|300x300px]]
|<big>मम अधः कुट्टिमः अस्ति। </big>
|}
'''PAGE 22 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>२३. पञ्चम्यर्थे तः</big>''' ==
===<big>पञ्चम्यर्थे तः इति प्रयोगः सरलः। तः इति अव्ययपदम्। अतः सर्वेषु लिङ्गेषु तस्य रूपं समानम् ।</big>===
{| class="wikitable"
|<big>'''पञ्चमीविभक्तिः'''</big>
|
|<big>'''तः'''</big>
|-
|<big>विद्यालयात्</big>
|=
|<big>'''विद्यालयतः'''</big>
|-
|<big>नद्याः</big>
|=
|<big>'''नदीतः '''</big>
|-
|<big>ग्रन्थात्</big>
|=
|<big>'''ग्रन्थतः'''</big>
|-
|<big>गृहात्</big>
|=
|<big>'''गृहतः'''</big>
|-
|<big>शालायाः</big>
|=
|<big>'''शालातः'''</big>
|-
|<big>बालकस्य</big>
|=
|<big>'''बालकतः'''</big>
|}
==== '''<big>पञ्चमीविभक्तेः तः इत्यनयोः अर्थभेदः नास्ति।</big>''' ====
{| class="wikitable"
! colspan="2" |
===<big>अवधेयम्</big>===
|-
!<big>अशुद्धम्</big>
!<big>शुद्धम्</big>
|-
|<big>अत्रतः</big>
|<big>अतः</big>
|-
|<big>तत्रतः </big>
|<big>ततः</big>
|-
|<big>कुत्रतः </big>
|<big>कुतः</big>
|-
|<big>उपरितः </big>
| <big>उपरिष्टात्</big>
|}
===<big>कोष्ठके दत्तानि वाक्यानि पठतु अवगच्छतु च ।</big>===
{| class="wikitable"
|+
|-
|<big>गङ्गा हिमालयतः प्रवहति।</big>
|
|<big>पत्राणि वृक्षतः पतन्ति।</big>
|-
|<big>फलं वृक्षतः पतति।</big>
|
|<big>माता शाटिका वस्त्रालयतः क्रीतवति। </big>
|-
|<big>मोहनः विद्यालयतः आगच्छति।</big>
|
|<big>औषधयः पृथिवीतः उद्भवन्ति।</big>
|-
|<big>शब्दः दूरवाणीतः भवति।</big>
|
|<big>युवकाः क्रीडाङ्गणतः आगच्छन्ति।</big>
|-
|<big>लोकयानं चेन्नैनगरतः गच्छति।</big>
|
|<big>कपयः वृक्षतः अवरोहन्ति ।</big>
|-
|<big>श्वासः नासिकातः आगच्छति।</big>
|
|<big>वयम् आचार्यतः ज्ञानं सम्पादयामः।</big>
|-
|<big>कमलं सरोवरतः जायते।</big>
|
|<big>कृषकाः नगरतः ग्रामं गच्छन्ति।</big>
|-
|<big>हस्ततः कङ्गणं पतति।</big>
|
|<big>नार्याः नदीतः जलम् आनयन्ति।</big>
|-
|<big>शीतलता कौमुदीतः प्रवहति।</big>
|
|<big>मधुरं पिपिलिकातः रक्षतु।</big>
|-
|<big>पुरुषः कार्यालयतः गृहम् आगच्छति।</big>
|
|<big>सः वित्तकोशतः धनम् आनयति।</big>
|}
===<big>अभ्यासः - उचितपदानि चित्वा कस्मात् किम् आगतः इति लिखतु</big>===
{| class="wikitable"
|<big>ग्रन्थालयतः</big>
|<big>औष्ण्यम्</big>
|-
|<big>दूरवाणीतः</big>
|<big>गन्धः</big>
|-
|<big>शीतपेटिकातः</big>
|<big>वृष्टिः</big>
|-
|<big>आतपतः</big>
|<big>पुस्तकम्</big>
|-
|<big>बीजतः</big>
|<big>चूर्णम्</big>
|-
|<big>तण्डुलतः </big>
|<big>जलम्</big>
|-
|<big>रुग्णालयतः </big>
|<big>क्षीरम्</big>
|-
|<big>गन्धवर्तिकातः</big>
|<big>शब्दः</big>
|-
|<big>क्षीरकेन्द्रतः</big>
|<big>औषधम्</big>
|-
|<big>सरोवरतः</big>
|<big>शैत्यम्</big>
|-
|<big>वित्तकोशतः</big>
|<big>अङ्कुरः</big>
|-
|<big>मेघतः</big>
|<big>धनम्</big>
|}
#<big>---- ---- ----</big>
# <big>---- ---- ----</big>
#<big>---- ---- ----</big>
#<big>---- ---- ----</big>
#<big>---- ---- ----</big>
#<big>---- ---- ----</big>
#<big>---- ---- ----</big>
#<big>---- ---- ----</big>
#<big>---- ---- ----</big>
#<big>---- ---- ----</big>
#<big>---- ---- ----</big>
<big> </big>
==='''<big>अभ्यासः -</big> <big>कस्मात् किम् आगतम् इति लिखतु</big>'''===
[[File:Butterfly Life Cycle2.0.png|frameless|373x373px]]
#<big>---- ---- ----</big>
# <big>---- ---- ----</big>
#<big>---- ---- ----</big>
#<big>---- ---- ----</big>
===<big>पञ्चम्यर्थे तः इत्यस्य प्रयोगः</big>===
{| class="wikitable"
|+
!<big>क्षीरकेन्द्रम्, हिमालयः, वाराणासी, क्रीडाङ्गणम्, नदी, नगरम्, छुरिका, आपणम्, पाकशाला,</big> <big>कार्यालयम् ग्रामः, गोशाला, मुखं, यानम्, पाञ्चालिका, वृक्षः, ग्रन्थालयः, शाखा, बाष्पस्थाली।</big>
|}
==== <big> '''उपरिष्टात् कोष्ठकात् उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानं पूरयतु |''' </big> ====
{| class="wikitable"
|<big> १</big>
|<big>'''कुतः धूमः आगच्छति'''</big>
|<big>'''पाकशालातः धूमः आगच्छति।'''</big>
|-
|<big> २</big>
|<big>भवती कुतः क्षीरं क्रीणाति? </big>
|
|-
|<big> ३</big>
|<big>बाष्पः कुतः आगच्छति?</big>
|
|-
|<big>४</big>
|<big>यात्रिका कुतः पतति?</big>
|
|-
|<big>५</big>
|<big>भवान् कुतः पुस्तकानि स्वीकरोति?</big>
|
|-
|<big>६</big>
|<big>गोपालकः कुतः गां नयति?</big>
|
|-
|<big>७</big>
|<big>फलरसः कुतः श्रवति?</big>
|
|-
|<big>८</big>
| <big>खजूरः कुतः क्रीणाति?</big>
|
|-
|<big>९</big>
|<big>कृषकः कुतः आगच्छति?</big>
|
|-
|<big>१०</big>
|<big>कुतः फलानि पतति?</big>
|
|-
|<big>११</big>
|<big>बालकः कुतः आगच्छति?</big>
|
|-
|<big>१२</big>
|<big>ग्रामीणः कुतः जलम् आनयति?</big>
|
|-
|<big>१३</big>
|<big>पुष्पं कुतः पतितम्?</big>
|
|-
|<big>१४</big>
|<big>शब्दः कुतः आगच्छति?</big>
|
|-
|<big>१५</big>
|<big>रेल्यानं कुतः आगच्छति?</big>
|
|-
| colspan="3" |<big>'''*उत्तराणि अधोभागे दत्तानि।'''</big>
|}
====<big>आवरणान्तर्गतेन शब्देन वाक्यानि पूरयत।</big>====
<big>उदाहरणम्</big>
<big>'''१. जलं <u>द्रोणीतः</u> (द्रोणी) उद्गच्छति।'''</big>
<big>२. तैलं---------(कूपी) स्रवति।</big>
<big>३. युवकाः----- (यानम्) कूर्दन्ति।</big>
<big>४. नदी ------ (गिरिः) प्रवहति।</big>
<big>५. दध्यन्नं ----- (मार्जारः) रक्षतु।</big>
<big>६. नवनीतं -----(दधि) प्राप्नोति।</big>
<big>७. वयं -----(समुद्रतीरम्) शङ्खम् आनयामः ।</big>
<big>८. सर्वकार:-----(भूकम्पः) जनान् रक्षति ।</big>
<big>९. मणिः --------(माला) पतति ।</big>
<big>१०. बालः -------(शाला) आगच्छति।</big>
<big>११. गायकः -----(सभा) बहिरागच्छति ।</big>
<big>१२. सा ---------(विदशराज्यम्) अत्र आगता ।</big>
<big>१३. अन्नं-------- (स्थालिका) पतति ।</big>
<big>१४. शब्दः ------(घण्टा) भवति ।</big>
<big>१५. नूपुरं -------(पादः) पतति। </big>
<big>१६. धूमः ------(यानम्) आगच्छति।</big>
<big>१७. कृषकः -----(अजाः) कृषिभूमिं रक्षति ।</big>
<big>१८.वृष्टिः ------(मेघः) पतति।</big>
<big>१९.दन्तः -------(मुखं) पतति</big>
<big>२०.सा ---------(कपाटिका) पुस्तकानि स्वीकरोति।</big>
<big>२१.ध्वनिः ------(आकाशवाणी) भवति।</big>
<big>२२.बालकः ---- (वर्गः) बहिः तिष्ठति।</big>
<big>२३.शिशुः -----(शय्या) न उत्तिष्ठति।</big>
<big>२४.----- (वातनियन्त्रकः) शैत्यम् आगच्छति।</big>
<big>२५.स: ---- (विदेशः) आगन्तुम् इच्छति।</big>
<big>२६. अम्बा---(गृहम्) भोजनम् आनयति।</big>
<big>२७. माला-----(नीलगिरी) प्रयाणं करोति।</big>
<big>२८. मोनिषा पुस्तकानि ----(विदेशः) आनयति।</big>
<big>२९. मातुलः वस्त्राणि ----(आपणः) क्रीतवान्।</big>
<big>३०. निर्झरः -----(पर्वतः) प्रवहति।</big>
<big> <nowiki>*</nowiki>'''उत्तराणि'''- १. पाकशालातः, २. क्षीरकेन्द्रतः, ३. बाष्पस्थालीतः, ४. यानतः, ५. ग्रन्धालयतः, ६. गोशालातः, </big>
<big> ७. छुरिकातः ८.आपणतः, ९. नगरतः, १०. वृक्षतः, ११. क्रीडाङ्गणतः, १२. नदीतः, १३.शाखातः,</big>
<big> १४. मुखतः, १५. वाराणसीतः।</big>
'''PAGE 23 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>२४. शीघ्रम् , मन्दं ,शनैः ,उच्चैः</big>''' ==
===<big>शीघ्रं , मन्दं ,शनैः ,उच्चैः च पठत, अवगच्छत च।</big>===
{| class="wikitable"
|+
|[[File:ShambUkaH.png|frameless|135x135px]]
|<big>शम्बूकः मन्दं गच्छति ।</big>
|-
|
|
|-
|[[File:SyenaH.png|frameless|141x141px]]
|<big>श्येनः शीघ्रं डयते । </big>
|-
|
|
|-
|[[File:KukuTTaH.png|frameless|138x138px]]
|<big>कुक्कुटः उच्चैः रवति ।</big>
|-
|
|
|-
|[[File:BaalikA.png|frameless|157x157px]]
|<big>बालिका शनैः रोदिति ।</big>
|}
===<big>अभ्यासः</big>===
==== <big>1. चित्रं दृष्ट्वा रिक्तस्थानं पूरयतु।</big>====
{| class="wikitable"
![[File:RIShabhashakaTah.png|frameless|177x177px]]
{| class="wikitable"
!<big>ऋषभशकटः</big>
|}
![[File:UchchabhAShiNi.png|frameless|184x184px]]
{| class="wikitable"
!<big>उच्चभाषिणी</big>
|}
![[File:AshvaH.png|frameless|172x172px]]
{| class="wikitable"
!<big>अश्वः</big>
|}
![[File:Shashah.png|frameless|163x163px]]
{| class="wikitable"
!<big>शशः</big>
|}
|-
|
|
|
|
|-
|[[File:SiMhah.png|frameless|153x153px]]
{| class="wikitable"
!<big>सिंहः</big>
|}
|[[File:UllUkah.png|frameless|158x158px]]
{| class="wikitable"
!<big>उलूकः</big>
|}
|[[File:KUrmah.png|frameless|182x182px]]
{| class="wikitable"
!<big>कूर्मः</big>
|}
|[[File:VimAnam- shrIghram.png|frameless|208x208px]]
{| class="wikitable"
!<big>विमानम्</big>
|}
|}
==='''<big>शीघ्रं, मन्दं, शनैः, उच्चैः पठत अवगच्छत च।</big>'''===
<big>१. ऋषभशकटः ----- गच्छति ।</big>
<big>२. उच्चभाषिणी ---- शब्दं करोति ।</big>
<big>३. अश्वः ------ धावति । </big>
<big>४. .शशः -----धावति । </big>
<big>५. सिंहः ------- गर्जति ।</big>
<big>६. उलूकः -----डयते ।</big>
<big>७. कुर्मः ------गच्छति।</big>
<big>८. विमानम् ----गच्छति।</big>
===<big>2. अधोभागे दत्तान् शब्दान् प्रयुज्य वाक्यानि रचयतु ।</big> ===
{| class="wikitable"
| colspan="3" | [[File:PaThati-khAdati-dhAvati.png|frameless|300x300px]]
|-
!'''<big>पठति</big>'''
!'''<big>खादति</big>'''
!'''<big>धावति</big>'''
|-
|
|
|
|-
| colspan="3" |[[File:GAyati-pachati-prakShalayati.png|frameless|300x300px]]
|-
!'''<big>गायति</big>'''
!'''<big>पचति</big>'''
!<big>प्रक्षालयति</big>
|}'''<big>यथा</big>'''
'''<big>बालकः शीघ्रं पठति।</big>'''
#<big>---- ---- ----।</big>
#<big>---- ---- ----।</big>
#<big>---- ---- ----।</big>
#<big>---- ---- ----।</big>
#<big>---- ---- ----।</big>
===<big>3. शीघ्रं, मन्दं, शनैः, उच्चैः च इत्येतेषु उचित-पदेन रिक्तस्थानं पूरयत।</big>===
<big>१.पण्डितः -------- श्लोकान् स्मरति।</big>
<big>२.गुरुः ---------धर्मं बोधयति ।</big>
<big>३.रुग्णः -------- भाषयति।</big>
<big>४.बालकः------- उत्तरं प्राप्तवान्।</big>
<big>५. युवकः ----- यानं चालयति।</big>
<big>६.शिशुः------- रोदिति ।</big>
<big>७.सस्यानि-------वर्धन्ते ।</big>
<big>८. नदी ------- प्रवहति ।</big>
<big>९.पाठम् ----- पठतु ।</big>
<big>१०. चिन्तयित्वा ------ लिखतु।</big>
===<big>4. आवरणे सूचितानां शब्दानां साहाय्येन अधो निर्दिष्टानां प्रश्नानाम् उत्तरं लिखतु।</big>===
'''<big>(शीघ्रं,मन्दं, शनैः, उच्चैः )</big>'''
<big>१.यानं कथं गच्छति ?</big>
<big>२. कूर्मः कथं गच्छति ?</big>
<big>३.गजः कथं गच्छति ?</big>
<big>४.विमानं कथम् उड्डयते ?</big>
<big>५.सिंहः कथं गर्जति ?</big>
<big>६.चोरः कथं धावति ?</big>
<big>७.मार्जारः कथं गच्छति ?</big>
<big>८.छात्राः कथं कोलाहलं करोति ?</big>
<big>९. वृद्धा कथं भाषते ?</big>
<big>१०.पुष्पं कथं विकसति ?</big>
<big>११. बालकः कथं पठति ?</big>
<big>१२. मृगाः कथं धावन्ति ?</big>
<big>१३. वृद्धः कथं गच्छति ?</big>
<big>१४. मीनाः कथं तरन्ति ?</big>
<big>१५. कन्दुकः कथं पतति ?</big>
'''PAGE 24 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>२५. कथम् ?; किमर्थम् ?</big>''' ==
=== '''<big>कथम् ?</big>''' ===
==== <big>कथम् इति सप्तककारेषु एकः प्रश्नवाचकशब्दः अस्ति ।</big> ====
<big>सप्त ककाराः = किम् (What?), कुत्र (Where?), कति (How many), कदा (When?), कुतः (From where?), '''<u>कथम्</u>''' (How?), '''<u>किमर्थम्</u>''' (Why or for what?) ।</big>
====<big>कथम् इति प्रश्नस्य उत्तराणि ---</big>====
{| class="wikitable"
|<big>सम्यक्</big>
|<big>समीचीनम्</big>
|<big>उत्तमम्</big>
|<big>सुन्दरम्</big>
|}
====<big>ध्यानेन पठन्तु ---</big>====
{| class="wikitable"
|+
!<big>प्रश्नः</big>
!<big>उत्तरम्</big>
|-
|<big>नाटकं कथम् अस्ति ?</big>
|<big>नाटकम् अत्युत्तमम् अस्ति।</big>
|-
|<big>गायकः कथं गायति ?</big>
|<big>गायकः सम्यक् गायति।</big>
|-
|<big>कूर्मः कथं चलति ?</big>
|<big>कूर्मः मन्दं चलति।</big>
|-
|<big>विमानं कथं गच्छति ?</big>
|<big>विमानं शीघ्रं गच्छति।</big>
|-
|<big>नृत्यं कथम् अस्ति ?</big>
|<big>नृत्यं सुन्दरम् अस्ति।</big>
|-
|<big>चित्रं कथम् अस्ति ?</big>
|<big>चित्रं सुन्दरम् अस्ति।</big>
|-
|<big>सरोवरं कथम् अस्ति ?</big>
|<big>सरोवरं बहु विस्तृतम् अस्ति।</big>
|-
|<big>मृगः कथं धावति ?</big>
|<big>मृगः शीघ्रं धावति।</big>
|-
|<big>सिंहः कथं गर्जति ?</big>
|<big>सिंहः उच्चैः गर्जति।</big>
|}
====<big> </big> <big>अभ्यासः</big> <big> </big>====
<big>'''१. उदाहरणम् अनुसृत्य एतेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखतु''' </big>
<big>'''यथा ---'''</big>
<big>'''आरोग्यं कथं अस्ति? आरोग्यं सम्यक् अस्ति |'''</big>
<big>बालकः कथं धावति? ------------------- |</big>
<big>वातावरणं कथम् अस्ति ? -------------------- |</big>
<big>एतत् वस्त्रं कथम् अस्ति ? -------------------- |</big>
<big>भीमसेनजोशी कथं गायति ? -------------------- |</big>
<big>तेन्दुलकरः कथं क्रीडति ? --------------------- | </big>
<big>भोजनं कथम् अस्ति? -------------------- |</big>
<big>भवती कथम् अस्ति ? ------------------- |</big>
<big>एतत् चलचित्रं कथम् अस्ति ? ------------------- |</big>
<big>वातावरणं कथम् अस्ति ? -------------------- |</big>
<big>तत् पुस्तकं कथम् अस्ति ? ------------------- |</big>
<big>सः कार्यं कथं करोति ? -------------------- |</big>
<big>अध्यापकः कथं पाठयति? ---------------------|</big>
<big>सीता कथं गायति? ------------------- |</big>
<big>राधा कथं नृत्यति? ------------------ | </big>
<big>चोरः कथं धावति? ------------------- |</big>
====<big>२. उदाहरणमनुसृत्य एतेषाम् उत्तराणां प्रश्नान् लिखतु</big>====
<big>'''यथा ---'''</big>
<big>'''मन्दिरं सुन्दरम् अस्ति । मन्दिरं कथम् अस्ति ?'''</big>
<big>मोदकम् उत्तमम् अस्ति । ------------------- |</big>
<big>शिशु: उच्चैः रोदिति । ------------------- |</big>
<big>माता शीघ्रं कार्यं करोति । ------------------- |</big>
<big>भवती शनैः वदति । ------------------- |</big>
<big>अश्वः शीघ्रं धावति ------------------- |</big>
<big>लोकयानं मन्दं गच्छति । ------------------- |</big>
<big>कारयानं शीघ्रं गच्छति । ------------------- |</big>
<big>रमेशः उच्चैः हसति । ------------------- |</big>
<big>छात्रः मन्दं लिखति । ------------------- |</big>
<big>वातावरणं सुन्दरम् अस्ति । ------------------- |</big>
<big>शाटिका उत्ततम् अस्ति । ------------------- |</big>
<big>माला सम्यक् धावति। ------------------- |</big>
=== <big>'''किमर्थम्?'''</big> ===
<big>'''किमर्थम् इति सप्तककारेषु एकः प्रश्नवाचकशब्दः अस्ति । '''</big>
<big>सप्त ककाराः = किम् (What?), कुत्र (Where?), कति (How many), कदा (When?), कुतः (From where?), कथम् (How?), किमर्थम् (Why or for what?) ।</big>
====<big>किमर्थम् इति प्रश्नवाचकः शब्दस्य उत्तरं क्रियायाः कारणं भवति।</big>====
<big>यथा ---</big>
{| class="wikitable"
|+
!<big>प्रश्नः</big>
!<big>उत्तरम्</big>
|-
|<big>शिष्यः किमर्थं गुरुकुले वसति?</big>
|<big>शिष्यःअध्ययनार्थं गुरुकुले वसति।</big>
|-
|<big>सः किमर्थं योगासनं करोति?</big>
|<big>सः आरोग्यार्थं योगासनं करोति।</big>
|-
| <big>माता मन्दिरं किमर्थं गच्छति ?</big>
|<big>माता मन्दिरं देवदर्शनार्थं गच्छति ।</big>
|-
|<big>रोहनः किमर्थं विदेशं गच्छति?</big>
|<big>रोहनः प्रवासार्थं विदेशं गच्छति।</big>
|-
|<big>धनिकः किमर्थं दानं करोति?</big>
|<big>धनिकः सन्तोषार्थं दानं करोति।</big>
|}
==== <big>अभ्यासः</big> ====
<big>'''१. उदाहरणम् अनुसृत्य शब्दद्वयम् उपयुज्य प्रश्नम् उत्तरं च लिखतु ---'''</big>
<big>यथा – </big>
{| class="wikitable"
|+
|'''<big>१. विद्यालयम् - पठनार्थम्</big>'''
|
|-
|<big>१.</big> <big>प्र. – छात्रा किमर्थं विद्यालयं गच्छति</big> <big>?</big>
|<big>उ. - छात्रा पठानार्थं विद्यालयं गच्छति।</big>
|-
| colspan="2" |<big>'''२. विदेशम् – प्रवासार्थम्'''</big>
|-
|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big>
|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big>
|-
| colspan="2" |<big>'''३. पाकगृहम् – भोजनार्थम्'''</big>
|-
|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big>
| <big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big>
|-
| colspan="2" |<big>'''४. चिकित्सालयम् – औषधार्थम्'''</big>
|-
|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big>
|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big>
|-
| colspan="2" |<big>'''५. उद्यानम् – विहारार्थम्'''</big>
|-
|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big>
|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big>
|-
| colspan="2" |<big>'''६. ग्रन्थालयम् – पठानार्थम्'''</big>
|-
|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big>
|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big>
|-
| colspan="2" |<big>'''७. मन्दिरम् – प्रसादार्थम्'''</big>
|-
|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big>
|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big>
|-
| colspan="2" |<big>'''८. क्रीडाङ्गम् – क्रीडनार्थम्'''</big>
|-
|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big>
|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big>
|-
| colspan="2" |<big>'''९. कश्मीरम् – विहारार्थम्'''</big>
|-
|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big>
|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big>
|-
| colspan="2" |<big>'''१०. प्रदर्शन्याम् - चित्रदर्शनार्थम्'''</big>
|-
|<big>प्र. - ----- -------- ------ -------?</big>
|<big>उ. - ----- -------- -------- ------ ।</big>
|}'''PAGE 25 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>२६. भूतकालकृदन्तरूपाणि</big>''' ==
===<big>भूतकालः (लङ्लकारः ) तिङन्तरूपाणि</big>===
===='''<big>पठ्-धातोः भूतकाले तिङन्तरूपाणि</big>''' ====
=====<big>परस्मैपदि क्रियापदम् [पठ् धातुः]– भूतकालरूपाणि</big>=====
{| class="wikitable"
|
| colspan="2" |<big>वर्तमानकालः</big>
| colspan="3" |<big>भूतकालः</big>
|-
|<big>पुरुषः / वचनम्</big>
|<big>एकवचनम्</big>
|<big>बहुवचनम्</big>
| colspan="2" |<big>एकवचनम्</big>
|<big>बहुवचनम् </big>
|-
|<big>प्र. पु.</big>
|<big>पठति</big>
|<big>पठन्ति</big>
| colspan="2" |<big>अपठत्</big>
|<big>अपठन्</big>
|-
|<big>म. पु.</big>
|<big>पठसि</big>
|<big>पठथ</big>
| colspan="2" |<big>अपठः</big>
|<big>अपठत</big>
|-
|<big>उ. पु.</big>
|<big>पठामि</big>
|<big>पठामः</big>
| colspan="2" |<big>अपठम्</big>
|<big>अपठाम </big>
|}
=====<big>आत्मनेपदि क्रियापदम् [वन्द् धातुः] - भूतकालरूपाणि</big>=====
{| class="wikitable"
|
| colspan="2" | <big>वर्तमानकालः</big>
| colspan="3" |<big>भूतकालः</big>
|-
|<big>पुरुषः /वचनम्</big>
| <big>एकवचनम्</big>
|<big>बहुवचनम् </big>
|<big>एकवचनम्</big>
|<big>बहुवचनम् </big>
|
|-
|<big>प्र. पु.</big>
|<big>वन्दते</big>
| <big>वन्दन्ते</big>
|<big>अवन्दत</big>
|<big>अवन्दन्त</big>
|
|-
|<big>म. पु.</big>
|<big>वन्दसे</big>
| <big>वन्दध्वे</big>
|<big>अवन्दथाः</big>
|<big>अवन्दध्वम्</big>
|
|-
|<big>उ. पु.</big>
|<big>वन्दे</big>
|<big>वन्दामहे</big>
|<big>अवन्दे</big>
|<big>अवन्दामहि </big>
|
|}
====<big>अस् धातोः भूतकाले तिङन्तरूपाणि</big>====
{| class="wikitable"
|
| colspan="2" |<big>वर्तमानकालः</big>
| colspan="2" |<big>भूतकालः</big>
|-
|
|<big>एकवचनम्</big>
|<big>बहुवचनम्</big>
|<big>एकवचनम्</big>
|<big>बहुवचनम्</big>
|-
|<big>प्र.पु.</big>
|<big>अस्ति</big>
|<big>सन्ति</big>
|<big>आसीत्</big>
|<big>आसन्</big>
|-
|<big>म. पु.</big>
|<big>असि</big>
|<big>स्थ</big>
|<big>आसीः</big>
|<big>आस्त</big>
|-
|<big>उ.पु.</big>
|<big>अस्मि</big>
|<big>स्मः</big>
|<big>आसम्</big>
|<big>आस्म</big>
|}
===<big>कृदन्तरूपाणि</big> '''- <big>क्त अपि च क्तवतु</big>'''===
<big>क्त अपि च क्तवतु इति कृत्प्रत्ययाः भूतकालार्थे विहिताः भवन्ति।</big>
<big>धातोः परतः</big> <big>कृत्-प्रत्ययस्य योजनेन प्रातिपदिकस्य</big> <big>निर्माणं भवति</big><big>। </big>
<big>कृदन्तरूपाणि त्रिषु लिङ्गेषु, त्रिषु-वचनेषु, सप्तसु विभक्तिषु च भवन्ति ।</big>
<big>'''क्त्वान्तरूपम् -'''</big>
{| class="wikitable"
|<big>'''लिङ्गम्/वचनम्'''</big>
|<big>'''एकवचनम्'''</big>
|<big>'''बहुवचनम्''' </big>
|-
|<big>पुंलिङ्गे</big>
|<big>पठितवान्</big>
|<big>पठितवन्तः</big>
|-
|<big>स्त्रीलिङ्गे</big>
|<big>पठितवती</big>
|<big>पठितवत्यः</big>
|-
|<big>नपुंसकलिङ्गे</big>
|<big>पठितवत् /वद्</big>
|<big>पठितवन्ती</big>
|}
====<big>ध्यानेन् पठतु ---</big>====
{| class="wikitable"
! colspan="1" rowspan="3" |<big>एकवचनम्</big><big>वर्तमानकालः/लट्लकारः</big>
<big>[मूलधातुः]</big>
! colspan="6" |<big>भूतकृदन्तरूपाणि ('''क्त्वान्तरूपाणि)'''</big>
|-
! colspan="2" |<big>पुंलिङ्गे</big>
! colspan="2" |<big>स्त्रीलिङ्गे</big>
! colspan="2" |<big>नपुंसकलिङ्गे</big>
|-
!<big>ए.व.</big>
!<big>ब. व.</big>
!<big>ए. व.</big>
!<big>ब. व.</big>
!<big>ए.व.</big>
!<big>ब.व.</big>
|-
|<big>वदति [वद् ]</big>
|<big>उदितवान्</big>
|<big>उदितवन्तः</big>
|<big>उदितवती</big>
| <big>उदितवत्यः</big>
|<big>उदितवत् </big>
|<big>उदितवन्ति</big>
|-
|<big>वक्ति [वच् ]</big>
|<big>उक्तवान्</big>
|<big>उक्तवन्तः</big>
|<big>उक्तवती</big>
|<big>उक्तवत्यः</big>
|<big>उक्तवत्</big>
|<big>उक्तवन्ति</big>
|-
|<big>पिबति [पा ]</big>
|<big>पीतवान्</big>
|<big>पीतवन्तः</big>
|<big>पीतवती</big>
|<big>पीतवत्यः</big>
|<big>पीतवत्</big>
|<big>पीतवन्ति</big>
|-
|<big>अस्ति [अस्]</big>
|<big>भूतवान्</big>
|<big>भूतवन्तः</big>
|<big>भूतवती</big>
|<big>भूतवत्यः</big>
|<big>भूतवत्</big>
|<big>भूतवन्ति</big>
|-
|<big>भवति [भू ]</big>
|<big>भूतवान्</big>
|<big>भूतवन्तः</big>
|<big>भूतवती</big>
|<big>भूतवत्यः</big>
| <big>भूतवत्</big>
|<big>भूतवन्ति</big>
|-
|<big>गच्छति [गम्]</big>
|<big>गतवान्</big>
|<big>गतवन्तः</big>
|<big>गतवती</big>
| <big>गतवत्यः</big>
|<big>गतवत्</big>
|<big>गतवन्ति</big>
|-
|<big>वसति [वस्]</big>
|<big>उषितवान्</big>
|<big>उषितवन्तः </big>
|<big>उषितवती</big>
|<big>उषितवत्यः</big>
|<big>उषितवत्</big>
|<big>उषितवन्ति</big>
|-
|<big>तिष्ठति [स्था]</big>
|<big>स्थितवान्</big>
|<big>स्थितवन्तः</big>
|<big>स्थितवती</big>
|<big>स्थितवत्यः</big>
|<big>स्थितवत्</big>
|<big>स्थितवन्ति</big>
|-
|<big>उत्तिष्ठति </big><big>उत् + [स्था ]</big>
|<big>उत्थितवान्</big>
|<big>उत्थितवन्तः</big>
|<big>उत्थितवती</big>
| <big>उत्थितवत्यः</big>
|<big>उत्थितवत्</big>
|<big>उत्थितवन्ति</big>
|-
|<big>गायति [गै]</big>
|<big>गीतवान्</big>
|<big>गीतवन्तः</big>
|<big>गीतवती</big>
|<big>गीतवत्यः</big>
|<big>गीतवत्</big>
|<big>गीतवन्ति</big>
|-
|<big>तरति [तॄ]</big>
| <big>तीर्णवान्</big>
|<big>तीर्णवन्तः</big>
|<big>तीर्णवती</big>
|<big>तीर्णवत्यः</big>
|<big>तीर्णवत्</big>
|<big>तीर्णवन्ति</big>
|-
|<big>भ्रमति [भ्रम्]</big>
|<big>भ्रान्तवान्</big>
|<big>भ्रान्तवन्तः</big>
|<big>भ्रान्तवती</big>
|<big>भ्रान्तवत्यः</big>
|<big>भ्रान्तवत्</big>
|<big>भ्रान्तवन्ति</big>
|-
|<big>नयति [नी]</big>
|<big>नीतवान्</big>
|<big>नीतवन्तः</big>
|<big>नीतवती</big>
|<big>नीतवत्यः</big>
|<big>नीतवत्</big>
|<big>नीतवन्ति</big>
|-
|<big>त्यजति [त्यज्]</big>
|<big>त्यक्तवान्</big>
|<big>त्यक्तवन्तः</big>
|<big>त्यक्तवती</big>
| <big>त्यक्तवत्यः</big>
|<big>त्यक्तवत्</big>
|<big>त्यक्तवन्ति</big>
|-
|<big>करोति [कृ]</big>
| <big>कृतवान्</big>
| <big>कृतवन्तः</big>
|<big>कृतवती</big>
|<big>कृतवत्यः</big>
|<big>कृतवत्</big>
| <big>कृतवन्ति</big>
|-
|<big>शृणोति [श्रु]</big>
|<big>श्रुतवान्</big>
|<big>श्रुतवन्तः</big>
|<big>श्रुतिवती</big>
|<big>श्रुतवत्यः</big>
|<big>श्रुतवत्</big>
|<big>श्रुतवन्ति</big>
|-
|<big>ददाति [दा]</big>
|<big>दत्तवान्</big>
|<big>दत्तवन्तः</big>
| <big>दत्तवती</big>
|<big>दत्तवत्यः</big>
|<big>दत्तवत्</big>
|<big>दत्तवन्ति</big>
|-
|<big>यच्छति [दाण्]</big>
| <big>दत्तवान्</big>
|<big>दत्तवन्तः</big>
|<big>दत्तवती</big>
|<big>दत्तवत्यः</big>
|<big>दत्तवत्</big>
|<big>दत्तवन्ति</big>
|-
|<big>पश्यति [दृश्]</big>
|<big>दृष्टवान्</big>
|<big>दृष्टवन्तः</big>
|<big>दृष्टवती</big>
| <big>दृष्टवत्यः</big>
|<big>दृष्टवत्</big>
|<big>दृष्टवन्ति</big>
|-
|<big>जानाति [ज्ञा]</big>
|<big>ज्ञातवान्</big>
|<big>ज्ञातवन्तः</big>
|<big>ज्ञातवती</big>
|<big>ज्ञातवत्यः</big>
|<big>ज्ञातवत्</big>
|<big>ज्ञातवन्ति</big>
|-
|<big>गृह्णाति [ग्रह्]</big>
|<big>गृहीतवान्</big>
|<big>गृहीतवन्तः</big>
|<big>गृहीतवती</big>
|<big>गृहीतवत्यः</big>
|<big>गृहीतवत्</big>
|<big>गृहीतवन्ति</big>
|-
|<big>विशति [विश्]</big>
|<big>विष्टवान्</big>
| <big>विष्टवन्तः</big>
|<big>विष्टवती</big>
|<big>विष्टवत्यः</big>
|<big>विष्टवत्</big>
|<big>विष्टवन्ति</big>
|-
|<big>रोदिति [रुद्]</big>
|<big>रुदितवान्</big>
|<big>रुदितवन्तः</big>
|<big>रुदितवती</big>
|<big>रुदितवत्यः</big>
|<big>रुदितवत्</big>
|<big>रुदितवन्ति</big>
|-
|<big>नृत्यति [नृत्]</big>
|<big>नृत्तवान्</big>
|<big>नृत्तवन्तः</big>
|<big>नृत्तवती</big>
|<big>नृत्तवत्यः</big>
|<big>नृत्तवत्</big>
|<big>नृत्तवन्ति</big>
|-
| <big>शक्नोति [शक्]</big>
|<big>शक्तवान्</big>
|<big>शक्तवन्तः</big>
| <big>शक्तवती</big>
|<big>शक्तवत्यः</big>
|<big>शक्तवत्</big>
|<big>शक्तवन्ति</big>
|-
|<big>पृच्छति [प्रच्छ्]</big>
| <big>पृष्टवान्</big>
|<big>पृष्टवन्तः</big>
|<big>पृष्टवती</big>
|<big>पृष्टवत्यः</big>
|<big>पृष्टवत्</big>
|<big>पृष्टवन्ति</big>
|}
==== <big>अभ्यासः</big> ====
<big>'''उदाहरणं दृष्ट्वा रिक्तस्थानानि पूरयतु ---'''</big>
{| class="wikitable"
! colspan="1" rowspan="3" |<big>एकवचनम्</big><big>वर्तमानकालः/</big><big>लट्लकारः</big>
<big>[मूलधातुः]</big>
! colspan="6" |<big>भूतकृदन्तरूपाणि ('''क्त्वान्तरूपाणि)'''</big>
|-
! colspan="2" |<big>पुंलिङ्गे</big>
! colspan="2" |<big>स्त्रीलिङ्गे</big>
! colspan="2" |<big>नपुंसकलिङ्गे</big>
|-
!<big>ए.व.</big>
!<big>ब. व.</big>
!<big>ए. व.</big>
!<big>ब. व.</big>
!<big>ए.व.</big>
!<big>ब.व.</big>
|-
|<big>पठति [पठ्]</big>
|<big>पठितवान्</big>
|<big>पठितवन्तः</big>
|<big>पठितवती</big>
|<big>पठितवत्यः</big>
|<big>पठितवत् </big>
|<big>पठितवन्ति</big>
|-
|<big>लिखति [लिख्]</big>
|<big>लिखितवान्</big>
|<big>लिखितवन्तः</big>
|<big>लिखितवती</big>
|<big>लिखितवत्यः</big>
|<big>लिखितवत्</big>
|<big>लिखितवन्ति</big>
|-
|<big>वदति [वद्]</big>
|<big>उदित --</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>हसति [हस्]</big>
|<big>हसित--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>खादति [खाद्]</big>
|<big>खादित--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>स्थापयति</big> <big>[स्था + णिच् = स्थापि ] </big>
|<big>स्थापित--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>चलति [चल्]</big>
|<big>चलित --</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>पतति [पत्]</big>
|<big>पतित --</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>निन्दति [निन्द्] </big>
|<big>निन्दित--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>अटति [अट्]</big>
|<big>अटित--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>कर्षति [कृष्]</big>
|<big>कृष्ट --</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>याचति [याच्] </big>
|<big>याचित--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>क्रन्दति [क्रन्द्]</big>
|<big>क्रन्दित--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>जपति [जप्] </big>
|<big>जपित--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>पिबति [पा]</big>
|<big>पीत--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>प्रेषयति [प्रेष्]</big>
|<big>प्रेषित --</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>आगच्छति [आ + गम्]</big>
|<big>आगत--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>आनयति [आ + नी]</big>
|<big>आनीत--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>करोति [कृ]</big>
|<big>कृत--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>स्वीकरोति [स्वी + कृ]</big>
|<big>स्वीकृत--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>भवति [भू]</big>
|<big>भूत--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>अनुभवति [अनु + भू]</big>
|<big>अनुभूत--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>तिष्ठति [स्था]</big>
|<big>स्थित--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>उत्तिष्ठति [उत् + स्था]</big>
|<big>उत्थित--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>नृत्यति [नृत्]</big>
|<big>नृत्त--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>स्मरति [स्मृ]</big>
|<big>स्मृत --</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>तरति [तृ]</big>
|<big>तीर्ण--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>सर्पति [सर्प्]</big>
|<big>सर्पित--</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>रोदिति [रुद्]</big>
|<big>रुदित --</big>
|
|
|
|
|
|-
|<big>शक्नोति [शक्]</big>
|<big>शक्त—</big>
|
|
|
|
|
|}'''PAGE 26 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>२७. भविष्यत्कालरूपाणि</big>''' ==
===<big>अधोभागे दत्तानि वाक्यानि पठतु। भविष्यत्काल-रूपाणि अवलोकयतु।</big>===
'''<big>राहुलः</big> <big>श्वः किं किं करिष्यति इति अत्र लिखितम् अस्ति।</big>'''
<big>राहुलः वैद्यः। सः श्व: चिकित्सालयं गमिष्यति।</big>
<big>रुग्णानां परीक्षां करिष्यति।</big>
<big>रोगस्य निवारणाय औषधानि दास्यति।</big>
<big>तेषाम् उपयोगं कथं करणीयम् इति बोधिष्यति।</big>
<big>सायङ्काले आरोग्याय उद्याने अटिष्यति।</big>
<big>गृहं गत्वा कुटुम्बेन सह भोजनं करिष्यति।</big>
==='''अवधेयम्'''===
{| class="wikitable"
!
!<big>धातुः</big>
!<big>वर्तमानकालः</big>
!<big>भविष्यत्कालः</big>
|-
|<big>१.</big>
|<big>पठ्</big>
|<big>पठति</big>
| <big>पठिष्यति</big>
|-
|<big>२.</big>
|<big>खाद्</big>
|<big>खादति</big>
|<big>खादिष्यति</big>
|-
|<big>३.</big>
|<big>गम्</big>
|<big>गच्छति</big>
|<big>गमिष्यति</big>
|-
|<big>४.</big>
|<big>धाव्</big>
|<big>धावति</big>
|<big>धाविष्यति</big>
|-
|<big>५.</big>
|<big>हस्</big>
| <big>हसति</big>
|<big>हसिष्यति</big>
|-
|<big>६.</big>
| <big>पत्</big>
|<big>पतति</big>
|<big>पतिष्यति</big>
|-
|<big>७.</big>
|<big>भ्रम्</big>
|<big>भ्रमति</big>
|<big>भ्रमिष्यति</big>
|-
|<big>८.</big>
|<big>चल्</big>
|<big>चलति</big>
|<big>चलिष्यति</big>
|-
|<big>९.</big>
|<big>वद्</big>
|<big>वदति</big>
|<big>वदिष्यति</big>
|-
|<big>१०.</big>
|<big>अट्</big>
|<big>अटति</big>
|<big>अटिष्यति</big>
|-
|<big>११.</big>
|<big>बुध्</big>
|<big>बोधति</big>
|<big>बोधिष्यति</big>
|-
|<big>१२.</big>
|<big>याच्</big>
|<big>याचति</big>
|<big>याचिष्यति</big>
|-
| colspan="4" |
|-
| colspan="4" |<big>'''विशेषरूपाणि'''</big>
|-
|
|<big>'''धातुः'''</big>
|<big>'''वर्तमानकालः'''</big>
|<big>'''भविष्यत्कालः'''</big>
|-
|<big>१.</big>
|<big>पा</big>
|<big>पिबति</big>
|<big>पास्यति</big>
|-
|<big>२.</big>
|<big>प्रच्छ्</big>
|<big>पृच्छति</big>
|<big>प्रक्ष्यति</big>
|-
|<big>३.</big>
|<big>दा</big>
|<big>ददाति</big>
|<big>दास्यति</big>
|-
|<big>४.</big>
|<big>त्यज्</big>
|<big>त्यजति</big>
|<big>त्यक्ष्यति</big>
|-
|<big>५.</big>
|<big>ज्ञा</big>
|<big>जानाति</big>
|<big>ज्ञास्यति</big>
|-
|<big>६.</big>
|<big>शक्</big>
|<big>शक्नोति</big>
|<big>शक्ष्यति</big>
|-
|<big>७.</big>
|<big>श्रु</big>
|<big>शृणोति</big>
|<big>श्रोष्यति</big>
|-
|<big>८.</big>
|<big>लिख्</big>
|<big>लिखति</big>
|<big>लेखिष्यति</big>
|-
|<big>९.</big>
|<big>मिल्</big>
|<big>मिलति</big>
|<big>मेलिष्यति</big>
|-
|<big>१०.</big>
|<big>ग्रह्</big>
|<big>गृह्णाति</big>
|<big>ग्रहिष्यति</big>
|-
|<big>११.</big>
|<big>उप+विश्</big>
|<big>उपविशति</big>
|<big>उपवेक्ष्यति</big>
|-
| <big>१२.</big>
|<big>उत्+स्था</big>
|<big>उत्तिष्ठति</big>
|<big>उत्थास्यति</big>
|}
==== <big>अभ्यासः -</big> ====
===== <big>१) भवान् श्वः किं किं करिष्यति इति अत्र लिखतु –</big> =====
<big>यथा – अहं श्वः कन्याकुमारीं गमिष्यामि।</big>
<big>तत्र --------------------------------</big>
<big>-----------------------------------</big>
<big>-----------------------------------</big>
<big>-----------------------------------</big>
<big>-----------------------------------</big>
<big>-----------------------------------</big>
<big>------------------------------------</big>
===== <big>२) भविष्यत्कालरूपाणि लिखतु –</big> =====
<big>सः (गच्छति) ---------------------------------</big>
<big>सा (लिखति) ---------------------------------</big>
<big>अहं (शृणोमि) --------------------------------</big>
<big>सा (त्यजति) ---------------------------------</big>
<big>रमेशः (क्रीडति) ------------------------------</big>
<big>शिशुः (पिबति) -------------------------------</big>
<big>गुरुः (ददाति) ---------------------------------</big>
<big>छात्रः (पृच्छति) ------------------------------</big>
<big>माता (जानाति) ------------------------------</big>
<big>अहं (शक्नोमि) ------------------------------</big>
<big>बालकः (उपविशति) -------------------------</big>
<big>कर्मकरः (उत्तिष्ठति) -------------------------</big>
<big>अध्यापकः (करोति) --------------------------</big>
'''PAGE 27 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>२८. सम्बोधनरूपाणि</big>''' ==
=== <big>'''सम्बोधनप्रथमा - एकवचन-रूपाणि ध्यानेन पठन्तु'''</big> ===
{| class="wikitable"
![[File:PAthaM paThatu.jpg|frameless|187x187px]]
{| class="wikitable"
|'''<big>मोहन ! पाठं पठतु</big>'''
|}
![[File:PatraM yachChatu.jpg|frameless|192x192px]]
{| class="wikitable"
!<big>हरे ! पत्रं यच्छतु</big>
|}
![[File:ShAlAM gachChatu.jpg|frameless|183x183px]]
{| class="wikitable"
!<big>रघो ! शालां गच्छतु</big>
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:GAyati bhavatI.jpg|frameless|183x183px]]
{| class="wikitable"
!<big>लते ! उत्तमं गायति भवती</big>
|}
|[[File:AgachChatu.jpg|frameless|205x205px]]
{| class="wikitable"
!<big>गौरि ! आगच्छतु।</big>
|}
|[[File:Likhati bhavatI.jpg|frameless|195x195px]]
{| class="wikitable"
!<big>मातः ! किं लिखति भवती?</big>
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:Piba.jpg|frameless|201x201px]]
{| class="wikitable"
!<big>पुत्र ! पिब</big>
|}
|[[File:AagachCha.jpg|frameless|212x212px]]
{| class="wikitable"
!<big>राम ! आगच्छ</big>
|}
|[[File:Maa_vada.jpg|frameless|206x206px]]
{| class="wikitable"
!<big>राघव ! मा वद</big>
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:Chala.jpg|frameless|209x209px]]
{| class="wikitable"
!<big>देवदत्त ! चल</big>
|}
|[[File:Putri -likha.jpg|frameless|220x220px]]
{| class="wikitable"
!<big>पुत्रि ! लिख</big>
|}
|[[File:UttiShTha.jpg|frameless|214x214px]]
{| class="wikitable"
! <big>गौरि ! उत्तिष्ठ</big>
|}
|-
|
|
|
|-
| [[File:Patha.jpg|frameless|235x235px]]
{| class="wikitable"
!<big>मोहन ! पठ</big>
|}
|[[File:Likha.jpg|frameless|233x233px]]
{| class="wikitable"
!<big>श्याम ! लिख</big>
|}
|[[File:KhAda.jpg|frameless|236x236px]]
{| class="wikitable"
!<big>मदन ! खाद</big>
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:ShRiNu.jpg|frameless|202x202px]]
{| class="wikitable"
!<big>पुत्र ! शृणु</big>
|}
|[[File:BAlike piba.jpg|frameless|195x195px]]
{| class="wikitable"
!<big>नलिनि ! पिब</big>
|}
|[[File:AgachCha.jpg|frameless|191x191px]]
{| class="wikitable"
!<big>लते ! आगच्छ</big>
|}
|}
==== '''<big>सम्बोधनसमये हे, भोः, अये, अयि, रे इत्यादीनि अव्ययानि अपि कदाचित् प्रयुज्यन्ते ।</big> <big>रामः, गौरी, मित्रम् इत्यादीनां सर्वेषां शब्दानां सम्बोधनरूपाणि एकवचने प्रथमाविभक्तितः भिन्नानि भवन्ति।</big>''' ====
<big>अधः सम्बोधनरूपाणि प्रथमाविभक्तिरूपतः कथं भिन्नानि भवन्ति इति निर्दिष्टम् अस्ति।</big>
<big>'''ध्यानेन पठतु'''</big>
{| class="wikitable"
|<big>प्रथमा विभक्तिः</big><big>एकवचनम्</big>
|<big>सम्बोधनरूपम्</big><big>एकवचनम्</big>
|<big>प्रथमाविभक्तितः भेदः</big>
|-
|<big>रामः</big>
|<big>राम !</big>
|<big>सम्बोधने विसर्गः न दृश्यते ।</big>
|-
|<big>हरिः</big>
|<big>हरे !</big>
|<big>सम्बोधने विसर्गः न दृश्यते ।</big>
|-
|<big>गुरुः</big>
|<big>गुरो !</big>
|<big>सम्बोधने उकारस्य स्थाने ओकारः ।</big>
|-
|<big>राजा</big>
|<big>राजन् !</big>
|<big>सम्बोधने आकारस्य स्थाने अकारः, अनन्तरं नकारः ।</big>
|-
|<big>रमा</big>
|<big>रमे !</big>
|<big>सम्बोधने आकारस्य स्थाने एकारः ।</big>
|-
|<big>सुमतिः</big>
|<big>सुमते !</big>
|<big>सम्बोधने इकारस्य स्थाने एकारः ।</big>
|-
|<big>गौरी</big>
|<big>गौरि</big>
|<big>सम्बोधने ईकारस्य ह्रस्वः ।</big>
|-
|<big>लक्ष्मीः</big>
|<big>लक्ष्मि !</big>
|<big>सम्बोधने ईकारस्य ह्रस्वः, विसर्गः न दृश्यते । ।</big>
|-
|<big>धेनुः</big>
|<big>धेनो !</big>
|<big>सम्बोधने उकारस्य स्थाने ओकारः, विसर्गः न दृश्यते । ।</big>
|-
|<big>पिता</big>
|<big>पितः</big>
|<big>सम्बोधने ह्रस्वः अकारः, विसर्गः च ।</big>
|-
|<big>माता</big>
|<big>मातः</big>
|<big>सम्बोधने ह्रस्वः अकारः, विसर्गः च ।</big>
|-
|<big>अम्बा</big>
|<big>अम्ब !</big>
|<big>सम्बोधने आकारस्य स्थाने अकारः ।</big>
|-
|<big>मान्या</big>
| <big>मान्ये</big>
|<big>सम्बोधने आकारस्य स्थाने एकारः ।</big>
|-
|<big>कर्ता</big>
| <big>कर्तः</big>
|<big>सम्बोधने ह्रस्वः अकारः, विसर्गः च ।</big>
|-
|<big>मित्रम्</big>
|<big>मित्र !</big>
|<big>सम्बोधने मकारस्य लोपः।</big>
|-
|<big>फलम्</big>
|<big>फल !</big>
|<big>सम्बोधने मकारस्य लोपः।</big>
|-
|<big>पुस्तकम्</big>
|<big>पुस्तक !</big>
|<big>सम्बोधने मकारस्य लोपः।</big>
|}
====<big>सम्बोधनरूपाणाम् अभ्यासः ---</big>====
<big>१) उदाहरणानुगुणं सम्बोधनरूपाणि लिखतु ---</big>
<big>'''प्रथमा ए. व. सम्बोधनप्रथमा ए.व.'''</big>
<big>उदाः '''रामः राम !'''</big>
<big> बालकः -----</big>
<big> पुत्रः -----</big>
<big> कृष्णः -----</big>
<big> भरतः -----</big>
<big> लक्ष्मणः -----</big>
<big> भिक्षुकः -----</big>
<big> गिरीशः -----</big>
<big> भास्करः -----</big>
<big> गजाननः -----</big>
<big> '''राधा राधे !'''</big>
<big> सीता -----</big>
<big> रमा -----</big>
<big> माला -----</big>
<big> गीता -----</big>
<big> शीला -----</big>
<big> सुधा -</big> <big>--</big>
<big> बालिका -----</big>
<big> ललिता -----</big>
<big> अध्यापिका -----</big>
<big> '''भगिनी भगिनि !'''</big>
<big> गौरी -----</big>
<big> पार्वती -----</big>
<big> सरस्वती -----</big>
<big> सुमती -----</big>
<big> देवी -----</big>
<big> नन्दिनी -----</big>
====<big>२) आवरणे दत्तानां शब्दानाम् उचितैः रूपैः रिक्तस्थालानि पूरयतु ।</big>====
<big>यथाः</big>
{| class="wikitable"
|<big>………. ! भवान् कुत्र गच्छति ? (राघवः )</big><big>राघव ! भवान् कुत्र गच्छति?</big>
|}<big>१. ………. ! आगच्छ । (उषा)</big>
<big>२. ………. ! भवान् सेवकम् आह्वयतु । (कृष्णः)</big>
<big>३. ………. ! पाठं पठ । (पुत्री)</big>
<big>४. ………. ! अत्र आगच्छतु । (भगिनी)</big>
<big>५. ………. ! कोलाहलं मा कुरु । (बालकः)</big>
<big>६. ………. ! श्वः मम गृहम् आगच्छतु । (मित्रम्)</big>
<big>७. ………. ! गृहपाठं लिखतु । (पुत्रः)</big>
<big>८. ………. ! अद्य सायं मम आगमने विलम्बः भवेत् । (अम्बा)</big>
<big>९. ………. ! क्षीरं पिब । (गोपालः )</big>
<big>१०. ………. ! चिन्ता मा करोतु भवती । (नन्दिनी)</big>
<big>११. ………. ! श्लोकं वद । (गीता)</big>
<big>१२. ………. ! उत्तरं वद। (शिष्यः)</big>
<big>१३. ………. ! किमर्थम् अद्य आगमने विलम्बः ? (लक्ष्मीः)</big>
<big>१४. ………. ! जलम् आनय। (सुखदा)।</big>
<big>१५. ………. ! किं खादसि? (गणेशः)</big>
<big>१६. ………. ! अद्य किं मधुरं ददाति? (माता)</big>
<big>१७. ………. ! मा हस । ( मूर्खः)</big>
<big>१८. ………. ! प्रवासार्थं धनं ददातु। (पिता)</big>
<big>१९. ………. ! सङ्कोचं मा अनुभवतु । (सखी)</big>
<big>२०. ………. ! शिघ्रम् उत्तिष्ठ । ( वत्सः)</big>
<big>२१. ………. ! दूरे उपविश्य दूरदर्शनं पश्यतु ।( नलिनी)</big>
<big>२२. ………. ! किञ्चित् सारं परिवेषयतु । (अम्बा)</big>
<big>२३. ………. ! किमर्थं मौनेन स्थितवती? ( राधा)</big>
<big>२४. ………. ! एतत् पाठयतु । (अध्यापकः)</big>
<big>२५. ………. ! किमर्थं रोदिति ? ( मालिनी)</big>
'''PAGE 28 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>२९. यदि - तर्हि</big>''' ==
===<big>यदि, तर्हि इति अव्ययपदानि</big>===
<big>यदि - If , तर्हि - Then.</big>
==== <big>एतानि वाक्यानि पठतु, अवगच्छतु च</big> ====
#<big>यदि परिक्षा भवति तर्हि छात्राः पठन्ति।</big>
#<big>यदि जलम् अस्ति तर्हि सस्यानां सेचनं भवति।</big>
#<big>यदि आसन्दः अस्ति, तर्हि सः उपविशति।</big>
#<big>यदि वृष्टिः भवति तर्हि नदीषु, सरोवरेषु, कूपेषु च जलं वर्तते ।</big>
#<big>यदि पिता सायङ्काले शीघ्रम् आगच्छति तर्हि आवाम् आपणं गच्छावः।</big>
#<big>यदि सर्वे मिलित्वा कुर्वन्ति तर्हि कार्यं सुलभतया शीघ्रतया च समाप्तं भवति ।</big>
#<big>यदि शालागमने विलम्बः भवति तर्हि अध्यापकः तर्जयति।</big>
#<big>यदि अवकाशः भवति तर्हि अद्य भवतीं मेलिष्यामि।</big>
===<big>अभ्यासः</big> ===
====<big>१. उपरितन उदाहरणानि अनुसृत्य अधो भागे वाक्यानि रचयतु ।</big>====
<big>यथा –</big>
<big>१. पुष्पाणि सन्ति। माला भवति ।</big>
<big>'''यदि''' पुष्पाणि सन्ति '''तर्हि''' माला भवति।</big>
<big>२. आम्रफलानि पक्वानि सन्ति । अहं क्रीणामि।</big>
<big>३. पिता कन्दुकम् आनयति। बालकाः क्रीडन्ति।</big>
<big>४. अभ्यासः सम्यक् भवति। छात्राः उत्तीर्णाः भवन्ति।</big>
<big>५. संस्कृतं पठन्ति। बहु लाभः भवति।</big>
<big>६. विद्युत् अस्ति। दिपः ज्वलति।</big>
<big>७. सैनिकाः सन्ति। देशस्य रक्षणं भवति।</big>
<big>८. भवान् औषधं पिबति। स्वस्ठः भवति।</big>
<big>९. लोकयानं वेगेन न गच्छति। समये तत्र न प्राप्नुमः।</big>
<big>१०. श्वः विरामः भवति। चलनचित्रमन्दिरं गमिष्यामः।</big>
===<big>अभ्यासः </big>===
====<big>२. अधः शब्दद्वयं निर्दिष्टम् अस्ति | शब्दद्वयं प्रयुज्य “यदि - तर्हि” युक्तानि वाक्यानि लिखतु |</big>====
<big>उदा- </big>
<big>निद्रा- शयनम् </big>
<big>'''यदि''' निद्रा आगच्छति '''तर्हि''' शयनं करोतु |</big>
<big>1.ज्वर: - औषधम् </big>
<big>…… ……अस्ति …… …… आवश्यकम्।</big>
<big> 2. बुभुक्षा - भोजनम् </big>
<big>…… ……अस्ति …… …… आवश्यकम्।</big>
<big>3.पिपासा - जलम् </big>
<big>…… ……अस्ति …… …… आवश्यकम्।</big>
<big>4. दृष्टिदोषः - उपनेत्रम् </big>
<big>…… ……अस्ति …… …… आवश्यकम्।</big>
<big>5. धनम् - उद्योगः </big>
<big>…… …… अपेक्षितं…… …… आवश्यकः।</big>
<big>6. शान्तिः - सत्सङ्गः</big>
<big>…… ……अपेक्षिता…… …… आवश्यक:।</big>
<big>7. क्षीरम् - धेनुः</big>
<big>…… ……अपेक्षितं…… …… आवश्यकी।</big>
<big>8. कार्यसिद्धिः - परिश्रमः </big>
<big>…… ……अपेक्षिता…… …… आवश्यकः।</big>
<big>9. चाकलेहः - धनम्</big>
<big>…… ……अपेक्षितः…… …… आवश्यकम्।</big>
<big>10. तृप्तिः - समाजसेवा </big>
<big>…… ……अपेक्षिता…… …… आवश्यकी।</big>
====<big>अभ्यासः </big>====
<big>३. समीरः शय्यादिवस्त्राणि भाटकार्थं ददाति | भाटकविवरणम् अधोभागे दत्तमस्ति</big>
{| class="wikitable"
|<big>वस्तुनाम </big>
| <big>एकदिनस्य </big>
|<big>दिनद्वयस्य </big>
|<big>दिनत्रयस्य </big>
|-
|<big>शय्या </big>
|<big>४.००</big>
|<big>७.००</big>
|<big>१०.००</big>
|-
|<big>वस्त्रकटः </big>
|<big>५.००</big>
|<big>९.००</big>
|<big>१२.००</big>
|-
|<big>उपधानम् </big>
|<big>२.००</big>
|<big>४.००</big>
|<big>५.००</big>
|-
|<big>आच्छादकम् </big>
|<big>१.००</big>
|<big>२.००</big>
|<big>३.००</big>
|}
====<big>उपरितनविवरणस्य आधारेण किं वस्तु कति दिनानि नीतं चेत् कियत् मूल्यं दातव्यम् इति “यदि-तर्हि” इति उपयुज्य लिखतु ।</big>====
<big>उदा- '''यदि''' शय्या एकं दिनं नीयते '''तर्हि''' भाटकं चत्वारि रूप्यकाणि । </big>
<big>1. …………शय्या दिनद्वयं नीयते ……….भाटकं ……… ………. ।</big>
<big>2. ………….शय्या ………… …………… भाटकं ……… ……… ।</big>
<big>3. …………वस्त्रकटः ………… ………… ……… ……………….।</big>
<big>4. …………वस्त्रकटः ………… ………… ……… ………………..।</big>
<big>5. …………वस्त्रकटः ………… ………… ……… ……………….।</big>
<big>6. …………उपधानम् ………… ………… ……… ……………….।</big>
<big>7. …………उपधानम् ………… ………… ……… ……………….।</big>
<big>8. …………उपधानम् ………… ………… ……… ………………।</big>
<big>9. …………आच्छादकम् ………… ………… ……… ……………।</big>
<big>10. …………आच्छादकम् ………… ………… ……… …………..।</big>
<big>11. …………आच्छादकम् ………… ………… ……… ………….।</big>
'''PAGE 29 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>३०. यदा - तदा</big>''' ==
===<big>यदा - तदा इति अव्ययपदानि।</big>===
<big>यदा - When, तदा - Then.</big>
==== <big>अधोलिखितानि वाक्यानि पठतु अवगच्छतु च</big> ====
<big>1. यदा भवती अवसरं प्राप्नोति तदा मम गृहम् आगच्छतु।</big>
<big>2. यदा माता बालकान् भोजनाय आहूतवती तदा ते झटिति आगतवन्तः।</big>
<big>3. यदा वयं मित्रस्य गृहं गतवन्तः तदा सः एकं गानं गीतवान् आसीत्।</big>
<big>4. यदा वयं विमानेन गच्छामः तदा वातायनात् सम्पूर्णं नगरं द्रष्टुं शक्नुमः।</big>
<big>5. यदा पिता मङ्गलूरुनगरं गतवान् आसीत् तदा तत्र बहु वृष्टिः अभवत्।</big>
<big>6. यदा भवान् आगच्छति तदा गच्छामः। अहं सज्जः अस्मि।</big>
<big>7. यदा ते विपणीं गतवन्तः तदा तत्र सुन्दराणि वस्त्राणि स्थापितानि आसन्।</big>
<big>8. यदा मम भ्राता विदेश-प्रवासं कृतवान् तदा बहूनि आकर्षकाणि वस्तूनि आनीतवान्।</big>
<big>9. यदा पितामही कथाः श्रावयति तदा वयं सर्वे तस्याः पार्श्वे उपविश्य कुतूहलेन शृण्मः।</big>
<big>10. यदा शिक्षकः पाठं बोधयति तदा छात्राः टिप्पणीपुस्तके लिखन्ति।</big>
===<big>अभ्यासः</big>===
====<big>उपरिदत्तानि उदाहरणानि दृष्ट्वा स्वस्य वाक्यानि लिखतु।</big>====
<big>1. यदा विद्यालयात् विरामः भवति तदा वयम् ------------------------ ।</big>
<big>2. यदा वृष्टिः भवति ----------------------------------------------------।</big>
<big>3. यदा ग्रीष्मकालः भवति ---------------------------------------------।</big>
<big>4. यदा उत्सवदिनम् आगच्छति ---------------------------------------।</big>
<big>5. -----------------------------------------------------------------------।</big>
<big>6. -----------------------------------------------------------------------।</big>
<big>7. -----------------------------------------------------------------------।</big>
<big>8. -----------------------------------------------------------------------।</big>
<big>9. -----------------------------------------------------------------------।</big>
<big>10.</big> <big>----------------------------------------------------------------------।</big>
'''PAGE 30 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>३१. यत्र – तत्र</big>''' ==
=== <big>यत्र - तत्र इति अव्ययपदानि।</big>===
===='''<big>एतानि वाक्यानि पठतु ।</big>'''====
{| class="wikitable"
|+
|<big>'''यत्र''' योगेश्वरः कृष्णः '''यत्र''' पार्थः धनुर्धरः '''तत्र''' श्रीः, विजयः, भूतिः, ध्रुवा, नीतिः च सन्ति।</big>
|-
|<big>'''यत्र''' शर्करा अस्ति '''तत्र''' पिपीलिकाः भवन्ति ।</big>
|-
|<big>'''यत्र''' ग्रन्थालयः अस्ति, '''तत्र''' पुस्तकानि सन्ति ।</big>
|-
|<big>'''यत्र''' माता वर्तते, '''तत्र''' शिशुः गच्छति।</big>
|-
|<big>'''यत्र''' पुष्पम् अस्ति '''तत्र''' सुगन्धः प्रसरति।</big>
|}
===<big>अभ्यासः</big>===
<big>उपरिदत्तानि उदाहरणानि दृष्ट्वा वाक्यानि लिखतु।</big>
<big>1. क्रीडाङ्गणम् - प्रेक्षकाः</big>
<big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big>
<big>2. मन्दिरम् - भक्ताः</big>
<big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big>
<big>3. आपणः - जनाः</big>
<big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big>
<big>4. पाठशाला - विद्यार्थिनः</big>
<big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big>
<big>5. कदलीवनम् – वानराः</big>
<big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big>
<big>6. समुद्रः – तरङ्गाः</big>
<big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big>
<big>7.</big> <big>आश्रमः - साधवः</big>
<big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big>
<big>8. सङ्गीत-सम्मेलनम् - गायकाः</big>
<big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big>
<big>9. वनम् - मृगाः</big>
<big><nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big>
<big>10. प्रकाशः - अन्धकारः</big>
<big>------------------------------------------------------------ नास्ति।</big>
<big>11. <nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big>
<big>12. <nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big>
<big>13. <nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big>
<big>14. <nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big>
<big>15. <nowiki>-------------------------------------------------------------------</nowiki>।</big>
'''PAGE 31 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>३२. च - एव - अपि - इति</big>''' ==
===<big>च , एव , अपि , इति</big> '''<big>-</big> <big>एते</big> <big>अव्यय</big><big>पदा</big><big>नि।</big>'''===
====<big>एतत् सम्भाषणं पठतु ।</big>====
<big>सुरेशः – आनन्द ! अद्यतनस्य कार्यक्रमार्थं सर्वे सिद्धाः सन्ति किम् ?</big>
<big>आनन्दः – आं भोः । सर्वे सिद्धाः '''एव''' ।</big>
<big>सुरेशः – तर्हि के के किं किं कुर्वन्ति ?</big>
<big>आनन्दः – नलिनी, माला, दिव्या '''च''' गीतं गायन्ति । राधा '''अपि''' गायामि इति उक्तवती। यदि आगच्छति चेत् ।</big>
<big>सुरेशः – '''अपि च''' अन्ये किं कुर्वन्ति ?</big>
<big>आनन्दः – अहं, कृष्णः, गोविन्दः, दिलीपः, वाणी, ललिता, चन्द्रिका '''च''' मिलित्वा एकं नाटकं प्रदर्शयामः ।</big>
<big>सुरेशः – किरणः '''अपि''' नाटके भवामि इति उक्तवान् खलु? ।</big>
<big>आनन्दः – सः अद्य नगरे नास्ति '''एव''' भोः । प्रवासे अस्ति । तस्य स्थाने अहं नटिष्यामि '''इति''' प्रसादः उक्तवान्।</big>
<big>सुरेशः – '''एवं''' वा ? अस्तु । तर्हि सायङ्काले मिलामः । भवतः कार्यक्रमः यशस्वी भवतु ।</big>
<big>आनन्दः – धन्यवादः सुरेश ! सायङ्काले मिलामः ।</big>
====<big>च इत्यस्य प्रयोगः समुच्च्यः (समूहः) इति अर्थे भवति।</big>====
<big>'''यथा''' - रमेशः शालां गच्छति। अच्युतः शालां गच्छति। अनन्तः शालां गच्छति।</big>
<big>रमेशः अच्युतः अनन्तः '''च''' शालां गच्छन्ति।</big>
<big>तथा एव -</big>
<big>गौरी लता लक्ष्मीः '''च''' ग्रन्थालयं गतवत्यः।</big>
<big>माता ओदनं क्वथितं '''च''' पचति।</big>
<big>पिता फलानि शाकानि पुष्पाणि '''च''' क्रीतवान्।</big>
=====<big>अभ्यासः</big>=====
<big>उदाहरणम् -</big>
<big>गृहे द्वारं वातायनं जवनिका '''च''' सन्ति।</big>
<big>मार्गे लोकयानानि, कारयानानि, द्विचक्रिकाः, च सन्ति।</big>
#<big>आकाशे --- --- --- च सन्ति।</big>
#<big>आपणे --- --- --- --- सन्ति।</big>
#<big>विद्यालये --- --- --- --- ---।</big>
#<big>--- --- --- --- --- ---।</big>
#<big>--- --- --- --- --- ---।</big>
#<big>--- --- --- --- --- ---।</big>
#<big>--- --- --- --- --- ---।</big>
#<big>--- --- --- --- --- ---।</big>
====<big>एव इत्यस्य प्रयोगः</big>====
<big>'''रमेशः अच्युतः अनन्तः च मन्दिरं गतवन्तः।'''</big>
<big>रमेशः अच्युतः अनन्तः च मन्दिरं '''एव''' गतवन्तः। '''अर्थः''' - अन्यत्र कुत्रापि न गतवन्तः।</big>
<big>रमेशः अच्युतः अनन्तः च मन्दिरं गतवन्तः '''एव'''। '''अर्थः''' - '''निश्चयेन''' मन्दिरं गतवन्तः।</big>
<big>रमेशः '''एव''' मन्दिरं गतवान्। '''अर्थः''' - अच्युतः अनन्तः च मन्दिरं न गतवन्तौ।</big>
=====<big>अभ्यासः</big>=====
<big>उदाहरणम् -</big>
<big>सीता आम्रफलं कदलीफलं पनसफलं '''च''' खादति।</big>
<big>सीता आम्रफलम् '''एव''' खादति।</big>
<big>सीता आम्रफलं खादति '''एव''' ।</big>
<big>सीता '''एव''' आम्रफलं खादति।</big>
<big>एवम् -</big>
<big>अरुणः लेखनीम् --- --- च पश्यति।</big>
<big>अरुणः --- --- पश्यति।</big>
<big>अरुणः --- पश्यति ---।</big>
<big>अरुणः --- --- पश्यति।</big>
<big>--- --- --- --- --- --- ।</big>
<big>--- --- --- --- --- --- ।</big>
<big>--- --- --- --- --- --- ।</big>
<big>--- --- --- --- --- --- ।</big>
====<big>अपि इत्यस्य प्रयोगः</big>====
<big>'''रमेशः अच्युतः च क्रीडतः।'''</big>
<big>अनन्तः '''अपि''' क्रीडति। '''अर्थः''' - रमेशः अच्युतः च क्रीडतः। तदा अनन्तः अपि क्रीडति।</big>
<big>अनन्तः कन्दुकेन '''अपि''' क्रीडति । '''अर्थः''' - अनन्तः अन्याः क्रीडाः अपि क्रीडति। यथा - अध्ययनम् अपि करोति।</big>
<big>अनन्तः क्रीडति '''अपि''' । '''अर्थः''' - अनन्तः अन्यानि कार्याणि अपि करोति, यथा, आपणं गच्छति। कन्दुकं क्रीणाति। गृहम् आगच्छति। '''क्रीडति अपि'''।</big>
=====<big>अभ्यासः</big>=====
<big>'''विमला वाणी च क्रीडतः।'''</big>
<big>'''कमला ---''' क्रीडति।</big>
<big>--- --- '''---''' क्रीडति ।</big>
<big>--- --- '''---'''।</big>
===='''<big>इति इत्यस्य प्रयोगः -</big>''' <big>"</big><big>इति"</big> <big>पूर्वं यत् वाक्</big><big>यं</big> <big>भवति तत् '''यथावत्''' भवति। इत्युक्ते "---" मध्ये यथा भवति तथा एव।</big>====
<big>उदाहरणम् -</big>
<big>तस्य स्थाने अहं नटिष्यामि '''इति''' प्रसादः उक्तवान्।</big>
<big>अद्यतन नाटके अहम् आगमिष्यामि '''इति''' सुरेशः वदति।</big>
<big>सायङ्काले मिलामः '''इति''' आनन्दः वदति।</big>
=====<big>अभ्यासः</big>=====
<big>--- --- --- --- --- --- वदति।</big>
<big>--- --- --- --- --- --- पृच्छति।</big>
<big>--- --- --- --- --- --- उक्तवती।</big>
<big>--- --- --- --- --- --- सूचितवान्।</big>
===<big>अभ्यासः – उपरिदत्तं सम्भाषणम् अनुसृत्य स्व-शब्दैः एकं सम्भाषणं लिखतु ।</big>===
<nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki>
<nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki>
<nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki>
<nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki>
<nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki>
<nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki>
<nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki>
<nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki>
<nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki>
<nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki>
<nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki>
<nowiki>----------------------------------------------------------------------</nowiki>
'''PAGE 32 PDF'''
----
== '''<big>३३. तः पर्यन्तम्</big>''' ==
===<big>तः , पर्यन्तम् इति एतयो प्रयोगः अवधि-सूचनार्थम्।</big>===
{|
!
!
!
!
!
!
!
!
|-
!<big>तः</big>
!
!
!
!
!
!
!<big>पर्यन्तम्</big>
|-
!↓
!
!
!
!
!
!
! ↓
|-
|<big>काश्मीरतः</big>
|
|
|
|
|
|
|<big>कन्याकुमारीपर्यन्तम्</big>
|-
|
|
|
|
|
|
|
|
|}
==== <big>अ). उच्चैः पठतु अवगच्छतु च।</big> ====
<big>१. ह्यः प्रातःकालतः रात्रिपर्यन्तं वृष्टिः आसीत्।</big>
<big>२. सोमवासरतः शुक्रवासरपर्यन्तं विरामः भवति।</big>
<big>३. भारतदेशः कन्याकुमारीतः हिमालयपर्यन्तं वर्तते।</big>
<big>४. अहं सार्धदशवादनतः सार्धपञ्चवादनपर्यन्तं निद्रां करोमि।</big>
<big>५. चैत्रमासतः वैशाख-मासपर्यन्तं सभा प्रचलति।</big>
<big>६. पादोन दशवादनतः सपाद द्वादशवादनपर्यन्तं परीक्षा भवति।</big>
<big>७.लोकयानं मैसूरुतः बेङ्गलूरुपर्यन्तं चलति।</big>
<big>८. नेता बाल्यावस्थातः अन्तपर्यन्तं राष्ट्रसेवाम् अकरोत्।</big>
<big>९.पिता सपाददशवादनतः पादोनपञ्चवादनपर्यन्तं कार्यालये अस्ति।</big>
<big>१०. माता रात्रेः अष्टवादनतः सार्ध नववादनपर्यन्तं ध्यानं करोति।</big>
==== <big>आ). चित्रं दृष्ट्वा सः / सा किं किं करोति इति लिखतु।</big> ====
[[File:अभ्यासः - तः - पर्यंतम्.png|frameless|590x590px]]
==== <big>'''इ).''' कोष्टकं दृष्ट्वा यथोदाहरणं वाक्यानि रचयतु।</big> ====
{| class="wikitable"
!<big>योगाभ्यासं, वार्तापत्रिका-पठनम्, प्रार्थनां, पाककार्यम्, अल्पाहार-सेवनम्।</big>
|}<big>उदाहरणम् - अहं ५ वादनतः ५.३० वादनपर्यन्तं प्रातः कार्यं करोमि। </big>
<big>१. भवान् / भवती ५.३०------- ६.१५ -------- किं करोति?</big>
<big>२. भवान् / भवती ६.१५ --------६.४५ --------किं करोति? </big>
<big>३. भवान् / भवती ६.४५ --------७.०० -------किं करोति?</big>
<big>४. भवान् / भवती ७.०० ------- ८.०० --------किं करोति?</big>
<big>५. भवान् / भवती ८.०० ------८.३० -------- किं करोति? </big>
<big> </big>
==== <big>ई). ऋतुः / कालः --- तः, पर्यन्तम् च उपयुज्य पूरयतु। </big> ====
<big>१. आषाढमास ----भाद्रपदमास ----वृष्टिकालः।</big>
<big>२. कार्तिकमास ---फाल्गुनमास ----शैत्यकालः॥</big>
<big>३. चैत्रमास ------- जेष्टमास ------- ग्रीष्मकालः।</big>
<big>४.फाल्गुनमास ---- वैशाखमास ---- वसन्तकालः॥</big>
<big>५.भाद्रपदमास ----- कार्तिकमास -----शरद्कालः। </big>
==== <big>उ). वर्गसमयस्य सूचिकां दृष्ट्वा रिक्त स्थानं पूरयतु।</big> ====
<big>१. सोमवासरे ९.३० ------१२.३० ---- गणितवर्गः॥ </big>
<big>२. मङ्गलवासरे ९.१५ ------१२.१५------- विज्ञानवर्गः।</big>
<big>३. बुधवासरे ८.४५ -----११.४५ --------भौतिकशास्त्रवर्गः॥</big>
<big>४. गुरुवासरे ९.०० ------१२.०० ------- रसायनशास्त्रवर्गः।</big>
<big>५. शुक्रवासरे १०.१० -------१.०० ------- वनस्पतिशास्त्रवर्गः॥</big>
<big>६. शनिवासरे ९.२० ------१२.२० --------भाषावर्गः।</big>
==== <big>इ). अधो भागे विनोदयात्रायाः समय-सूचिका वर्तते। तां दृष्ट्वा "तः - पर्यन्तम्" उपयुज्य कालस्य अवधिं लिखतु। </big> ====
<big>१.मार्च - १ – ५ ऊटि ।</big>
<big>२.मार्च् - ५ – १० मून्नार् |</big>
<big>३.मार्च - १० – १५ कोडैकनाल्। </big>
<big>४.मार्च् १५ – २० येर्काटु।</big>
<big>५.मार्च् २० – २५ कूनूर्।</big>
==== <big>ऊ). प्रश्नानाम् उत्तरम् 'तः पर्यन्तम्' उपयुज्य लिखतु |</big> ====
<big>यथा -</big>
<big>१. पिता (गृहम्) '''<u>गृहतः</u>''' (देवालयः) '''<u>देवालयपर्यन्तं</u>''' कथं गच्छति?</big>
<big>२. छत्राः संस्कृत-शिक्षणार्थं (प्राचीनकालः) -----(अद्य) ------- वाराणासीम् आगच्छन्ति।</big>
<big>३. (समुद्रः) ---- (देवालयः) --- जनाः सन्ति? </big>
<big>४. भवान् २ (वादनम्) ---- ५ (वादनम्) ---- कुत्र गतवान्?</big>
<big>५. (पञ्चमाध्यायः) --- (कियत्) ------पुनरावर्तनम् आसीत्?</big>
<big>६. भवतः (गृहम्) ---- (विमाननिलयः) ------कियत् दूरम् अस्ति?</big>
<big>७. भवतः कार्यालयः १०.०० (वादनम्) -----(कियत्) ------ वर्तते? </big>
<big>८. भवान् सायम् ५ (वादनम्) ----७.३० ---- किं किं करोति?</big>
<big>९. शनिवासरे (मध्याह्नः) ---- (रात्रिः) ----वृष्टिः आसीत्।</big>
<big>१०.(मैसूरु) ----(बेंङ्गलूरु) -----कियत् दूरम् अस्ति?</big>
'''PAGE 33 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>३४. सह - विना</big>''' ==
=== <big>'''सह इति अव्ययम्। सह meaning with.'''</big> ===
<big>अवधेयम् ---</big>
{| class="wikitable"
![[File:Saha 1.jpg|frameless|217x217px]]
{| class="wikitable"
!<big>स : पुत्रेण सह आपणं गच्छति।</big>
|}
!
![[File:Saha 3.jpg|frameless|218x218px]]
{| class="wikitable"
!<big>सा सख्या सह विद्यालयं गच्छति।</big>
|}
|}
==== <big>'''ध्यानेन पठतु , अवगच्छतु ---'''</big> ====
<big>१) राम: । रावण: ..............युद्धं कृतवान्।</big>
<big>राम: रावणेन सह युद्धं कृतवान्।</big>
<big>२) लक्ष्मणः । राम: ..........वनं गतवान्।</big>
<big>लक्ष्मणेन सह राम: वनं गतवान्।</big>
<big>३) गोपाल: । माधव:.........अभ्यासं करोति।</big>
<big>गोपालेन सह माधव: अभ्यासं करोति। </big>
<big>४) अहं । मित्रम् .......नाटकं पश्यामि।</big>
<big>अहं मित्रेण सह नाटकं पश्यामि ।</big>
<big>५) एषा । सीता .....तिष्ठति।</big>
<big>एषा सीतया सह तिष्ठति।</big>
<big>६) सुरेश: । भगिनी ......... सम्भाषणं करोति।</big>
<big>सुरेश: भगिन्या सह सम्भाषणं करोति।</big>
<big>७) माता । पुत्री .......कार्यं करोति।</big>
<big>माता पुत्रिया सह कार्यं करोति।</big>
<big>८) अध्यापकः । छात्रा: ........प्रवासार्थं गतवान्।</big>
<big>अध्यापकः छात्रै: सह प्रवासार्थं गतवान्।</big>
<big>९) लता । सख्य: ............क्रीडति।</big>
<big>लता सखीभि: सह क्रीडति।</big>
=== <big>'''<u>तृतीयाविभक्त्यन्तरूपाणि</u>'''</big> ===
{| class="wikitable"
|<big>'''एक वचनम् बहु वचनम्'''</big>
|-
|<big>छात्रेण छात्रै: </big>
|-
|<big>मित्रेण मित्रै:</big>
|-
|<big>बालिकया बालिकाभि:</big>
|-
|<big>सख्या सखीभि:</big>
|}
=== <big>'''अभ्यास :'''</big> ===
<big>१) एतेषु वाक्येषु पदानि अव्यवस्थितानि सन्ति । तानि व्यवस्थितानि लिखतु।</big>
<big>यथा ---</big>
<big>१) करोति सह दिनेश: मित्रै: प्रतिदिनम् अभ्यासं।</big>
<big>दिनेश: मित्रै: सह प्रतिदिनम् अभ्यासं करोति।</big>
<big>२) आगतवान् सह क: भवता?</big>
<big>३) कलहं सः सह करोति सर्वै:।</big>
<big>४) आगच्छामि वा अहम् अपि सह भवत्या?</big>
<big>५) युद्धं सैनिक: सह करोति शत्रुभि:।</big>
<big>६) करोति वैद्य: सह रोगिभि: सम्भाषणं।</big>
<big>७) ललिता सह कृतवती चर्चाम् अध्यापिकाभि:।</big>
==== <big>'''२) सह उपयुज्य वाक्यानि रचयतु ---'''</big> ====
{| class="wikitable"
!
!
!<big>सह</big>
!
!<big>सह उपयुज्य वाक्यम्</big>
|-
|<big>राजेशः</big>
|<big>मनीषः</big>
|<big>'''सह'''</big>
|<big>पठति</big>
|<big>राजेशः मनीषेण सह पठति</big>
|-
|<big>अभिषेकः</big>
|<big>प्रकाशः</big>
|<big>'''सह'''</big>
|<big>लिखति</big>
|
|-
|<big>भगिनी</big>
|<big>अनुजः</big>
|<big>'''सह'''</big>
|<big>नृत्यति</big>
|
|-
|<big>पिता</big>
|<big>पुत्री</big>
|<big>'''सह'''</big>
| <big>क्रिडति</big>
|
|-
|<big>पुत्रः</big>
|<big>जननी</big>
|<big>'''सह'''</big>
|<big>गच्छति</big>
|
|-
| <big>माला</big>
|<big>सीता</big>
|<big>'''सह'''</big>
|<big>खादति</big>
|
|-
|<big>रामः</big>
|<big>पिता</big>
|<big>'''सह'''</big>
|<big>धावति</big>
|
|-
|<big>शिशुः</big>
|<big>माता</big>
|<big>'''सह'''</big>
|<big>हसति</big>
|
|-
|<big>कृष्णः</big>
|<big>राधा</big>
|<big>'''सह'''</big>
|<big>विहरति</big>
|
|-
|<big>अनुराधा</big>
|<big>मातुलः</big>
|<big>'''सह'''</big>
|<big>आपणं गच्छति</big>
|
|-
|<big>छात्रः</big>
|<big>अध्यापिका</big>
|<big>'''सह'''</big>
|<big>वार्तालापं करोति</big>
|
|}
=== '''<big>विना</big>''' ===
<big>विना इति अव्ययम् । विना means without.</big>
{| class="wikitable"
![[File:Fish Out Tank3.png|frameless|300x300px]]
{| class="wikitable"
|मीनः (जलं) जलेन विना न जीवति।
|}
![[File:2.Vahan.png|frameless|304x304px]]
{| class="wikitable"
|वाहनं (तैलं) तैलेन विना न चलति।
|}
|-
|
|
|-
|[[File:3.Mata.png|frameless|300x300px]]
{| class="wikitable"
|माता (पुत्रः) पुत्रेण विना भोजनं न करोति ।
|}
|[[File:4.Manav.png|frameless|300x300px]]
{| class="wikitable"
|मानवः (वृक्षः) वृक्षेण विना न जीवति ।
|}
|}<big>'''<u>विशेषसूचना</u>'''</big>
<big>जलं विना मीनः न जीवति । अयं प्रयोगः अपि शुद्धः एव ।</big>
==== <big>उदाहरणं दृष्ट्वा अन्यवाक्यानि लिखतु</big> ====
<big>१) (धनम्) ......... जीवनं कठिनम्। —→ धनेन विना जीवनं कठिनम् ।</big>
<big>२) (इन्धनम्) ........ वाहनं न चलति। —→ ----------------------------- ।</big>
<big>३) (पुस्तकम्) ........ अहं विद्यालयं न गच्छति। —→ ----------------------------- ।</big>
<big>४) (अभ्यासः)</big> <big>........ शास्त्रं नश्यति।</big> <big>—→ ----------------------------- ।</big>
<big>५) (गृहिणी)</big> <big>........ गृहं निरर्थकं भवति । —→ ----------------------------- ।</big>
<big>६) (पठनम्) ........ शास्त्राभ्यासः न भवति। —→ ----------------------------- ।</big>
<big>७) (व्यायामम्) ........ स्वास्थ्यं न भवति । —→ ----------------------------- ।</big>
<big>८) (दण्डः ) ........ वृद्धः न चलति । —→ ----------------------------- ।</big>
'''PAGE 34 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>३५. अद्य – ह्य: – परश्वः वासराणि, अद्यतन - ह्यस्तन - श्वस्तन</big>''' ==
=== <big>'''अद्य – ह्य: – परश्वः वासराणि'''</big> ===
==== <big>ध्यानेन पठतु ---</big> ====
==== <big>अद्य – ह्य: – परश्वः</big> ====
{|
!
!<big>प्रपरह्यः</big>
!<big>←</big>
!<big>परह्यः</big>
!<big>←</big>
! <big>ह्यः</big>
!<big>←</big>
!<big>अद्यः</big>
!<big>→</big>
!<big>श्वः</big>
!<big>→</big>
!<big>परश्वः</big>
!<big>→</big>
!<big>प्रपरश्वः</big>
!
|-
|
|<big>The day before</big><big>the day before</big>
<big>yesterday</big>
|
| <big>The day before</big><big>yesterday</big>
|
|<big>Yeserday</big>
|
|<big>Today</big>
|
|<big>Tomorrow</big>
|
|<big>The day after</big><big>tomorrow</big>
|
|<big>The day after</big><big>the day after</big>
<big>tomorrow.</big>
|
|-
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|}
===<big>वासराणि</big>===
{|
!
!<big>रविवासरः</big>
!
!<big>सोमवासरः</big>
!
!<big>मङ्गलवासरः</big>
!
!<big>बुधवासरः</big>
!
!<big>गुरुवासरः</big>
!
!<big>शुक्रवासरः</big>
!
!<big>शनिवासरः</big>
!
|-
|
|
|
|
|
|
|
!<big>↑</big><big>↓</big>
|
|
|
|
|
|
|
|-
!
!<big>प्रपरह्यः</big>
! <big>←</big>
!<big>परह्यः</big>
!<big>←</big>
!<big>ह्यः</big>
!<big>←</big>
!<big>अद्य</big>
!<big>→</big>
!<big>श्वः</big>
!<big>→</big>
!<big>परश्वः</big>
!<big>→</big>
!<big>प्रपरश्वः</big>
!
|-
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|}
==== <big>अवधेयम् ---</big> ====
<big>यदा</big>
<big>१. अद्य रविवासरः अस्ति ।</big>
<big>तदा</big>
<big>२. ह्यः शनिवासरः आसीत् ।</big>
<big>३. परह्यः शुक्रवासरः आसीत् ।</big>
<big>४. प्रपरह्यः गुरूवासरः आसीत् ।</big>
<big>५. श्वः सोमवासरः भविष्यति ।</big>
<big>६. परश्वः मङ्गलवासरः भविष्यति ।</big>
<big>७. प्रपरश्वः बुधवासरः भविष्यति ।</big>
===अवधेयम् ---===
{|
!
!
!<big>गतवर्षे</big>
!<-------------->
! <big>Previous / Last year</big>
!
!
|-
!
!
!<big>गतमासे</big>
!<-------------->
!<big>Previous/ Last month</big>
!
!
|-
!
!
!<big>गतसप्ताहे</big>
!<-------------->
!<big>Previous / Last week</big>
!
!
|-
!
!
!<big>गतवासरे</big>
!<-------------->
!<big>Previous day/ Yesterday</big>
!
!
|-
!
!
!<big>गतदिने</big>
!<-------------->
!<big>Previous day/ Yesterday</big>
!
!
|-
!
!
!
!<big>अद्य = Today</big>
!
!
!
|-
!
!
!<big>आगामिदिने</big>
!<-------------->
!<big>Next day / tomorrow</big>
!
!
|-
!
!
!<big>आगामिवासरे</big>
!<-------------->
!<big>Next day/ tomorrow</big>
!
!
|-
!
!
!<big>आगामिसप्ताहे</big>
!<-------------->
!<big>Next week</big>
!
!
|-
!
!
!<big>आगामिमासे</big>
!<-------------->
!<big>Next month</big>
!
!
|-
!
!
!<big>आगामिवर्षे</big>
!<-------------->
!<big>Next year</big>
!
!
|}
===<big>अद्य – ह्य – परश्वः- वासराणि (अभ्यासः)</big>===
====<big>उदाहरणम् अनुसृत्य उचितशब्दं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयतु ---</big>====
<big>१. अद्यः सोमवासरः अस्ति।</big>
<big>२. ह्यः ----------- ------।</big>
<big>३. परश्वः ----------- ------।</big>
<big>४. प्रपरह्यः ----------- ------।</big>
<big>५. श्वः ----------- ------।</big>
<big>६. प्रपरश्वः ----------- ------।</big>
<big>७. परह्यः ----------- ------।</big>
====<big>अधोलिखित प्रथमवाक्यस्य आधारेण प्रश्नस्य उत्तरं लिखतु ---</big>====
<big>१. अद्य बुधवासरः ।</big>
<big>प्र.= श्वः किम्?</big>
<big>उ. = श्वः गुरुवासरः भविष्यति।</big>
<big>२. परश्वः रविवासरः ।</big>
<big>प्र. = ह्यः किम्?</big>
<big>उ. = --- ----- -----।</big>
<big>३. श्वः शुक्रवासरः ।</big>
<big>प्र. = सोमवासरः कदा?</big>
<big>उ. = --- ----- -----।</big>
<big>४. परह्यः गुरुवासरः आसीत्।</big>
<big>प्रः = रविवासरः कदा?</big>
<big>उ. = --- ----- -----।</big>
<big>५. ह्यः शुक्रवासरः ।</big>
<big>प्र. = प्रपरह्यः किम्?</big>
<big>उ. = --- ----- -----।</big>
=== '''<big>अद्यतन - ह्यस्तन - श्वस्तन</big>''' ===
[[File:Adyatana 1.jpg|frameless|300x300px]]
==== <big>एतत् सम्भाषणं पठतु</big> ====
<big>आदित्यः - भोः। अहम् इदानीम् एव शालाम् आगतवान् ।</big>
<big>अखिलः - किमर्थं विलम्बः?</big>
<big>आदित्यः - गृहे कार्यक्रमः आसीत्। अस्माकम् अध्यापकेन अनुमतिं नीतवान्। '''अद्यतन'''-कक्ष्या कथम् आसीत् ?</big>
<big>अखिलः - उत्तमम् आसीत् । '''अद्यतन'''-कक्ष्यायां तृतीयपाठः समापितः ।</big>
<big>आदित्यः - अहं सायङ्काले पठिष्यामि। प्रश्नाः सन्ति चेत् भवान् मम साहाय्यं</big> <big>करोतु । </big>
<big>अखिलः - अस्तु भोः। अपि च '''श्वस्तन -'''कक्षायां परीक्षा अस्ति इति अध्यापकेन उक्तम् ।</big>
<big>आदित्यः - तर्हि '''ह्यस्तन-'''पाठस्य अपि अभ्यासं कुर्मः । </big>
<big>अखिलः - सायङ्काले मिलामः ।</big>
'''PAGE 35 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>३६. आगामि - गत</big>''' ==
===<big>आगामि</big>===
<big>आगामिवर्षे अहं मातामह्याः गृहं गमिष्यामि।</big>
<big>आगामिमासे देव्याः भागवतं श्रोष्यामि।</big>
<big>गत-ऋतुः वसन्तः आसीत्, आगामि-ऋतुः '''''वर्ष-'''''ऋतुः भविष्यति।</big>
<big>गत-ऋतुः हेमन्तः आसीत् आगामि-ऋतुः '''''शिशिर-''''' ऋतुः भविष्यति।</big>
<big>आगामिपर्वणस्य भोजनं स्वादिष्टं भवेत्।</big>
<big>आगामिवर्गे नुतनं विषयं पठिष्यामः।</big>
<big>आगामिवर्षे प्रयागे पर्यटनाय मम अभिरूचिः अस्ति।</big>
===<big>गत</big>===
<big>गतमासे होलिका उत्सवः आसीत्।</big>
<big>गतसप्ताहे अहं रामस्य कथां श्रुतवती। </big>
<big>गतदिने तस्याः स्वास्थ्यं समीचीनं नासीत्।</big>
<big>गतकेषुचन दिनेषु सः एकाकी एव कार्यं करोति।</big>
<big>बालकः गतवर्षे अष्टमिकक्षायां</big> <big>पठितवान्।</big>
<big>आगामिवर्षे नवमिकक्षायां पठिष्यति |</big>
<big>गतवर्षद्वयात् आरभ्य मम न्यायशास्त्रस्य अभ्यासः प्रचलन् अस्ति।</big>
'''PAGE 36 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>३७. यावत् - तावत्</big>''' ==
===<big>'''यावत् तावत्''' </big>===
#<big>यावत् आहारं भीमः खादति तावत् नकुलः न खादति।</big>
#<big>यावत् शैत्यं नागपुरे अस्ति तावत् कोचिने नास्ति।</big>
#<big>एवमेव सर्वे स्वीयस्तरे यावत् शक्यते तावत् गृहपाठं कुर्वन्तु।</big>
#<big>सः यावत् सरलतया कण्ठस्थीकरणं करोति तावत् मम कृते न शक्यम्।</big>
#<big>बहुषु जनपदेषु तापमानं यावत् पर्यन्तं सहमानम् आसीत् तावत् पर्यन्तं ग्रामीणाः उत्साहेन कृषिकार्ये मग्नाः आसन्।</big>
#<big>मुहुर्मुहुः अवलेहं न स्पृशति चेत् सः दीर्घकालं यावत् स्थास्यति।</big>
#<big>कदलीगुच्छं लम्बयित्वा स्थापनेन कदल्यः पञ्चतः षडदिनानि यावत् विकृतित्वं न लभन्ते।</big>
#<big>अनुमानतः सर्वेषु जनपदेषु मध्यमं यावत् वृष्टिः अभिलेखिताः।</big>
#<big>दिसम्बरमासस्य त्रिंशत्-दिनात् मार्च मासस्य दिनत्रयं यावत् वृष्टिः भवितुं न</big> <big>शक्यते।</big>
'''PAGE 37 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>३८. स्म -प्रयोगः</big>''' ==
===<big>स्म इति अव्ययम् ।</big>===
====<big>वर्तमानकालिकैः धातुरुपैः सह ‘स्म’ पदस्य प्रयोगः भवति चेत् तानि रूपाणि भूतकालिकक्रियाणाम् अर्थं प्रकटयन्ति।</big>====
<big>उदाहरणम् ---</big>
<big>१. पिता शयनं करोति। ---> पिता शयनं करोति स्म ।</big>
<big>२. माता भोजनं पचति। ---> माता भोजनं पचति स्म ।</big>
<big>३. गायकः गायति । ---> गायकः गायति स्म ।</big>
<big>४. नर्तक्यः नृत्यन्ति। ---> नर्तक्यः नृत्यन्ति स्म।</big>
<big>५. भक्तौ नमतः । ---> भक्तौ नमतः स्म।</big>
<big>६. धनिकाः दानं ददति। ---> धनिकाः दानं ददति स्म ।</big>
<big>७. अहं गच्छामि ।</big> <big>---> अहं गच्छामि स्म ।</big>
<big>८. यूयं पिबथ । ---> यूयं पिबथ स्म ।</big>
<big>९. पुष्पाणि विकसन्ति। ---> पुष्पाणि विकसन्ति स्म ।</big>
<big>१०. पुस्तकम् अस्ति । ---> पुस्तकम् अस्ति स्म ।</big>
==== <big>स्म पदस्य प्रयोगेण भूतकालदर्शक-क्रियापदस्य परिवर्तनं वर्तमानकालधातुरूपे भवति।</big> ====
<big>उदाः ---</big>
<big>१. रामः अखादत् । ---> रामः खादति स्म ।</big>
<big>२. अहम् अखादम् । ---> अहं खादामि स्म |</big>
<big>३. बालिका अपठत् । ---> बालिका पठति स्म ।</big>
<big>४. त्वम् अधावः। ---> त्वं धावसि स्म ।</big>
<big>५. श्यामः अपश्यत् । ---> श्यामः पश्यति स्म ।</big>
<big>६. पर्णानि अपतन्। ---> पर्णानि पतन्ति स्म ।</big>
<big>७. सिंहाः अगर्जन्। ---> सिंहाः गर्जन्ति स्म ।</big>
<big>८. यूयम् अलिखत। ---> यूयं लिखथ स्म ।</big>
<big>९. फलानि अभवन् । ---> फलानि भवन्ति स्म ।</big>
<big>१०. वयम् अक्रीडाम । ---> वयं क्रीडामः स्म ।</big>
===<big>अभ्यासः</big>===
<big>चित्रं दृष्ट्वा कः कः किं किं करोति स्म इति लिखतु ---</big>
{| class="wikitable"
!१.
![[File:1-paThati sma A.png|center|frameless|162x162px]]
!बालकः पठति स्म ।
|-
|
|
|
|-
|२.
|[[File:2- shayati sma.png|center|frameless|114x114px]]
|
|-
|
|
|
|-
|३.
|[[File:3-paThati sma.png|center|frameless|145x145px]]
|
|-
|
|
|
|-
|४.
|[[File:4-gaayati sma.png|center|frameless|106x106px]]
|
|-
|
|
|
|-
|५.
|[[File:5. taranti sma.png|center|frameless|138x138px]]
|
|-
|
|
|
|-
|६.
|[[File:6. karShati sma.png|center|frameless|129x129px]]
|
|-
|
|
|
|-
|७.
|[[File:7. aarohati sma.png|center|frameless|112x112px]]
|
|-
|
|
|
|-
|८.
|[[File:8-kriDanti sma.png|center|frameless|128x128px]]
|
|-
|
|
|
|-
|९.
|[[File:9. pibati sma.png|center|frameless|124x124px]]
|
|-
|
|
|
|-
|१०.
| [[File:10-namati sma.png|center|frameless|137x137px]]
|
|-
|
|
|
|-
|११.
|[[File:11. garhati sma.png|center|frameless|99x99px]]
|
|-
|
|
|
|-
|१२. .
| [[File:17-pachati sma.png|center|frameless|135x135px]]
|
|-
|
|
|
|-
|१३..
|[[File:Pashyati.jpg|center|frameless|131x131px]]
|
|-
|
|
|
|-
|१४..
|[[File:Khadati.jpg|center|frameless|139x139px]]
|
|-
|
|
|
|-
|१५..
|[[File:Agachanti.jpg|center|frameless|109x109px]]
|
|-
|
|
|
|-
|१६.
| [[File:Gajaḥ.jpeg|center|frameless|167x167px]]
|
|-
|
|
|
|-
|१७.
|[[File:Saucikaḥ.jpeg|center|frameless|151x151px]]
|
|-
|
|
|
|-
|१८.
|[[File:Lekhikā.jpeg|center|frameless|186x186px]]
|
|-
|
|
|
|-
|१९.
|[[File:Patravāhakaḥ new.jpeg|center|frameless|136x136px]]
|
|-
|
|
|
|-
|२०.
|[[File:Vidūṣakaḥ.jpeg|center|frameless|126x126px]]
|
|-
|
|
|
|-
|२१.
|[[File:Mayūraḥ new.jpeg|center|frameless|133x133px]]
|
|-
|
|
|
|-
|२२.
|[[File:Nartakaḥ 2.jpeg|center|frameless|136x136px]]
|
|-
|
|
|
|-
|२३.
|[[File:Śikṣikā new.jpeg|center|frameless|108x108px]]
|
|-
|
|
|
|-
|२४.
|[[File:Gāyakaḥ new.jpeg|center|frameless|129x129px]]
|
|-
|
|
|
|-
|२५.
|[[File:Bhikṣukaḥ new.jpeg|center|frameless|128x128px]]
|
|}'''PAGE 38 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>३९. क्त्वा- ल्यप्</big>''' ==
<big>'''क्त्वा, ल्यप् इति प्रत्ययौ स्तः।'''</big>
<big>एकः कर्ता कार्यद्वयं क्रमेण करोति । पूर्वकार्यं यद् अस्ति तस्य सूचना धातोः क्त्वान्तरूपेण भवति। </big>
<big>यदि धातुः उपसर्गसहितः भवति तर्हि क्त्वाप्रत्ययस्य स्थाने ल्यप्-प्रत्ययः भवति।</big>
<big>क्त्वान्तशब्दाः, -ल्याप्प्रत्ययान्तशब्दाः अव्ययानि भवन्ति।</big>
===<big>क्त्वा प्रत्ययः</big>===
<big>'''ध्यानेन पठतु---'''</big>
{| class="wikitable"
| colspan="2" |<big>'''प्रथमं कार्यं ।'''</big>
!<big>क्त्वान्तरूपम्</big>
|-
|<big>बालकः देवालयं गच्छति।</big>
|<big>सः अर्चति।</big>
|<big>बालकः देवालयं गत्वा अर्चति।</big>
|-
|<big>बालकः खादति।</big>
|<big>सः पिबति।</big>
|<big>बालकः खादित्वा पिबति।</big>
|-
|<big>माता स्नाति।</big>
|<big>सा मोदकं पचति।</big>
|<big>माता स्नात्वा मोदकं पचति।</big>
|-
|<big>सः क्रीडति।</big>
|<big>सः खादति।</big>
|<big>सः क्रीडित्वा खादति।</big>
|-
| <big>त्वं पुस्तकं पठसि।</big>
|<big>त्वम् उत्तरं देहि।</big>
|<big>त्वं पुस्तकं पठित्वा उत्तरं देहि।</big>
|-
|<big>अहम् आपणं गच्छामि।</big>
|<big>अहं शाकानि आनयामि।</big>
|<big>अहम् आपणं गत्वा शाकानि आनयामि।</big>
|-
|<big>कृषकाः भूमिं कर्षन्ति।</big>
|<big>ते जलं सिञ्चन्ति।</big>
|<big>कृषकाः भूमिं कृष्ट्वा जलं सिञ्चन्ति।</big>
|-
|<big>कर्मकराः कार्यं कुर्वन्ति।</big>
|<big>ते वेतनं नयन्ति।</big>
|<big>कर्मकराः कार्यं कृत्वा वेतनं नयन्ति।</big>
|-
|<big>रामः चिन्तयति।</big>
|<big>सः उत्तरं लिखति।</big>
|<big>रामः चिन्तयित्वा उत्तरं लिखति।</big>
|}
====<big>क्त्वान्तरूपाणि ---</big>====
{| class="wikitable"
|
|<big>धातुः</big>
|<big>लट्लकारः ए.व.</big>
|<big>क्त्वान्तरूपम्</big>
|-
|<big>१.</big>
|<big>गम्</big>
|<big>गच्छति</big>
|<big>गत्वा</big>
|-
|<big>२.</big>
|<big>पठ्</big>
|<big>पठति</big>
|<big>पठित्वा</big>
|-
|<big>३.</big>
|<big>लिख्</big>
|<big>लिखति</big>
|<big>लिखित्वा</big>
|-
|<big>४.</big>
|<big>कृ</big>
|<big>करोति</big>
|<big>कृत्वा</big>
|-
|<big>५.</big>
|<big>हस्</big>
|<big>हसति</big>
|<big>हसित्वा</big>
|-
|<big>६.</big>
|<big>खाद्</big>
|<big>खादति</big>
|<big>खादित्वा</big>
|-
|<big>७.</big>
|<big>धाव्</big>
| <big>धावति</big>
|<big>धावित्वा</big>
|-
|<big>८.</big>
|<big>पत्</big>
|<big>पतति</big>
|<big>पतित्वा</big>
|-
|<big>९.</big>
|<big>स्मृ</big>
|<big>स्मरति</big>
|<big>स्मृत्वा</big>
|-
|<big>१०.</big>
|<big>क्री</big>
|<big>क्रीणाति</big>
|<big>क्रीत्वा</big>
|-
|<big>११.</big>
|<big>हृ</big>
|<big>हरति</big>
|<big>हृत्वा</big>
|-
|<big>१२.</big>
|<big>सृ</big>
|<big>सरति</big>
|<big>सृत्वा</big>
|-
|<big>१३.</big>
|<big>श्रु</big>
|<big>शृणोति</big>
|<big>श्रुत्वा</big>
|-
| <big>१४.</big>
|<big>स्ना</big>
|<big>स्नाति</big>
|<big>स्नात्वा</big>
|-
|<big>१५.</big>
|<big>भ्रम्</big>
|<big>भ्रमति</big>
|<big>भ्रमित्वा</big>
|-
|<big>१६.</big>
|<big>जप्</big>
|<big>जपति</big>
|<big>जपित्वा</big>
|-
|<big>१७.</big>
|<big>खन्</big>
|<big>खनति</big>
|<big>खनित्वा</big>
|-
|<big>१८.</big>
|<big>क्रन्द्</big>
|<big>क्रन्दति</big>
|<big>क्रन्दित्वा</big>
|-
|<big>१९.</big>
|<big>निन्द्</big>
|<big>निन्दति</big>
|<big>निन्दित्वा</big>
|-
|<big>२०</big>
|<big>नृत्य्</big>
|<big>नृत्यति</big>
|<big>नर्तित्वा</big>
|}
====<big>विशेषरूपाणि---</big>====
{| class="wikitable"
|
|<big>धातुः</big>
|<big>लट्लकारः ए.व.</big>
|<big>क्त्वान्तरूपम्</big>
|-
|<big>१.</big>
|<big>पा</big>
|<big>पिबति</big>
|<big>पीत्वा</big>
|-
|<big>२. </big>
|<big>दा</big>
|<big>ददाति</big>
|<big>दत्त्वा</big>
|-
|<big>३.</big>
|<big>स्था</big>
|<big>तिष्ठति</big>
|<big>स्थित्वा</big>
|-
|<big>४. </big>
|<big>रुद्</big>
| <big>रोदिति</big>
|<big>रुदित्वा</big>
|-
|<big>५. </big>
|<big>पच्</big>
|<big>पचति</big>
|<big>पक्त्वा</big>
|-
| <big>६. </big>
|<big>भू</big>
|<big>भवति</big>
|<big>भूत्वा</big>
|-
|<big>७.</big>
|<big>अस्</big>
|<big>अस्ति</big>
|<big>भूत्वा</big>
|-
|<big>८. </big>
| <big>दृश्</big>
|<big>पश्यति</big>
|<big>दृष्ट्वा</big>
|-
|<big>९.</big>
|<big>पृच्छ्</big>
|<big>पृच्छति</big>
|<big>पृष्ट्वा</big>
|-
|<big>१०.</big>
|<big>नम्</big>
|<big>नमति</big>
|<big>नत्वा</big>
|-
|<big>११.</big>
| <big>ज्ञा</big>
|<big>जानाति</big>
|<big>ज्ञात्वा</big>
|-
|<big>१२.</big>
|<big>ग्रह्</big>
|<big>गृह्णाति</big>
|<big>गृहीत्वा</big>
|}
===<big>ल्यप् - प्रत्ययः</big>===
<big>'''ध्यानेन पठतु ---'''</big>
{| class="wikitable"
|+
| colspan="2" |<big>'''प्रथमं कार्यं ।'''</big>
!<big>ल्यबन्तरूपम्</big>
|-
|<big>बालकः उपविशति।</big>
|<big>सः जलं पिबति।</big>
|<big>बालकः उपविश्य जलं पिबति</big>
|-
|<big>माता द्वारं प्रक्षालयति।</big>
|<big>सा रङ्गवल्लीं लिखति।</big>
|<big>माता द्वारं प्रक्षाल्य रङ्गवल्लीं लिखति।</big>
|-
| <big>श्यामः द्वारम् उद्घाटयति।</big>
|<big>सः बहिः गच्छति।</big>
|<big>श्यामः द्वारम् उद्घाट्य बहिः गच्छति।</big>
|-
|<big>छात्रा लेखनीं स्वीकरोति।</big>
|<big>सा चित्रं लिखति ।</big>
|<big>छात्रा लेखनीं स्वीकृत्य चित्रं लिखति ।</big>
|-
|<big>भक्तः प्रतिमां संस्थापयति।</big>
|<big>सः पूजां करोति।</big>
|<big>भक्तः प्रतिमां संस्थाप्य पूजां करोति।</big>
|-
|<big>सा माम् अनुसरति।</big>
|<big>सा वेगेन आगच्छति।</big>
|<big>सा माम् अनुसृत्य वेगेन आगच्छति।</big>
|-
|<big>वानरः वृक्षम् आरोहति।</big>
|<big>सः फलानि पातयति।</big>
|<big>वानरः वृक्षम् आरुह्य फलानि पातयति।</big>
|-
|<big>ग्राहकः फलानि स्वीकरोति।</big>
|<big>सः धनं ददाति।</big>
|<big>ग्राहकः फलानि स्वीकृत्य धनं ददाति।</big>
|-
|<big>बालः आगच्छति।</big>
|<big>सः दुग्धं पिबति।</big>
|<big>बालः आगत्य दुग्धं पिबति।</big>
|-
|<big>धनिकः धनं सङ्गृह्णाति।</big>
|<big>सः दानं करोति।</big>
|<big>धनिकः धनं सङ्गृह्य दानं करोति।</big>
|}
=== <big>ल्यबन्तरूपाणि ---</big>===
{| class="wikitable"
|
|<big>धातुः</big>
|<big>लट्लकारः ए.व.</big>
|<big>उपसर्गसहितं क्रियापदम्</big>
|<big>ल्यबन्तरूपम्</big>
|-
|<big>१.</big>
|<big>गम्</big>
|<big>गच्छति</big>
|<big>आगच्छति</big>
| <big>आगत्य</big>
|-
|<big>२.</big>
|<big>नी</big>
|<big>नयति</big>
|<big>आनयति</big>
|<big>आनीय</big>
|-
|<big>३.</big>
|<big>कृ</big>
|<big>करोति</big>
|<big>स्वीकरोति</big>
|<big>स्वीकृत्य</big>
|-
|<big>४.</big>
|<big>स्मृ</big>
|<big>स्मरति</big>
|<big>विस्मरति</big>
|<big>विस्मृत्य</big>
|-
| <big>५.</big>
|<big>लिख्</big>
|<big>लिखति</big>
|<big>विलिखति</big>
|<big>विलिख्य</big>
|-
|<big>६.</big>
|<big>क्री</big>
|<big>क्रीणाति</big>
|<big>विक्रीणीते</big>
|<big>विक्रीय</big>
|-
|<big>७.</big>
|<big>ज्ञा</big>
|<big>जानाति</big>
|<big>विजानाति</big>
|<big>विज्ञाय</big>
|-
|<big>८.</big>
|<big>स्था</big>
|<big>तिष्ठति</big>
|<big>उत्तिष्ठति</big>
|<big>उत्थाय</big>
|-
|<big>९.</big>
|<big>भू</big>
|<big>भवति</big>
|<big>अनुभवति</big>
|<big>अनुभूय</big>
|-
|<big>१०.</big>
| <big>स्थापि</big>
|<big>स्थापयति</big>
|<big>संस्थापयति</big>
|<big>संस्थाप्य</big>
|}
===<big>क्त्वान्तरूपाणि ल्यबन्तरूपाणि च---</big>===
{| class="wikitable"
|
|<big>धातु:</big>
|<big>क्तवा रूपम्</big>
|<big>उपसर्गम्</big>
| <big>ल्यप् रूपम्</big>
|-
|<big>१.</big>
|<big>नी</big>
|<big>नीत्वा</big>
|<big>आ</big>
|<big>आनीय</big>
|-
|<big>२.</big>
|<big>हृ</big>
|<big>हृत्वा</big>
|<big>आ</big>
|<big>आहृत्य</big>
|-
|<big>३.</big>
|<big>स्मृ</big>
|<big>स्मृत्वा</big>
|<big>वि</big>
|<big>विस्मृत्य</big>
|-
|<big>४.</big>
|<big>कृष्</big>
|<big>कृष्ट्वा</big>
|<big>आ</big>
|<big>आकृष्य</big>
|-
|<big>५.</big>
|<big>कृ</big>
|<big>कृत्वा</big>
|<big>उप</big>
|<big>उपकृत्य</big>
|-
|<big>६.</big>
|<big>ज्ञा</big>
|<big>ज्ञात्वा</big>
|<big>वि</big>
|<big>विज्ञाय</big>
|-
|<big>७.</big>
|<big>क्री</big>
|<big>क्रीत्वा</big>
|<big>वि</big>
|<big>विक्रीय</big>
|-
|<big>८.</big>
|<big>नम्</big>
|<big>नत्वा</big>
|<big>प्र</big>
| <big>प्रणम्य</big>
|-
|<big>९.</big>
|<big>त्यज्</big>
|<big>त्यक्त्वा</big>
|<big>परि</big>
|<big>परित्यज्य</big>
|-
|<big>१०.</big>
|<big>लिख्</big>
|<big>लिखित्वा</big>
|<big>वि</big>
|<big>विलिख्य</big>
|-
|<big>११.</big>
|<big>स्था</big>
| <big>स्थित्वा</big>
|<big>सम्</big>
|<big>संस्थाय</big>
|-
|<big>१२.</big>
|<big>गृह्</big>
|<big>गृहीत्वा</big>
|<big>सम्</big>
|<big>सङ्गृह्य</big>
|-
|<big>१३.</big>
|<big>प्रेषि</big>
|<big>प्रेषयित्वा</big>
|<big>सम्</big>
|<big>सम्प्रेष्य</big>
|-
|<big>१४.</big>
|<big>स्था</big>
|<big>स्थित्वा</big>
|<big>उत्</big>
|<big>उत्थाय</big>
|-
| <big>१५.</big>
|<big>हस्</big>
|<big>हसित्वा</big>
|<big>वि</big>
|<big>विहस्य</big>
|}
===<big>अभ्यासः</big>===
====<big>१) उदाहरणं दृष्ट्वा वाक्येषु क्त्वाप्रयोगं कृत्वा लिखतु ---</big>====
{| class="wikitable"
!
!<big>वाक्यानि</big>
!<big>क्त्वाप्रयोगः</big>
|-
!<big>उदाः</big>
!<big>सः शालां गच्छति, पाठं पठति।</big>
!<big>सः शालां गत्वा पाठं पठति।</big>
|-
|<big>१.</big>
|<big>कार्यं कुर्वन्ति, श्रान्ता: भवन्ति ।</big>
|
|-
|<big>२.</big>
|<big>शिशुः क्रीडाङ्गणे पतति, रोदनं करोति ।</big>
|
|-
|<big>३.</big>
|<big>अहं फलं खदितवान्, जलं पीतवान् ।</big>
|
|-
|<big>४.</big>
|<big>किञ्चित् पानीयं पिबतु, अनन्तरं गच्छतु।</big>
|
|-
|<big>५.</big>
|<big>सा पत्रं लिखितवती, प्रेषितवती।</big>
|
|-
|<big>६.</big>
|<big>भवन्त: वार्तां श्रुण्वन्ति, विषयं जानन्ति।</big>
|
|-
|<big>७.</big>
|<big>वयं नाटकं पश्याम: । गृहं गच्छाम: ।</big>
|
|-
|<big>८.</big>
|<big>ता: बालिका: विषयं स्मरन्ति, सम्यक् लिखन्ति ।</big>
|
|}
===<big>२) क्त्वान्तरूपाणि लिखतु ---</big>===
<big>'''उदाहरणम् - पठति – पठित्वा ।'''</big>
<big>१. गच्छति - -----।</big>
<big>२. खादति - -----।</big>
<big>३. पिबति - -----।</big>
<big>४. करोति - -----।</big>
<big>५. क्रीडति - -----।</big>
<big>६. हरति - -----।</big>
<big>७. लिखति - -----।</big>
<big>८. स्नाति - -----।</big>
<big>९. पतति - -----।</big>
<big>१०. धावति - -----।</big>
===<big>३) ल्यबन्तरूपाणि लिखतु ---</big>===
<big>'''उदाहरणम् - आगच्छति – आगत्य ।'''</big>
<big>१. प्रणमति - -----।</big>
<big>२. अनुभवति - -----।</big>
<big>३. निर्दिशति - -----।</big>
<big>४. उत्तिष्ठति - -----।</big>
<big>५. संस्मरति - -----।</big>
<big>६. संहरति - -----।</big>
<big>७. विलिखति - -----।</big>
<big>८. विजानाति - -----।</big>
<big>९. उपकरोति - -----।</big>
<big>१०. सङ्गृह्णाति - -----।</big>
===<big>४) यथोदाहरणं क्त्वान्तरूपाणि अथवा ल्यबन्तरूपाणि उपयुज्य वाक्यानि रचयतु ---</big>===
<big>यथा</big> -
<big>१. पिता स्नाति। देवपूजां करोति।</big>
<big>पिता स्नात्वा देवपूजां करोति।</big>
<big>२. गुर: उपविशति। पाठं पाठयति।</big>
<big>गुरुः उपविश्य पाठं पाठयति ।</big>
<big>३. कृष्णः रथं स्थापयति । सर्वान् पश्यति। = --- --- --- --- ---।</big>
<big>४. माला धावति। लक्ष्यं प्राप्नोति। = --- --- --- ---।</big>
<big>५. राघवः गृहम् आगच्छति । जलं पिबति। = --- --- --- ---।</big>
<big>६. लेखिका गीतं विलिखति । गायति । = --- --- --- ---।</big>
<big>७. श्यामः वाक्यं स्मरति । वदति । = --- --- --- ---।</big>
<big>८. छात्रः कथां लिखति । कण्ठस्थीकरोति । = --- --- --- --- ---।</big>
<big>९. वानरः वृक्षं पश्यति । आरोहति । = --- --- --- --- ---।</big>
<big>१०. सा मातरं पृच्छति । अर्थं जानाति । = --- --- --- ---।</big>
'''PAGE 39 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>४०. तुमुन् प्रत्ययः</big>''' ==
===<big>एतत् संभाषणं पठत अवगच्छत च –</big>===
<big>माता – पुत्र ! शीघ्रम् आगच्छतु । बहिः गच्छावः ।</big>
<big>पुत्रः – किं '''कर्तुम्''' अम्ब ?</big>
<big>माता – आपणं '''गन्तुम्'''।</big>
<big>पुत्रः – किं '''क्रेतुम्''' ?</big>
<big>माता – पुस्तकापणे शालापुस्तकानि क्रेतुम्। भवान् अग्रिमे सप्ताहे शालां गच्छति खलु ?</big>
<big>पुत्रः – किमर्थं शालां गन्तव्यम् अम्ब ?</big>
<big>माता – पाठं '''पठितुम्'''। भवान् बुद्धिमान् '''भवितुम्''' इच्छति खलु ?</big>
<big>पुत्रः – आम् अम्ब ।</big>
<big>माता – देवालयम् अपि गच्छावः।</big>
<big>पुत्रः – भगवन्तं '''प्रार्थयितुम्''' ।</big>
<big>माता– आम् ।</big>
<big>पुत्रः – तदनन्तरं '''पातुं''' '''खादितुं''' च किमपि क्रीणीवः अम्ब ?</big>
<big>माता– अस्तु वत्स ! तथा एव कुर्वः।</big>
<big>पुत्रः – अद्य सायङ्काले '''क्रीडितुम्''' आगच्छामि इति शिवः उक्तवान् अम्ब ।</big>
<big>माता – तावत्पर्यन्तं गृहं '''प्रत्यागन्तुं''' शक्नुवः । इदानीम् आगच्छतु ।</big>
====<big>अवधेयम् ---</big> ====
<big>'''कर्तुम्, गन्तुम्, क्रेतुम्, पठितुम्, भवितुम्, प्रार्थयितुम्, पातुम्, खादितुम्, क्रीडितुम्, प्रत्यागन्तुम्''' इति एतेषु शब्देषु “'''तुमुन्'''” इति प्रत्ययः योजितः अस्ति | एकस्याः क्रियायाः अपेक्षायाम् इच्छायां वा यदि अन्या काचित् क्रिया भवति तर्हि अपेक्षितक्रियायाः प्रदर्शनाय “'''तुमुन्'''” इति प्रत्ययस्य उपयोगः भवति | यथा –</big>
<big>रामः चषकं स्वीकरोति | दुग्धं पिबति | रामः दुग्धं '''पातुं''' चषकं स्वीकरोति |</big>
<big>अत्र रामस्य दुग्धपाने इच्छा अस्ति | अतः सः चाषक-स्वीकरणरूपम् अन्यां क्रियाम् अपि करोति |</big>
<big>अथवा “किमर्थम्” इति प्रश्नस्य यत् उत्तरं भवति तत्र प्रायः “तुमुन्” इति प्रत्ययस्य उपयोगः भवति |</big>
<big>यथा – रामः किमर्थं चषकं स्वीकरोति ? रामः दुग्धं पातुं चषकं स्वीकरोति |</big>
<big>“रामः पठितुं शालां गच्छति |” – एतस्मिन् वाक्ये गच्छति इति क्रिया पठनोद्देशेन अस्ति । अतः पठनम् - उद्धिष्टक्रिया । एवम् उद्दिष्टक्रियायाः “तुमुन्” भवति ।</big>
===<big>तुमुन्नन्तरूपाणि ---</big>===
{| class="wikitable"
!
!<big>वर्तमानकालः</big>
!<big>तुमुन्नन्तरुपम्</big>
|-
|१.
|<big>पतति</big>
|<big>पतितुम्</big>
|-
|२.
|<big>हसति</big>
|<big>हसितुम्</big>
|-
|३.
|<big>धावति</big>
|<big>धावितुम्</big>
|-
|४.
|<big>पठति</big>
|<big>पठितुम्</big>
|-
|५.
|<big>भवति</big>
|<big>भवितुम्</big>
|-
|६.
|<big>चलति</big>
|<big>चलितुम्</big>
|-
|७.
|<big>नयति</big>
|<big>नेतुम्</big>
|-
|८.
|<big>लिखति</big>
|<big>लेखितुम्</big>
|-
|९.
|<big>मिलति</big>
|<big>मेलितुम्</big>
|-
|१०.
|<big>क्रीणाति</big>
|<big>क्रेतुम्</big>
|-
| ११.
|<big>शृणोति</big>
|<big>श्रोतुम्</big>
|-
|१२.
|<big>नयति</big>
|<big>नेतुम्</big>
|-
|१३.
|<big>करोति</big>
|<big>कर्तुम्</big>
|-
|१४.
|<big>गृह्णाति</big>
|<big>ग्रहीतुम्</big>
|-
|१५.
|<big>पृच्छति</big>
|<big>प्रष्टुम्</big>
|-
|१६.
|<big>पश्यति</big>
|<big>द्रष्टुम्</big>
|-
|१७.
|<big>पिबति</big>
|<big>पातुम्</big>
|-
|१८.
|<big>ददाति</big>
|<big>दातुम्</big>
|-
|१९.
|<big>उत्तिष्ठति</big>
|<big>उत्थातुम्</big>
|-
| २०.
|<big>उपविशति</big>
| <big>उपवेष्टुम्</big>
|}
===<big>पठत अवगच्छत च -</big>===
==== <big>' इच्छति , शक्नोति च ' प्रयोगे तुमुन्</big>====
<big>रामनाथः लेखनम् इच्छति । ———> रामनाथः लेखितुम् इच्छति ।</big>
<big>माला पठनम् इच्छति । ———> माला पठितुम् इच्छति ।</big>
<big>राघवः पानम् इच्छति । ———> राघवः पातुम् इच्छति ।</big>
<big>गीता हसनम् इच्छति । ———> गीता हसितुम् इच्छति ।</big>
<big>रिषभः क्रीडनम् इच्छति । ———> रिषभः क्रीडितुम् इच्छति ।</big>
<big> लता (गानम्) गातुं शक्नोति ।</big>
<big>राधा ( नर्तनम्) नर्तितुं शक्नोति ।</big>
<big>बालकः (धावनम्) धावितुं शक्नोति ।</big>
<big>धनिकः (दानम्) दातुं शक्नोति ।</big>
<big>शिष्यः श्लोकान् (पठनम्) पठितुं शक्नोति ।</big>
===<big>अभ्यासः</big>===
<big>'''१) कोष्ठगतशब्दान् तुमुन्नन्तपदेषु परिवर्त्य रिक्तस्थानानि पूरयतु ।'''</big>
<big>१. राजेशः ______ इच्छति (कथनम्) । </big>
<big>२. रमेशः ______ इच्छति (गमनम्) । </big>
<big>३. शिशुः ______ इच्छति (खादनम्) । </big>
<big>४. बालकः ______ इच्छति (चलनम्) । </big>
<big>५. कर्मकारः कर्मं______ इच्छति (करणम्) । </big>
<big>६. अहं '''______''' विद्यालयं गच्छामि । (पठनार्थम्)</big>
<big>७. देवदत्तः ______ गच्छति । (शयनार्थम्)</big>
<big>७. शिष्याः ______ गच्छन्ति । (वन्दनार्थम्)</big>
<big>८. भक्ताः ______ मन्दिरं गच्छन्ति । (अर्चनार्थम्)</big>
<big>९. मूषकः ______ भोजनालयं प्रविशति । (खादनार्थम्)</big>
<big>१०. आरक्षकाः ______ द्वारे तिष्ठन्ति । (रक्षणार्थम्)</big>
===='''<big>२) कोष्ठे दत्तेन धातुना सह तुमुन्-प्रत्ययं योजयित्वा उचितं रूपं रिक्ते स्थाने लिखतु ।</big>''' ====
<big>१. गोविन्दः तत्र ______ शक्नोति । (स्था)</big>
<big>२. बालिका एतत् पुस्तकं ______ शक्नोति ।(पठ्)</big>
<big>३. यूयं गीताम् ______ शक्नुथ । (उपदिश्)</big>
<big>४. वानरः वृक्षम् ______ शक्नोति । (आरुह्)</big>
<big>५. सर्पः बिलं ______ शक्नोति । (प्रविश्)</big>
====<big>3) क्त्वान्ते तुमुन्नन्ते च परिवर्तनस्य अभ्यासः -</big>====
<big>उदाहरणम् अनुसृत्य वाक्यानां परिवर्तनं करोतु ---</big>
{| class="wikitable"
!
!<big>वर्तमानकाले</big>
!<big>क्त्वान्ते</big>
!<big>तुमुन्नन्ते</big>
|-
|<big>उदा.</big>
|<big>पितामही स्नाति; पितामही देवम् अर्चति ।</big>
|<big>पितामही स्नानं '''कृत्वा''' देवम् अर्चति ।</big>
|<big>पितामही देवम् '''अर्चितुम्''' स्नानं करोति।</big>
|-
|<big>१.</big>
|<big>शिशुः दुग्धं पिबति। शिशुः क्रीडति।</big>
|
|
|-
|<big>२.</big>
|<big>माता पाकशालां गच्छति। माता ओदनं पचति।</big>
|
|
|-
|<big>३.</big>
|<big>नर्तकी नृत्यति। जनान् तोषयति।</big>
|
|
|-
| <big>४.</big>
|<big>रामः विद्यालयं गच्छति। अध्ययनं करोति।</big>
|
|
|-
| <big>५.</big>
|<big>त्वं मधुरं खादसि। हस्तं प्रक्षालयसि।</big>
|
|
|-
|<big>६.</big>
|<big>शिष्यः रामायणं पठति। अर्थं वदति।</big>
|
|
|-
|<big>७.</big>
|<big>माला आपणं गच्छति। शाकानि आनयति।</big>
|
|
|-
|<big>८.</big>
|<big>अहं कारयानं चालयामि। कार्यालयं गच्छामि।</big>
|
|
|-
|<big>९.</big>
|<big>वानरः वृक्षम् आरोहति। फलं खादति।</big>
|
|
|-
|<big>१०.</big>
|<big>भवान् क्रीडति। पदकं प्राप्नोति।</big>
|
|
|}'''PAGE 40 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>४१. अपेक्षया</big>''' ==
===<big>ध्यानेन पठतु ---</big>===
<big>नागराजः – ह्यः अपेक्षया अद्य शैत्यम् अधिकं खलु ?</big>
<big>चन्द्रकान्तः – आम् | गतवर्षापेक्षया एतस्मिन् वर्षे एव शैत्यम् अधिकम् |</big>
<big>नागराजः – गतवर्षापेक्षया अस्मिन् वर्षे वृष्टिः अपि अधिका अस्ति |</big>
<big>चन्द्रकान्तः – पूर्वापेक्षया इदानीं परिसरमालिन्यम् अधिकम् | अतः एतत्सर्वं संभवति |</big>
<big>'''विशेषः'''</big>
<big>'''अपेक्षया'''</big>
<big>यदा द्वयोः तोलनं कृत्वा आधिक्यं न्यूनता वा उच्यते तदा “अपेक्षया “ इत्यस्य उपयोगः क्रियते |</big>
<big>उदा - बकासुरस्य अपेक्षया भीमः बलवान् |</big>
===<big>अभ्यासः</big>===
====<big>१) पार्श्वे चित्रद्वयं दत्तम् अस्ति ।</big>====
<big>अधः तत्सम्बन्धीनि विवरणानि अपि सूचितानि सन्ति ।</big>
<big>एतदाधारेण अधः निर्दिष्टानां प्रश्नानाम् उत्तराणि “अपेक्षया” इति पदेन युक्तेन वाक्येन लिखन्तु ।</big>
[[File:L43 Photo1.png|frameless|384x384px]]
{| class="wikitable"
|<big>'''उद्योगः '''</big>
|<big>लिपिकारः</big>
|<big>अधिकारी</big>
|-
|<big>'''वेतनम्'''</big>
|<big>रू १,५०००.००</big>
|<big>रू २,०००.००</big>
|-
|<big>'''भारः'''</big>
|<big>४२ किलो</big>
|<big>५८ किलो</big>
|-
|<big>'''परीक्षायाम्'''</big>
|<big>प्रथमस्थानम्</big>
|<big>प्रथमश्रेणी</big>
|-
|<big>'''आसक्तिः'''</big>
|<big>परिसरः</big>
|<big>क्रिडा</big>
|-
|<big>'''प्रियखाद्यम्'''</big>
|<big>शष्कुली</big>
|<big>लड्डुकः</big>
|-
|<big>'''वयः'''</big>
|<big>४० वर्षाणि</big>
|<big>३८ वर्षाणि</big>
|-
|<big>'''वित्तकोषे धनम्'''</big>
|<big>रू १२,०००.००</big>
|<big>रू ३४,०००.००</big>
|}
<big>'''उदा -'''</big>
<big>'''एतयोः कः स्थूलः ?'''</big>
<big>'''मोहनस्य अपेक्षया अर्जुनः स्थूलः ।'''</big>
<big>1.एतयोः कः उन्नतः ?</big>
<big>_____________________</big>
<big>2. एतयोः कः कृशः ?</big>
<big>_____________________</big>
<big>3. एतयोः कस्य वेतनम् अधिकम् ?</big>
<big>______________________</big>
<big>4. एतयोः कः ज्येष्ठः ?</big>
<big>______________________</big>
<big>5.एतयोः कस्य भारः अधिक:?</big>
<big>______________________</big>
<big>6.एतयोः कस्य परिसरप्रीतिः अधिका?</big>
<big>_______________________</big>
<big>7.एतयोः कस्मिन् मधुरप्रीतिः अधिका?</big>
<big>________________________</big>
<big>8. एतयोः कः बुद्धिमान्?</big>
<big>____________________________</big>
<big>9. एतयोः कस्य उद्योगः उच्चः?</big>
<big>__________________________</big>
<big>10.एतयोः कः अधिकम् व्यायं करोति?</big>
<big>__________________________</big>
===<big>२) आवरणे विद्यमानस्य पदस्य साहाय्येन वाक्यानि लिखतु –</big>===
<big>उदा –</big>
<big>मम गृहस्य '''अपेक्षया''' विद्यालयं विशालम् अस्ति।</big>
<big>१.</big> <big>------- ----------- मुम्बई नगरं बृहत्। (जयपुर)</big>
२. <big>---------- ------------ जयश्री उन्नता। (मालती)</big>
३. <big>---------- ------------ लेखनं कठिनम्। (पठनम्)</big>
४. <big>---------- ------------ विजयः चतुरः। (मोहितः)</big>
५. <big>---------- ------------ मन्दिरं सुन्दरम्। (ग्रन्थालयम्)</big>
६. <big>---------- ----------- गोविन्दः स्थूलः। (अमितः)</big>
७. <big>--------- ----------- आम्रफलं बहु मधुरम्। (कदलीफलम्)</big>
८. <big>---------- ----------- देहरादून शीतलम्। (प्रयागराजः)</big>
९. <big>---------- ----------- द्रोण्याम् अधिक-जलम्। (चषकः)</big>
१०. <big>---------- ----------- शशकः शीघ्रं धावति। (कूर्मः)</big>
'''PAGE 41 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>४२. रुचिवाचकाः</big>''' ==
===<big>अवधेयम् ---</big>===
{| class="wikitable"
!
!रुचिः
!English
!
|-
|<big>'''१)'''</big>
|<big>'''मधुरः'''</big>
|SWEET
|[[File:MadhuraH -chAkalaH1.jpg|frameless|172x172px]]
|-
|
|
|
|
|-
|<big>'''२)'''</big>
|<big>'''आम्लः'''</big>
|<big>SOUR</big>
|[[File:AmlaH - jambIram.jpg|frameless|170x170px]]
|-
|
|
|
|
|-
|<big>'''३)'''</big>
|<big>'''कटुः'''</big>
|<big>PUNGENT</big>
|[[File:KaTuH -marIchikA.jpg|frameless|175x175px]]
|-
|
|
|
|
|-
|<big>'''४)'''</big>
|<big>'''कषायः'''</big>
|<big>ASTRIGENT</big>
|[[File:KaShAyaH - Amalakam1.jpg|frameless|176x176px]]
|-
|
|
|
|
|-
|<big>'''५)'''</big>
|<big>'''तिक्तः'''</big>
|<big>BITTER</big>
|[[File:Karavellam.jpg|frameless|175x175px]]
|-
|
|
|
|
|-
|<big>'''६)'''</big>
|<big>'''लवणः'''</big>
|<big>SALTY</big>
|[[File:LavaNah - salt.jpg|frameless|227x227px]]
|}
===अभ्यासः ---===
===संयोजयतु---===
{| class="wikitable"
|<big>१. शर्करा</big>
|<big>आम्लः</big>
|-
|<big>२. जम्बीरफलम्</big>
|<big>मधुरम्</big>
|-
|<big>३. मरीचिका</big>
|<big>कषायः</big>
|-
|<big>४. क्वथितम्</big>
|<big>कटुः</big>
|-
| <big>५. दाडिमः</big>
|<big>तिक्तः</big>
|-
|<big>६. कारवेल्लः</big>
|<big>लवणः</big>
|}
===अभ्यासः --- वाक्यं पठित्वा रिक्तस्थानं पूरयतु---===
<big>१.अद्य अहम् उपदंशं स्वीकरोमि । अम्ब ! आम्रस्य उपदंशः अतीव---- (कटुः) वा?</big>
<big>२. मम सखा चायं पिबति । सः शर्करां अधिकं स्वीकरोति। शर्करायाः रुचिः----</big>
<big>३. ग्रीष्मकाले सर्वे जम्बीररसं पिबन्ति। जम्बीरस्य रुचिः------</big>
<big>४. कारवेल्लं, निम्बः, मेथिकाः सर्वे -----सन्ति।</big>
<big>५. तिन्त्रिणी सर्वेभ्यः न रोचते यतः तस्य रुचिः ---- ।</big>
<big>६. गृञ्जनकं, दाडिमः च रुचिकरौ। तयोः रुचिः भवति--- ।</big>
'''PAGE 42 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>४३. विरुद्धार्थकाः शब्दाः</big>''' ==
===<big>अवधेयम् ---</big>===
{| class="wikitable"
|+
!<big>अ</big>
!
!<big>ब</big>
|-
|[[File:NArikelavRikshaH-N.jpg|frameless|225x225px]]
{| class="wikitable"
!उन्नतः
|}
|
|[[File:AmravRikshaH-N.png|frameless|251x251px]]
{| class="wikitable"
!वामनः
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:PurAtana-N.png|frameless|265x265px]]
{| class="wikitable"
!पुरातनम्
|}
|
|[[File:NUtana_-N.png|frameless|303x303px]]
{| class="wikitable"
!नूतनम्
|}
|-
|
|
|
|-
| [[File:BRihat_-rAjabhavanam-N.jpg|frameless|300x300px]]
{| class="wikitable"
!बृहत्
|}
|
|[[File:Laghu_kuTiraH-N.jpg|frameless|227x227px]]
{| class="wikitable"
!लघु
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:ShItalam_icecream-N.jpg|frameless|345x345px]]
{| class="wikitable"
!शीतलम्
|}
|
|[[File:UShNam-chai.jpg|none|thumb|313x313px]]
{| class="wikitable"
!उष्णम्
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:SthUlaH_2.png|frameless|258x258px]]
{| class="wikitable"
!स्थूलः
|}
|
|[[File:KRisha_manuShyah-N.jpg|frameless|259x259px]]
{| class="wikitable"
!कृशः
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:Adhikam-jalam_-N.png|frameless|344x344px]]
{| class="wikitable"
!अधिकम्
|}
|
|[[File:KiNychit_jalam_1-_N.png|frameless]]
{| class="wikitable"
!किञ्चित्
|}
|-
|
|
|
|-
|[[File:DIrgha-1.jpg|none|thumb|445x445px]]
{| class="wikitable"
!दीर्घः
|}
|
|[[File:Hrasva.jpg|none|thumb|419x419px]]
{| class="wikitable"
!ह्रस्वः
|}
|}
===<big>अभ्यासः</big>===
====<big>अधस्तनवाक्येषु स्थितानि रिक्तस्थलानि उचितैः विरुद्धार्थकशब्दैः पूरयतु -</big>====
<big>१. नारिकेलवृक्षः ……………… अस्ति । आम्रवृक्षः ------------------------ अस्ति ।</big>
<big> २. राजभवनम् --------------- अस्ति । कृषकस्य गृहम् ------------ अस्ति ।</big>
<big> ३. (अ) कारयानं --------------- अस्ति । (ब) कारयानं ---------------- अस्ति</big>
<big> ४. राजेशः ---------------- अस्ति । अनिलः ---------------- अस्ति ।</big>
<big> ५. पयोहिमम्--------------- अस्ति । चायम् --------------- अस्ति ।</big>
<big> ६. (अ) कूप्याः जलम् ---------------- अस्ति । (ब) कूप्याः जलम् ---------------- अस्ति ।</big>
<big> ७. मापिका ---------------- अस्ति । लेखनी ---------------- अस्ति ।</big>
'''PAGE 43 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>४४. चेत् , नो चेत्</big>''' ==
===<big>“'''चेत्'''” इति अव्ययम् ।</big>===
<big>चेत् = If.</big>
==== <big>The word ‘चेत्’ is added to the verb in Present Tense to express ‘if it is’, ‘were it to happen’, or ‘had it occurred’.</big> ====
<big>उदाहरणम् -</big>
<big>अस्ति '''चेत्''' = If it is</big>
<big>नो '''चेत्''' = If not</big>
<big>यथा ---</big>
<big>गीतापुस्तकं गृहे अस्ति '''चेत्''' पठामि।</big>
<big>आपणे आलुकम् अस्ति '''चेत्''' आनयतु।</big>
<big>अभ्यासं करोति '''चेत्''' छात्रः उत्तीर्णः भवति।</big>
====<big>“यदि - तर्हि” इति पदद्वयं यस्मिन् अर्थे उपयुज्यते तस्मिन् एव अर्थे “चेत्” इत्यस्य अपि उपयोगः करणीयः |</big>====
<big>उदा - समयः अस्ति चेत् अहम् आगच्छामि |</big>
<big> (यदि समयः अस्ति तर्हि अहम् आगच्छामि इत्यर्थः |)</big>
====<big>“यदि - तर्हि”, “चेत्” इत्येतयोः अर्थः समानः इत्यतः “यदि - तर्हि” इति यत्र प्रयुक्तम् अस्ति वाक्ये, तत्र “चेत् “इति न प्रयोक्तव्यम् |</big>====
<big>उदा - '''यदि''' समयः अस्ति '''चेत्''' '''तर्हि''' अहम् आगच्छामि - इत्येतत् वाक्यम् '''अशुद्धं''' | यत: “चेत्” इति यत्र अस्ति तत्र यदि इत्यपि प्रयुक्तम् |</big>
===<big>अभ्यासः </big>===
====<big>१. अधः एकैकेन वाक्येन एकैकः सन्दर्भः निर्दिष्टः अस्ति । तत् सन्दर्भे भवन्तः किं कुरोति इति “'''चेत्'''” युक्तेन वाक्येन लिखतु।</big>====
<big>उदा - कार्यालयस्य विरामः भवति ।</big>
<big> कार्यालयात् विरामः भवति '''चेत्''' गृहं गच्छामि ।</big>
<big>1. गृहे कोपि नास्ति ।</big>
<big> …………………………………………………………|</big>
<big> 2.कोषे धनं नास्ति ।</big>
<big> ………………………………………………………… |</big>
<big> 3.गृहे अतिथिः आगच्छति ।</big>
<big> ……………………………………………………………|</big>
<big> 4.बालकाः कोलाहलं कुर्वन्ति ।</big>
<big> ……………………………………………………………|</big>
<big> 5.नगरयानानि न सञ्चरन्ति।</big>
<big> ……………………………………………………………।</big>
<big> 6.स्यूतः नष्टः भवति ।</big>
<big> ………………………………………………………………।</big>
<big> 7.अधिकारी तर्जयति ।</big>
<big> ………………………………………………………………।</big>
<big> 8.चोराः आगच्छन्ति ।</big>
<big> ………………………………………………………………।</big>
<big>9. पाके रुचिः न भवति ।</big>
<big> ………………………………………………………………।</big>
<big>10. रात्रौ निद्रा न आगच्छति ।</big>
<big> ……………………………………………………………….।</big>
===<big>अभ्यासः</big>===
====<big>२. अधस्तनवाक्येषु स्थितानि रिक्तस्थानानि “चेत् - नो चेत् ” इत्येतेषु केनचित् पदेन पूरयतु।</big>====
<big>उदा-</big>
<big>भवान् शीघ्रम् आगच्छतु । …………… पिता तर्जयति ।</big>
<big>भवान् शीघ्रम् आगच्छतु । नो '''चेत्''' पिता तर्जयति ।</big>
<big>1. औषधं स्वीकरोतु । ………………ज्वरः वर्धते ।</big>
<big>2. इच्छा अस्ति ।………………….भोजनं करोतु ।</big>
<big>3. अध्यापकः अस्ति | ……………कक्ष्यायाम् उपविशामि।</big>
<big>4. भवान् मधुरं खादति | ………… दन्ताः नश्यन्ति ।</big>
<big>5. भवान् असत्यं वदति।…………कः भवतः विश्वासं करोति ।</big>
<big>6. परश्वः भवतः गृहम् आगमिष्यामि । ……………….प्रपरश्वः ।</big>
<big>7. सम्यक् पठतु । ……………उत्तीर्णता कथं प्राप्येत ?</big>
<big>8. सुरेशः आगच्छति …………………माम् आह्वयतु ।</big>
<big>9. दैवम् अनुकूलकरं नास्ति। …………… कः किं कुर्यात् ।</big>
<big>10. उपविश्य पठतु ।……………………उत्थाय पठतु ।</big>
'''PAGE 44 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>४५. शरिरावयवनामानि</big>''' ==
[[File:Body Parts.jpg|center|frameless|621x621px]]
{| class="wikitable"
! <big>क्र.</big>
!<big>संस्कृतम्</big>
!<big>English</big>
|-
|१
|<big>मस्तकम्</big>
|<big>Head</big>
|-
|२
|<big>केशः</big>
|<big>Hair</big>
|-
|३
|<big>शिखा</big>
|<big>Lock of hair on the crown of the head (male).
|-
|४
|<big>वेणी</big>
|<big>braided hair (female).</big>
|-
|५
|<big>ललाटम्</big>
|<big>Forehead</big>
|-
|६
|<big>भ्रूः</big>
|<big>Eyebrow</big>
|-
|७
|<big>नयनम्</big>
|<big>Eye</big>
|-
|८
|<big>नासिका</big>
|<big>Nose</big>
|-
|९
|<big>मुखम् / आस्यम्</big>
|<big>Mouth</big>
|-
|१०
|<big>ओष्ठः</big>
|<big>Upper lip</big>
|-
|११
|<big>अधरः</big>
| <big>Lower lip</big>
|-
|१२
|<big>जिह्वा</big>
|<big>Tongue</big>
|-
|१३
|<big>कर्ण: / श्रवणम्</big>
|<big>Ear</big>
|-
|१४
|<big>चुबुकम्</big>
|<big>Chin</big>
|-
|१५
|<big>श्मश्रु</big>
|<big>Beard, Mustache</big>
|-
|१६
|<big>कण्ठः</big>
|<big>Throat</big>
|-
|१७
|<big>ग्रीवा</big>
|<big>Neck</big>
|-
| १८
| <big>स्कन्धः</big>
|<big>Shoulder</big>
|-
|१९
|<big>भुजा / बाहुः</big>
|<big>Arm</big>
|-
|२०
| <big>कफोणिः</big>
|<big>Elbow</big>
|-
|२१
|<big>करः / हस्तः</big>
|<big>Hand</big>
|-
|२२
|<big>मणिबन्धः</big>
|<big>Wrist</big>
|-
|२३
|<big>अङ्गुष्ठः</big>
|<big>Thumb</big>
|-
|२४
|<big>अङ्गुल्यः</big>
| <big>Finger</big>
|-
|२५
|<big>वक्षः</big>
|<big>Breast</big>
|-
| २६
|<big>उरः</big>
|<big>Chest</big>
|-
|२७
|<big>उदरम्</big>
|<big>Abdomen</big>
|-
|२८
|<big>नितम्बः</big>
|<big>Buttock</big>
|-
|२९
|<big>उरुः</big>
|<big>Thigh</big>
|-
|३०
|<big>जानु</big>
|<big>Knee</big>
|-
|३१
|<big>टङ्का</big>
|<big>Leg</big>
|-
|३२
|<big>पीठिका</big>
|<big>Calf / back side of the leg</big>
|-
|३३
|<big>घुटिका</big>
|<big>Ankle</big>
|-
|३४
|<big>पादः /चरणः / चरणम्</big>
|<big>Foot</big>
|-
|३५
|<big>पादतलः /पादतलम्</big>
|<big>Bottom of the foot</big>
|-
|३६
|<big>पार्ष्णिः</big>
|<big>Heel</big>
|-
|३७
|<big>पादाङ्गुष्ठः</big>
|<big>Toe</big>
|}
===<big>शरीरावयवनामानि अभ्यासः</big>===
====<big>१) अधोदत्ते कोष्टके शरिरावयवस्य नामानि अन्वेषयतु ---</big>====
{| class="wikitable"
|'''<big>धः</big>'''
|'''<big>रौ</big>'''
|'''<big>ऋ</big>'''
|'''<big>फै</big>'''
|'''<big>म्</big>'''
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>बो</big>'''
|'''<big>म्</big>'''
|'''<big>हः</big>'''
|'''<big>ल</big>'''
|'''<big>झ</big>'''
|'''<big>शः</big>'''
|'''<big>यी</big>'''
|'''<big>झा</big>'''
|'''<big>सु</big>'''
|-
|'''<big>फी</big>'''
|'''<big>टौ</big>'''
|'''<big>च</big>'''
|'''<big>र</big>'''
|'''<big>णः</big>'''
|'''<big>ढै</big>'''
|'''<big>छु</big>'''
|'''<big>दू</big>'''
|'''<big>सु</big>'''
|'''<big>ला</big>'''
|'''<big>थौ</big>'''
|'''<big>दू</big>'''
|'''<big>थू</big>'''
|'''<big>ञं</big>'''
|'''<big>ठू</big>'''
|-
|'''<big>झा</big>'''
|'''<big>थू</big>'''
|'''<big>जं</big>'''
|'''<big>छि</big>'''
|'''<big>ची</big>'''
|'''<big>लौ</big>'''
|'''<big>अ</big>'''
|'''<big>डो</big>'''
|'''<big>टु</big>'''
|'''<big>ट</big>'''
|'''<big>णै</big>'''
|'''<big>खा</big>'''
|'''<big>ढ</big>'''
|'''<big>टि</big>'''
|'''<big>दं</big>'''
|-
|'''<big>रा</big>'''
|'''<big>लौ</big>'''
|'''<big>न</big>'''
|'''<big>षी</big>'''
|'''<big>खा</big>'''
|'''<big>अ</big>'''
|'''<big>ङ्गु</big>'''
|'''<big>ल्यः</big>'''
|'''<big>त्र</big>'''
|'''<big>म्</big>'''
|'''<big>रा</big>'''
| '''<big>टौ</big>'''
|'''<big>श्र</big>'''
|'''<big>ङी</big>'''
|'''<big>टु</big>'''
|-
|'''<big>ऋ</big>'''
|'''<big>श्म</big>'''
|'''<big>य</big>'''
|'''<big>छि</big>'''
|'''<big>बं</big>'''
|'''<big>ऋ</big>'''
|'''<big>ष्ठः</big>'''
|'''<big>ला</big>'''
| '''<big>बं</big>'''
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>ओ</big>'''
|'''<big>बं</big>'''
|'''<big>व</big>'''
|'''<big>क्षः</big>'''
|'''<big>झ</big>'''
|-
|'''<big>खा</big>'''
|'''<big>ढै</big>'''
|'''<big>न</big>'''
| '''<big>षौ</big>'''
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>छु</big>'''
|'''<big>थू</big>'''
|'''<big>ट</big>'''
|'''<big>फै</big>'''
|'''<big>श्म</big>'''
|'''<big>षौ</big>'''
|<big>'''ष्ठौ'''</big>
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>रौ</big>'''
|'''<big>मी</big>'''
|-
|'''<big>मु</big>'''
|'''<big>ख</big>'''
| '''<big>म्</big>'''
|'''<big>शः</big>'''
|'''<big>म</big>'''
|'''<big>स्त</big>'''
|'''<big>क</big>'''
|'''<big>म्</big>'''
|'''<big>रौ</big>'''
|'''<big>ची</big>'''
|'''<big>पा</big>'''
|'''<big>थि</big>'''
|'''<big>म्</big>'''
|'''<big>सि</big>'''
|'''<big>यी</big>'''
|-
| '''<big>ण</big>'''
|'''<big>यी</big>'''
|'''<big>षी</big>'''
|'''<big>रौ</big>'''
|'''<big>णि</big>'''
|'''<big>बं</big>'''
|'''<big>ची</big>'''
|'''<big>षी</big>'''
|'''<big>ञं</big>'''
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>दः</big>'''
|'''<big>हु</big>'''
|'''<big>फै</big>'''
|'''<big>छि</big>'''
|'''<big>ठू</big>'''
|-
|'''<big>जं</big>'''
|'''<big>स्क</big>'''
|'''<big>न्धः</big>'''
|'''<big>फै</big>'''
|'''<big>ब</big>'''
|'''<big>षौ</big>'''
| '''<big>रा</big>'''
|'''<big>छि</big>'''
|'''<big>बा</big>'''
|'''<big>हु:</big>'''
|'''<big>षी</big>'''
|'''<big>षौ</big>'''
|'''<big>ह</big>'''
|'''<big>स्तः</big>'''
|'''<big>थौ</big>'''
|-
|'''<big>लौ</big>'''
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>छु</big>'''
|'''<big>णो</big>'''
|'''<big>न्धः</big>'''
|'''<big>छु</big>'''
|'''<big>श्म</big>'''
|'''<big>श्रु</big>'''
|'''<big>खा</big>'''
|'''<big>ऋ</big>'''
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>खा</big>'''
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>दू</big>'''
|'''<big>टौ</big>'''
|-
|'''<big>जि</big>'''
|'''<big>व्हा</big>'''
|'''<big>छं</big>'''
|'''<big>बो</big>'''
|'''<big>छि</big>'''
| '''<big>शि</big>'''
|'''<big>छं</big>'''
|'''<big>लौ</big>'''
|'''<big>ढै</big>'''
|'''<big>डो</big>'''
|'''<big>के</big>'''
|'''<big>लौ</big>'''
|'''<big>उ</big>'''
|'''<big>रुः</big>'''
|'''<big>णै</big>'''
|-
|'''<big>षौ</big>'''
|'''<big>ची</big>'''
|'''<big>लौ</big>'''
|'''<big>यी</big>'''
|'''<big>ढै</big>'''
|'''<big>फी</big>'''
|'''<big>खा</big>'''
|'''<big>जै</big>'''
|'''<big>सु</big>'''
|'''<big>जै</big>'''
|'''<big>शः</big>'''
|'''<big>ऋ</big>'''
|'''<big>द</big>'''
|'''<big>झा</big>'''
|'''<big>ऋ</big>'''
|-
|'''<big>ना</big>'''
|'''<big>जं</big>'''
|'''<big>नि</big>'''
|'''<big>त</big>'''
|'''<big>म्बः</big>'''
|'''<big>झा</big>'''
|'''<big>ढै</big>'''
|'''<big>भु</big>'''
|'''<big>ढ</big>'''
|'''<big>बो</big>'''
|'''<big>रा</big>'''
|'''<big>उ</big>'''
|'''<big>र:</big>'''
| '''<big>स</big>'''
|'''<big>हः</big>'''
|-
|'''<big>भी</big>'''
|'''<big>टौ</big>'''
|'''<big>लौ</big>'''
|'''<big>ऋ</big>'''
|<big>'''भ्रू'''</big>
| '''<big>श्म</big>'''
| '''<big>थि</big>'''
|'''<big>जा</big>'''
| '''<big>नुः</big>'''
|'''<big>ठू</big>'''
|'''<big>षी</big>'''
|'''<big>ची</big>'''
|'''<big>म्</big>'''
|'''<big>थू</big>'''
|'''<big>फी</big>'''
|-
|'''<big>छं</big>'''
|'''<big>वा</big>'''
|'''<big>भ्रू</big>'''
|<big>'''ढै'''</big>
|'''<big>वौ</big>'''
|'''<big>झा</big>'''
|'''<big>ञं</big>'''
|'''<big>षी</big>'''
|'''<big>ची</big>'''
|'''<big>ण</big>'''
|'''<big>छं</big>'''
|'''<big>ङी</big>'''
|'''<big>टु</big>'''
|'''<big>थौ</big>'''
|'''<big>दू</big>'''
|-
|'''<big>म्</big>'''
|'''<big>ग्री</big>'''
|'''<big>वा</big>'''
|'''<big>झा</big>'''
|'''<big>ऋ</big>'''
| '''<big>दू</big>'''
|'''<big>ना</big>'''
|'''<big>सि</big>'''
|'''<big>का</big>'''
|'''<big>दं</big>'''
|'''<big>रा</big>'''
|'''<big>क</big>'''
|'''<big>फो</big>'''
|'''<big>णिः</big>'''
|'''<big>हु</big>'''
|-
|'''<big>फी</big>'''
|'''<big>ऋ</big>'''
|'''<big>टु</big>'''
|'''<big>जै</big>'''
|'''<big>सु</big>'''
|'''<big>म्</big>'''
|'''<big>थि</big>'''
|'''<big>ठू</big>'''
|'''<big>थू</big>'''
|'''<big>णै</big>'''
|'''<big>थू</big>'''
|'''<big>ण्ठः</big>'''
|'''<big>मी</big>'''
|'''<big>शो</big>'''
|'''<big>म्</big>'''
|-
| colspan="4" |
| colspan="7" |<small>[ Puzzle created by Sameer Talar]</small>
| colspan="4" |
|}
====<big>शरीरावयवनामानि -</big>====
{| class="wikitable"
|<big>मस्तकम्</big>
|<big>केशः</big>
|<big>शिखा</big>
|<big>चरणः</big>
|<big>कफोणीः</big>
|<big>बाहु:</big>
|<big>जिह्वा</big>
|<big>ग्रीवा</big>
|<big>उदरम्</big>
|<big>उरुः</big>
|-
|<big>ललाटम्</big>
|<big>भ्रूवौ</big>
|<big>नयनम्</big>
|<big>मणिबन्धः</big>
|<big>हस्तः</big>
|<big>अङ्गुष्ठः</big>
|<big>कण्ठः</big>
|<big>श्मश्रु</big>
|<big>जानु</big>
| <big>नाभी</big>
|-
|<big>नासिका</big>
|<big>मुखम्</big>
|<big>ओष्ठौ</big>
|<big>अङ्गुल्यः</big>
|<big>वक्षः</big>
|<big>उर:</big>
|<big>श्रवणम्</big>
|<big>स्कन्धः</big>
|<big>नितम्बः</big>
|<big>पादः</big>
|}
<big>अभ्यासः</big>
<big>उत्तरम् - '''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/10/45B-1-%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF_-_Answer_1.pdf शरीरावयवनामानि]-'''</big>
===<big>२) उचितेन क्रमानुसारेण शरीरस्य अवयवानां नामानि लिखतु ---</big> ===
{| class="wikitable"
!<big>शरीरावयवस्य नामानि</big>
|-
|<big>अङ्गुष्ठः, अङ्गुल्यः उदरम्, ऊरुः, ओष्ठौ, करः, कफोणिः, केशः, ग्रीवा, घुटिका, चरणः,</big><big>जानु, नयनम्,</big> <big>नासिका, नितम्बः, पादः, पादतलः, पादाङ्गुष्ठः, पार्ष्णिः, पीठिका, भुजा ,</big> <big>मणिबन्धः मस्तकम्, मुखम्, ललाटम्, वक्षः, स्कन्धः ।</big>
|-
|[[File:Body Parts abhyAsaH.jpg|center|frameless|578x578px]]<small><sup>Creation credit - Sameer Talaar</sup></small>
|-
|
{|
!<small>१) ------ ।</small>
!<small>२) ------ ।</small>
!<small>३) ------ ।</small>
!<small>४) ------ ।</small>
!<small>५) ------ ।</small>
!<small>६) ------ ।</small>
!<small>७) ------ ।</small>
!<small>८) ------ ।</small>
|-
|<small>'''९) ------ ।'''</small>
|<small>'''१०) ------ ।'''</small>
|<small>'''११) ------ ।'''</small>
|<small>'''१२) ------ ।'''</small>
|<small>'''१३) ------ ।'''</small>
|<small>'''१४) ------ ।'''</small>
|<small>'''१५) ------ ।'''</small>
|<small>'''१६) ------ ।'''</small>
|-
|<small>'''१७) ------ ।'''</small>
|<small>'''१८) ------ ।'''</small>
|<small>'''१९) ------ ।'''</small>
|<small>'''२०) ------ ।'''</small>
|<small>'''२१) ------ ।'''</small>
|<small>'''२२) ------ ।'''</small>
|<small>'''२३) ------ ।'''</small>
|<small>'''२४) ------ ।'''</small>
|-
|<small>'''२५) ------ ।'''</small>
|<small>'''२६) ------ ।'''</small>
|<small>'''२७) ------ ।'''</small>
|
|
|
|
|
|}
|}<big>उत्तरम् - '''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6f/45B-2-_%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF-_Answer_2.pdf शरीरावयवनामानि]'''</big>
'''PAGE 45 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>४६. यः - सः , या-सा</big>''' ==
===<big>पठत अवगच्छत</big>===
{| class="wikitable"
|<big>'''यः ------सः'''</big>
|<big>'''या------सा'''</big>
|-
|<big>यः लिखति सः लेखकः।</big>
|<big>या लिखति सा लेखिका ।</big>
|-
|<big>यः कृषि-कार्यं करोति, सः कृषकः।</big>
|<big>या गायति सा गायिका ।</big>
|-
|<big>यः चित्रं रचयति सः चित्रकारः।</big>
|<big>या नृत्यं करोति सा नर्तकी ।</big>
|-
|<big>यः पचति सः पाचक ।</big>
|<big>या पचति सा पाचिका ।</big>
|-
|<big>यः काष्टं तक्षति सः तक्षकः। </big>
|<big>या विक्रयणं करोति सा विक्रयिका ।</big>
|-
|<big>यः अध्यापयति सः अध्यापकः।</big>
|<big>या अध्यापयति सा अध्यापिका</big>
|-
|<big>यः वाहनं चालयति सः चालकः।</big>
|<big>या यानं चालयति सा चालिका ।</big>
|-
|<big>यः निरीक्षणं करोति सः निरीक्षकः।</big>
|<big>या चिकित्सां करोति सा वैद्या ।</big>
|-
|<big>यः श्रावयति सः श्रावकः ।</big>
| <big>या कार्यं करोति सा कार्यकर्त्री।</big>
|}
===<big>अभ्यासः</big>===
====<big>१. उचितपदम् उपयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयतु ---</big>====
{| class="wikitable"
|<big>यः ज्ञातुम् इच्छति सः '''<u>जिज्ञासुः</u>''' ।</big>
|<big>या निरीक्षणं करोति सा----------</big>
|-
|<big>यः शास्त्रं जानाति सः------</big>
|<big>या तन्त्रं जानाति सा----------</big>
|-
|<big>यः क्रीडति सः ---------------</big>
|<big>या नयति सा ------------------</big>
|-
|<big>यः सिञ्चति सः-------------</big>
|<big>या शिक्षयति सा------------</big>
|-
|<big>यः पाठयति सः ---------</big>
|<big>या याजयति सा -----------</big>
|}
====<big>२. उदाहरणं दृष्ट्वा एते के इति लिखतु</big>====
{| class="wikitable"
|<big>गायकः - यः गायति सः गायकः ।</big>
|-
|<big>धारकः - ---------</big>
|-
|<big>हारकः - --------</big>
|-
|<big>वाहकः - --------</big>
|-
|<big>उत्पादकः - --------</big>
|-
|<big>याजकः - ---------</big>
|-
|<big>दाहकः - --------</big>
|-
|<big>बोधकः - ---------</big>
|-
|<big>अध्यापिका---------</big>
|-
|<big>लेखिका-----------</big>
|-
|<big>दायिका---------</big>
|-
|<big>वाचिका---------</big>
|-
|<big>दर्शिका--------</big>
|-
|<big>नर्तिका---------</big>
|-
|<big>कारिका---------</big>
|}'''PAGE 46 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>४७. यत् -- तत् , यद्यपि - तथापि</big>''' ==
=== <big>पठत अवगच्छत च</big> ===
<big>भारते '''यत्''' संस्कृत-ज्ञानम् अस्ति '''तत्''' अन्यत्र नास्ति । </big>
<big>चन्दनस्य काष्ठे गन्धस्य माधुर्यं '''यत्''' अस्ति '''तत्''' अन्यत्र नास्ति ।</big>
<big>भारते '''यत्''' वास्तुशिल्पम् अस्ति '''तत्''' अन्यत्र नास्ति ।</big>
<big>भारते '''यत्''' वातावरणम् अस्ति '''तत्''' उत्तमम् । </big>
<big>उत्तरभारते '''यत्''' शैत्यम् अस्ति '''तत्''' दक्षिणभारते नास्ति ।</big>
=== <big>यद्यपि - तथापि</big> ===
<big>'''पठत अवगच्छत च'''</big>
{| class="wikitable"
|<big>१.अलसाः दृढकायाः । ते कार्यं न कुर्वन्ति।</big>
|<big>यद्यपि अलसाः दृढकायाः तथापि ते कार्यं न कुर्वन्ति । </big>
|-
|<big>२. अहं योगासनं करोमि । मम तृप्तिः नास्ति।</big>
|<big>यद्यपि अहं योगासनं करोमि तथापि मम तृप्तिः नास्ति ।</big>
|-
|<big>३. सा प्रश्नान् पृच्छति। सा न अवगच्छति।</big>
|<big>यद्यपि सा प्रश्नान् पृच्छति तथापि सा न अवगच्छति ।</big>
|-
|<big>४. वृष्टिः सम्यक् आसीत्। कृषकः सन्तुष्टः नास्ति।</big>
|<big>यद्यपि वृष्टिः सम्यक् असीत् तथापि कृषकः सन्तुष्टः नास्ति ।</big>
|-
|<big>५. छात्राः नियमं जानन्ति। ते उल्लङ्घनं कुर्वन्ति ।</big>
|<big>यद्यपि छात्राः नियमं जानन्ति तथापि ते उल्लङ्घनं कुर्वन्ति ।</big>
|}
=== <big>अभ्यासः</big> ===
==== '''<big>१. ‘यत् - तत्’ उपयुज्य वाक्यानि लिखतु।</big>''' ====
{| class="wikitable"
|<big>'''१.''' भवती यत् वदति तत् अहं न जानामि</big> ।
|-
|'''२.'''
|-
|'''३.'''
|-
|'''४.'''
|-
|'''५.'''
|-
|'''६.'''
|-
|'''७.'''
|-
|'''८.'''
|-
|'''९.'''
|-
|'''१०.'''
|}
=== <big>२. द्वे वाक्ये लिखिते स्तः | ते मिलित्वा एकं वाक्यं लिखतु</big> ===
<big>यथा –</big>
<big> अद्य विरामः अस्ति । अहं कार्यालयं गच्छामि ।</big>
<big> यद्यपि अद्य विरामः अस्ति तथापि अहं कार्यालयं गच्छामि ।</big>
<big>१. सा बुद्धिमती । परीक्षायाम् अनुत्तीर्णा ।</big>
<big>२. सः पूर्वम् असन्तुष्टः आसीत् । इदानीं सन्तुष्टः जातः ।</big>
<big>३. धनम् अस्ति। सः दानं न करोति ।</big>
<big>४. ग्रन्थालयः अस्ति। सः पुस्तकं न स्वीकरोति ।</big>
<big>५. बुभुक्षा अस्ति । सा न खादति ।</big>
<big>६. विद्युत् नास्ति । सा गृहपाठं लिखति ।</big>
<big>७. आरोग्यं सम्यक् नास्ति । सा चिकित्सालयं न गच्छति ।</big>
<big>८. यानस्य समयः अस्ति । यानं न आगतम् ।</big>
<big>९. रामः श्लोकं वारंवारं पठति। विस्मरति ।</big>
<big>१०. वृष्टिः अस्ति । सा उद्यानं गच्छति ।</big>
'''PAGE 47 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>४८. कुटुम्ब सम्बन्धानि शब्दाः</big>''' ==
[[File:Family Tree2.0.jpg|center|frameless|494x494px]]
<big>अहं रोहनः । माधवः मम पिता। मालती मम माता। अहं माधवस्य मालत्याः च पुत्रः।</big>
<big>अहं मालिन्याः राजेसस्य च अग्रजः । मालिनी मम अनुजा। राजेशः मम अनुजः।</big>
<big>अहं गीतायाः मोहनस्यः च अनुजः । मोहनः मम अग्रजः । गीता मम अग्रजा ।</big>
<big>महादेवः मम पितामहः । पार्वती मम पितामही। अहं महादेवस्य पार्वत्याः च पौत्रः।</big>
<big>रामदेवः मम मातामहः । जानकी मम मातामही। अहं रामदेवस्य जानक्याः च दौहित्रः।</big>
<big>माधवः रामदेवस्य पार्वत्याः च जामाता। मालती महादेवस्य पार्वत्याः च स्नुषा।</big>
===<big>सम्बन्धवाचक शब्दान् पठतु ---</big>===
{| class="wikitable"
|
|<big>शब्दः</big>
|<big>अर्थः [Relationship explained in English]</big>
|-
|<big>१.</big>
|<big>पितामहः</big>
| <big>Father’s father</big>
|-
|<big>२.</big>
|<big>पितामही</big>
|<big>Father’s mother</big>
|-
|<big>३.</big>
|<big>मातामहः</big>
|<big>Mother’s father</big>
|-
|<big>४.</big>
|<big>मातामही</big>
|<big>Mother’s mother</big>
|-
|<big>५.</big>
|<big>जनकः / पिता</big>
|<big>Father</big>
|-
|<big>६.</big>
|<big>जननी / माता</big>
|<big>Mother</big>
|-
|<big>७.</big>
|<big>पुत्रः</big>
|<big>Son</big>
|-
|<big>८.</big>
|<big>पुत्री</big>
|<big>Daughter</big>
|-
|<big>९.</big>
|<big>सहोदरः</big>
|<big>Brother</big>
|-
|<big>१०.</big>
|<big>सहोदरी</big>
|<big>Sister</big>
|-
|<big>११.</big>
|<big>अग्रजः</big>
|<big>Elder brother</big>
|-
|<big>१२.</big>
|<big>अग्रजा</big>
|<big>Elder sister</big>
|-
|<big>१३.</big>
|<big>अनुजः</big>
|<big>Younger brother</big>
|-
|<big>१४.</big>
|<big>अनुजा</big>
|<big>Younger sister</big>
|-
|<big>१५.</big>
|<big>जामाता</big>
|<big>Son-in -law</big>
|-
|<big>१६.</big>
|<big>स्नुषा</big>
|<big>Daughter-in-law</big>
|-
|<big>१७.</big>
|<big>पौत्रः</big>
|<big>Grandson [Son’s son]</big>
|-
|<big>१८.</big>
|<big>पौत्री</big>
|<big>Granddaughter [Son’s daughter]</big>
|-
|<big>१९.</big>
|<big>दौहित्रः</big>
|<big>Grandson [Daughter’s son]</big>
|-
|<big>२०.</big>
|<big>दौहित्री</big>
|<big>Granddaughter [Dauhgter’s daughter]</big>
|-
|<big>२१.</big>
|<big>पतिः</big>
|<big>Husband</big>
|-
|<big>२२.</big>
|<big>पत्नी /भार्या</big>
|<big>Wife</big>
|-
|<big>२३.</big>
|<big>श्वशुरः</big>
|<big>Father-in -law</big>
|-
|<big>२४.</big>
|<big>श्वश्रूः</big>
|<big>Mother-in-law</big>
|-
|<big>२५.</big>
|<big>मातुलः / मातुः भ्राता</big>
|<big>Maternal Uncle [Mother’s brother]</big>
|-
|२६.
|<big>मातुलानी</big>
|<big>Wife of Maternal uncle</big>
|-
|२७.
|<big>भागिनेयः</big>
|<big>Sister’s son</big>
|-
|२८.
|<big>भागिनेयी</big>
|<big>Sister’s daughter</big>
|-
|२९.
|<big>भ्रातृजः</big>
|<big>Brother’s son / Nephew</big>
|-
|३०.
| <big>भ्रातृजा</big>
|<big>Brother’s daughter / Niece</big>
|-
|३१.
|<big>भ्रातृजाया</big>
|<big>Sister-in-law [Brother’s wife]</big>
|-
|३२.
|<big>देवरः</big>
| <big>Husband’s younger brother</big>
|-
|३३.
|<big>देवरपत्नी</big>
|<big>Husband’s younger brother’s wife</big>
|-
| ३४.
|<big>ननान्दा</big>
|<big>Sister-in-law [Husband’s sister]</big>
|-
|३५.
|<big>पितृव्यः / पितुः भ्राता</big>
|<big>Father’s brother</big>
|-
|३६.
|<big>पितृव्या</big>
|<big>Father’s brother’s wife</big>
|-
|३७.
|<big>पितृभगिनी / पितुः भगिनी</big>
|<big>Father’s sister / Paternal Aunt</big>
|-
|३८.
|<big>पितृष्वसा</big>
|<big>Father’s sister</big>
|-
|३९.
|<big>स्वसा / भगिनी</big>
|<big>Sister</big>
|-
|४०.
|<big>आवुत्तः</big>
|<big>Sister’s husband /</big> <big>Brother-in -law</big>
|-
|४१.
|<big>श्यालः</big>
|<big>Brother-in-law [Wife’s brother]</big>
|-
|४१.
|<big>भ्रातृजाया</big>
|<big>Brother’s wife</big>
|-
|४२.
|<big>मित्रम् / स्नेही</big>
|<big>Friend</big>
|-
|४३.
|<big>सखी</big>
|<big>Friend [Female]</big>
|-
|४४.
|<big>प्रपितामहः</big>
|<big>Paternal great-grandfather</big>
|-
|४५.
|<big>प्रपितामही</big>
|<big>Paternal great-grandmother</big>
|-
|४६.
|<big>प्रमातामहः</big>
|<big>Maternal great-grandfather</big>
|-
|४७.
|<big>प्रमातामही</big>
|<big>Maternal great-grandmother.</big>
|}
===<big>कुटुम्बसम्बन्धशब्दानाम् / बन्धुवाचकशब्दानाम् अभ्यासः</big>===
====<big>1. अधोलिखित शब्दानां अन्वेषणं करोतु –</big>====
{| class="wikitable"
|<big>'''मातामही, अनुजा, भ्राता, पितामहः, जनकः जननी, अग्रजः, मातुलानी, पत्नी, श्वशुरः, पौत्रः, दौहित्री, पतिः, सहोदरः, सहोदरी, जामाता, ननान्दा, भातृजाया, मित्रम्, प्रमातामहः, प्रपितामही, अग्रजा, अनुजः, मातुलः, पुत्रः , दौहित्रः, पुत्री, श्वश्रूः, भागिनेयः, आवुत्तः, श्यालः, सखी, देवरः, ष्वसा, पितृष्वसा,'''</big>
|}
{| class="wikitable"
|<big>ब</big>
|<big>प</big>
|<big>तिः</big>
|<big>य</big>
|<big>व</big>
|<big>ह</big>
|<big>र</big>
|<big>अ</big>
|<big>मि</big>
|<big>त्र</big>
|<big>म्</big>
| <big>ऐ</big>
|<big>इ</big>
|<big>ण्</big>
|<big>नी</big>
|-
|<big>क</big>
|<big>त्नी</big>
|<big>र</big>
|<big>प्र</big>
|<big>मा</big>
|<big>ता</big>
|<big>म</big>
|<big>हः</big>
|<big>ङ</big>
|<big>न</big>
|<big>वि</big>
|<big>लः</big>
|<big>चे</big>
|<big>ला</big>
| <big>थ</big>
|-
|<big>च</big>
|<big>ट</big>
|<big>ख</big>
|<big>मा</big>
|<big>ग</big>
|<big>भा</big>
|<big>क</big>
|<big>म</big>
|<big>ठ</big>
|<big>पी</big>
|<big>कु</big>
|<big>तु</big>
|<big>तु</big>
|<big>ही</big>
| <big>तृ</big>
|-
|<big>आ</big>
|<big>दा</big>
|<big>ति</big>
|<big>ता</big>
|<big>षु</big>
|<big>गि</big>
|<big>सु</big>
| <big>ता</big>
| <big>रि</big>
|<big>ते</big>
|<big>जा</big>
|<big>मा</big>
|<big>ता</big>
|<big>त्र</big>
|<big>खि</big>
|-
|<big>प्र</big>
|<big>ल</big>
| <big>ट</big>
|<big>म</big>
|<big>का</big>
|<big>ने</big>
|<big>य</big>
|<big>पि</big>
|<big>व</big>
|<big>नै</big>
|<big>ता</big>
|<big>सी</big>
|<big>व</big>
|<big>पौ</big>
|<big>ते</big>
|-
|<big>मा</big>
|<big>ता</big>
|<big>म</big>
|<big>ही</big>
|<big>पा</big>
|<big>य</big>
|<big>औ</big>
|<big>न्दा</big>
|<big>टु</big>
|<big>ह</big>
|<big>ण</big>
|<big>पु</big>
|<big>त्रः</big>
|<big>ग</big>
|<big>ज</big>
|-
|<big>द</big>
|<big>का</big>
|<big>ण</big>
|<big>मु</big>
|<big>रो</big>
|<big>उ</big>
|<big>ना</big>
|<big>क्ष</big>
|<big>ष्ण</big>
|<big>कृ</big>
|<big>थ</big>
|<big>त्री</big>
|<big>न्वे</big>
|<big>हि</big>
|<big>यः</big>
|-
| <big>अ</big>
|<big>त्रा</big>
|<big>हि</big>
|<big>रः</big>
|<big>कः</big>
|<big>न</big>
|<big>ज</big>
|<big>ॐ</big>
| <big>अ</big>
|<big>थः</big>
| <big>वि</big>
| <big>न्द</big>
|<big>अ</big>
|<big>स्व</big>
|<big>दौ</big>
|-
|<big>व्</big>
|<big>च्</big>
|<big>द</big>
|<big>पु</big>
|<big>वॄ</big>
| <big>ला</big>
| <big>न</big>
|<big>टा</big>
|<big>फु</big>
|<big>नु</big>
|<big>म</big>
|<big>ग्र</big>
|<big>ष्ट</big>
|<big>रा</big>
|<big>हि</big>
|-
| <big>क्</big>
|<big>हो</big>
| <big>ती</big>
|<big>भ्रा</big>
|<big>मा</big>
|<big>तो</big>
|<big>नी</big>
|<big>श्व</big>
|<big>ञ्</big>
|<big>दो</big>
|<big>जा</big>
|<big>दे</big>
|<big>हो</big>
|<big>ळ</big>
|<big>त्री</big>
|-
|<big>स</big>
|<big>प</big>
|<big>तृ</big>
|<big>चु</big>
|<big>ता</big>
|<big>ता</big>
|<big>की</big>
|<big>श्रू</big>
|<big>शु</big>
|<big>ढ</big>
|<big>धि</big>
|<big>ध्द</big>
|<big>हा</big>
|<big>जा</big>
|<big>का</big>
|-
|<big>ब</big>
|<big>जा</big>
|<big>ली</big>
|<big>टु</big>
|<big>कः</big>
|<big>पि</big>
|<big>खु</big>
|<big>ज्ञा</big>
|<big>भा</big>
|<big>रः</big>
|<big>नो</big>
|<big>स</big>
|<big>हो</big>
|<big>द</big>
|<big>री</big>
|-
|<big>या</big>
|<big>ळि</big>
|<big>आ</big>
|<big>फ</big>
|<big>कि</big>
|<big>ए</big>
|<big>आ</big>
|<big>श्या</big>
|<big>लः</big>
| <big>व</big>
|<big>खी</big>
|<big>डी</big>
|<big>अ</big>
|<big>नु</big>
|<big>जः</big>
|-
|<big>म</big>
| <big>भ</big>
|<big>वु</big>
|<big>ओ</big>
|<big>ऋ</big>
|<big>सा</big>
|<big>ङ्</big>
|<big>शो</big>
|<big>स्कृ</big>
|<big>दे</big>
|<big>स</big>
|<big>ठा</big>
|<big>बे</big>
|<big>घो</big>
|<big>ग्र</big>
|-
| <big>त्</big>
|<big>झ</big>
|<big>त्तः</big>
|<big>छ</big>
|<big>सु</big>
|<big>ष्व</big>
|<big>तृ</big>
|<big>पि</big>
|<big>धा</big>
|<big>रि</big>
|<big>ने</big>
|<big>ड्य</big>
|<big>पी</big>
|<big>वु</big>
|<big>अ</big>
|}<big>उत्तरम् - '''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/92/40_B_2_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE_-_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83-%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D.pdf कुटुम्ब-सम्बन्धानि पदानि]'''</big>
===<big>2. उच्चैः पठतु --</big> ===
<big>जनकः |</big>
<big>जनकः जननी |</big>
<big>जनकः जननी पुत्रः | </big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री |</big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः |</big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी |</big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः। </big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा। </big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः। </big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा। </big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः।</big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा। </big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः। </big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा। </big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा पौत्रः। </big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा पौत्रः पौत्री। </big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा पौत्रः पौत्री दौहित्रः। </big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा पौत्रः पौत्री दौहित्रः दौहित्री।</big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा पौत्रः पौत्री दौहित्रः दौहित्री पितामहः। </big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा पौत्रः पौत्री दौहित्रः दौहित्री पितामहः पितामही। </big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा पौत्रः पौत्री दौहित्रः दौहित्री पितामहः पितामही मातामहः। </big>
<big>जनकः जननी पुत्रः पुत्री सहोदरः सहोदरी ज्येष्ठः ज्येष्ठा कनिष्ठः कनिष्ठा अनुजः अनुजा अग्रजः अग्रजा पौत्रः पौत्री दौहित्रः दौहित्री पितामहः पितामही मातामहः मातामही।</big>
'''PAGE 48 PDF'''
----######################################################################################
== '''<big>४९. अभ्यासानाम् उत्तराणि</big>''' ==
===<big>शिष्टाचारः अभ्यासः [Page 20]</big>===
{| class="wikitable"
|<big>यी</big>
|<big>'''ध'''</big>
|<big>णो</big>
|<big>ढै</big>
|<big>छु</big>
|<big>थि</big>
| <big>सु</big>
|<big>जै</big>
|<big>थौ</big>
|<big>दू</big>
|-
|<big>डो</big>
|<big>'''न्य'''</big>
|<big>लौ</big>
| <big>ठू</big>
|<big>षी</big>
|<big>षी</big>
|'''<big>स</big>'''
|<big>बं</big>
|<big>टु</big>
|<big>थि</big>
|-
|<big>ञं</big>
|<big>'''वा'''</big>
|<big>दः</big>
|<big>हु</big>
| <big>'''क्ष'''</big>
|<big>ण</big>
|'''<big>मी</big>'''
|<big>फै</big>
|<big>थि</big>
|<big>णै</big>
|-
|<big>षी</big>
|<big>'''दः'''</big>
|<big>ण</big>
|<big>'''स्वा'''</big>
|<big>'''म्य'''</big>
|<big>श्म</big>
|'''<big>ची</big>'''
|<big>रौ</big>
|<big>रा</big>
|'''<big>ह</big>'''
|-
|<big>ङी</big>
|<big>टु</big>
|<big>थौ</big>
|<big>'''ग'''</big>
|<big>'''ता'''</big>
|<big>ची</big>
|'''<big>न</big>'''
|<big>टि</big>
|<big>दं</big>
|'''<big>रि:</big>'''
|-
|<big>'''सु'''</big>
|<big>'''प्र'''</big>
| <big>'''भा'''</big>
|<big>'''त'''</big>
|<big>'''म्'''</big>
|<big>ण</big>
|'''<big>म्</big>'''
|'''<big>म</big>'''
|<big>खा</big>
|'''<big>ओ</big>'''
|-
|<big>ण</big>
|<big>खा</big>
|<big>ण</big>
|<big>'''म्'''</big>
|<big>दू</big>
| '''<big>ल</big>'''
|<big>णिः</big>
|<big>लौ</big>
|'''<big>स्का</big>'''
|'''<big>म्</big>'''
|-
|<big>लौ</big>
| <big>ब</big>
|<big>ढै</big>
|<big>फी</big>
|<big>'''श'''</big>
|<big>थि</big>
|<big>णै</big>
|<big>खा</big>
|<big>ढ</big>
|<big>'''रः'''</big>
|-
| <big>खा</big>
|<big>जै</big>
|<big>ण</big>
|'''<big>कु</big>'''
|<big>ची</big>
|'''<big>चि</big>'''
|'''<big>न्ता</big>'''
|'''<big>मा</big>'''
|'''<big>स्तु</big>'''
|<big>थौ</big>
|-
|<big>फै</big>
|<big>जा</big>
|<big>षौ</big>
|<big>रा</big>
|<big>छि</big>
|<big>ऋ</big>
|<big>नुः</big>
|<big>षी</big>
|<big>ची</big>
|<big>ङी</big>
|}
===1) [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/43/21B-%E0%A5%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%B2%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D_-_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83_-%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83-_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D.pdf सम्भाषणम् - शिष्टाचरः] - Answer key file ===
===<big>शरिरावयवनामानि अभ्यासः [Page 45]</big>===
===='''<big>१) शरिरावयवनामानि अन्वेषणम् -</big>'''====
{| class="wikitable"
|<big>धः</big>
|<big>रौ</big>
|<big>ऋ</big>
|<big>फै</big>
|<big>म्</big>
|<big>ण</big>
|<big>बो</big>
|<big>म्</big>
|<big>हः</big>
|'''<big>ल</big>'''
|<big>झ</big>
|<big>शः</big>
|<big>यी</big>
|<big>झा</big>
|<big>सु</big>
|-
|<big>फी</big>
|<big>टौ</big>
|<big>'''च'''</big>
|'''र'''
|<big>'''णः'''</big>
|<big>ढै</big>
|<big>छु</big>
|<big>दू</big>
|<big>सु</big>
|'''<big>ला</big>'''
|<big>थौ</big>
|<big>दू</big>
|<big>थू</big>
|<big>ञं</big>
|<big>ठू</big>
|-
|<big>झा</big>
|<big>थू</big>
|<big>जं</big>
|<big>छि</big>
|<big>ची</big>
|<big>लौ</big>
|<big>'''अ'''</big>
|<big>डो</big>
|<big>टु</big>
|'''<big>ट</big>'''
|<big>णै</big>
|<big>खा</big>
|<big>ढ</big>
|<big>टि</big>
|<big>दं</big>
|-
|<big>रा</big>
|<big>लौ</big>
|<big>'''न'''</big>
| <big>षी</big>
|<big>खा</big>
|<big>'''अं'''</big>
|<big>'''ङ्गु'''</big>
|<big>'''ल्यः'''</big>
|<big>त्र</big>
|'''<big>म्</big>'''
|<big>रा</big>
|<big>टौ</big>
|<big>'''श्र'''</big>
|<big>ङी</big>
|<big>टु</big>
|-
|<big>ऋ</big>
|<big>श्म</big>
| <big>'''य'''</big>
|<big>छि</big>
|<big>बं</big>
|<big>ऋ</big>
|<big>'''ष्ठः'''</big>
|<big>ला</big>
|<big>बं</big>
|<big>ण</big>
|<big>'''ओ'''</big>
|<big>बं</big>
|<big>'''व'''</big>
|<big>'''क्षः'''</big>
|<big>झ</big>
|-
|<big>खा</big>
|<big>ढै</big>
|<big>'''न'''</big>
|<big>षौ</big>
|<big>ण</big>
|<big>छु</big>
|<big>थू</big>
|<big>ट</big>
|<big>फै</big>
|<big>श्म</big>
|<big>षौ</big>
|<big>'''ष्ठौ'''</big>
|<big>'''ण'''</big>
|<big>रौ</big>
|<big>मी</big>
|-
|<big>'''मु'''</big>
|<big>'''ख'''</big>
|<big>'''म्'''</big>
|<big>शः</big>
|<big>'''म'''</big>
|<big>'''स्त'''</big>
|<big>'''क'''</big>
|<big>'''म्'''</big>
| <big>रौ</big>
|<big>ची</big>
|<big>'''पा'''</big>
|<big>थि</big>
|<big>'''म्'''</big>
|<big>सि</big>
|<big>यी</big>
|-
|<big>ण</big>
|<big>यी</big>
|<big>षी</big>
|<big>रौ</big>
|<big>'''णि'''</big>
|<big>बं</big>
|<big>ची</big>
|<big>षी</big>
|<big>ञं</big>
|<big>ण</big>
|<big>'''दः'''</big>
|<big>हु</big>
|<big>फै</big>
|<big>छि</big>
|<big>ठू</big>
|-
|<big>जं</big>
|<big>'''स्क'''</big>
|<big>'''न्धः'''</big>
|<big>फै</big>
|<big>'''ब'''</big>
|<big>षौ</big>
|<big>रा</big>
|<big>छि</big>
|<big>'''बा'''</big>
|<big>'''हु'''</big>
|<big>षी</big>
|<big>षौ</big>
|<big>'''ह'''</big>
|<big>'''स्तः'''</big>
|<big>थौ</big>
|-
|<big>लौ</big>
|<big>ण</big>
|<big>छु</big>
|<big>णो</big>
|<big>'''न्धः'''</big>
|<big>छु</big>
|<big>'''श्म'''</big>
|<big>'''श्रु'''</big>
|<big>खा</big>
|<big>ऋ</big>
|<big>ण</big>
|<big>खा</big>
|<big>ण</big>
|<big>दू</big>
|<big>टौ</big>
|-
|<big>'''जि'''</big>
|<big>'''व्हा'''</big>
|<big>छं</big>
|<big>बो</big>
|<big>छि</big>
|<big>'''शि'''</big>
|<big>छं</big>
| <big>लौ</big>
| <big>ढै</big>
|<big>डो</big>
|<big>के</big>
|<big>लौ</big>
|<big>'''उ'''</big>
|<big>'''रुः'''</big>
|<big>णै</big>
|-
|<big>षौ</big>
|<big>ची</big>
|<big>लौ</big>
|<big>यी</big>
|<big>ढै</big>
|<big>फी</big>
|<big>'''खा'''</big>
|<big>जै</big>
|<big>सु</big>
|<big>जै</big>
|<big>शः</big>
|<big>ऋ</big>
|<big>'''द'''</big>
|<big>झा</big>
|<big>ऋ</big>
|-
|<big>'''ना'''</big>
|<big>जं</big>
|<big>'''नि'''</big>
|<big>'''त'''</big>
|<big>'''म्बः'''</big>
|<big>झा</big>
|<big>ढै</big>
|<big>'''भु'''</big>
|<big>ढ</big>
|<big>बो</big>
|<big>रा</big>
|<big>'''उ'''</big>
|<big>'''र'''</big>
| <big>स्</big>
|<big>हः</big>
|-
|<big>'''भी'''</big>
|<big>टौ</big>
|<big>लौ</big>
|<big>ऋ</big>
|'''<big>भ्रू</big>'''
|<big>श्म</big>
|<big>थि</big>
|<big>'''जा'''</big>
|<big>'''नुः'''</big>
|<big>ठू</big>
|<big>षी</big>
|<big>ची</big>
|<big>'''म्'''</big>
| <big>थू</big>
| <big>फी</big>
|-
|<big>छं</big>
|<big>वा</big>
|<big>भ्रू</big>
|<big>ढै</big>
|<big>'''वौ'''</big>
|<big>झा</big>
|<big>ञं</big>
|<big>षी</big>
| <big>ची</big>
| <big>ण</big>
| <big>छं</big>
|<big>ङी</big>
|<big>टु</big>
|<big>थौ</big>
|<big>दू</big>
|-
|<big>म्</big>
|<big>'''ग्री'''</big>
|<big>'''वा'''</big>
|<big>झा</big>
|<big>ऋ</big>
|<big>दू</big>
|<big>'''ना'''</big>
|<big>'''सि'''</big>
|<big>'''का'''</big>
|<big>दं</big>
|<big>रा</big>
|<big>'''क'''</big>
|<big>'''फो'''</big>
|<big>'''णिः'''</big>
|<big>हु</big>
|-
|<big>फी</big>
|<big>ऋ</big>
|<big>टु</big>
|<big>जै</big>
|<big>सु</big>
|<big>म्</big>
|<big>थि</big>
|<big>ठू</big>
| <big>थू</big>
|<big>णै</big>
|<big>थू</big>
|<big>'''ण्ठः'''</big>
|<big>मी</big>
|<big>शो</big>
|<big>म्</big>
|}'''<big>2) [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/10/45B-1-%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF_-_Answer_1.pdf शरिरावयवनामानि]- Answer to puzzle 1</big>'''
===='''<big>२) शरिरावयवानां नामानि -</big>'''====
{| class="wikitable"
!'''<big>शरीरावयवस्य नामानि</big>'''
|-
|[[File:Body_Parts_abhyAsaH.jpg|center|frameless|696x696px]]
|-
!<small><sup>Creation credit - Sameer Talar</sup></small>
|-
!
{| class="wikitable"
|१) मस्तकम्
|२) ललाटम्
|३) नयनम्
|४) नासिका
|५) औष्ठोः
|६) स्कन्धः
|-
|७) मणिबन्धः
|८) करः
|९) अङ्गुष्ठः
|१०) पादाङ्गुष्ठः
|११) घुटिका
|१२) जानुः
|-
|१३) चरणः
|१४) पादतलः
|१५) पार्ष्णिः
|१६) पीठिका
|१७) पादः
|१८) ऊरुः
|-
|१९) नितम्बः
|२०) उदरम्
|२१) वक्षः
|२२) भुजा
|२३) कफोणि
|२४) अङ्गुल्यः
|-
|२५) केशः
|२६) मुखम्
|२७) ग्रीवा
|
|
|
|}
|}'''2<big>) [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6f/45B-2-_%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF-_Answer_2.pdf शरिरावयवनामानि]- Answer to puzzle 2</big>'''
==='''<big>कुटुम्बसम्बन्धशब्दाः / बन्धुवाचकशब्दाः अभ्यासः [Page 49]</big>'''===
===='''<big>१) कुटुम्बसम्बन्धशब्दानां अन्वेषनणम् -</big>'''====
{| class="wikitable"
|<big>ब</big>
|<big>'''प'''</big>
|<big>'''तिः'''</big>
|<big>य</big>
|<big>व</big>
|<big>ह</big>
|<big>र</big>
|<big>य</big>
|<big>'''मि'''</big>
| <big>'''त्र'''</big>
|<big>'''म्'''</big>
|<big>ऐ</big>
|<big>इ</big>
|<big>ण्</big>
|<big>'''नी'''</big>
|-
|<big>क</big>
| <big>'''त्नी'''</big>
| <big>र</big>
|<big>'''प्र'''</big>
|<big>'''मा'''</big>
|<big>'''ता'''</big>
|<big>'''म'''</big>
|<big>'''हः'''</big>
|<big>ङ</big>
|<big>न</big>
|<big>वि</big>
|<big>'''लः'''</big>
|<big>चे</big>
|<big>'''ला'''</big>
|<big>थ</big>
|-
|<big>च</big>
|<big>ट</big>
|<big>ख</big>
|<big>'''मा'''</big>
|<big>ग</big>
|<big>'''भा'''</big>
|<big>क</big>
|<big>'''म'''</big>
|<big>ठ</big>
|<big>पी</big>
|<big>कु</big>
|<big>'''तु'''</big>
|<big>'''तु'''</big>
|<big>ही</big>
|<big>तृ</big>
|-
|<big>आ</big>
|<big>दा</big>
|<big>ति</big>
|<big>'''ता'''</big>
|<big>षु</big>
|<big>'''गि'''</big>
|<big>सु</big>
|<big>'''ता'''</big>
| <big>रि</big>
|<big>ते</big>
|<big>'''जा'''</big>
|<big>'''मा'''</big>
|<big>'''ता'''</big>
|<big>त्र</big>
|<big>खि</big>
|-
|<big>प्र</big>
|<big>ल</big>
| <big>ट</big>
| <big>'''म'''</big>
|<big>का</big>
|<big>'''ने'''</big>
|<big>य</big>
|<big>'''पि'''</big>
|<big>व</big>
|<big>नै</big>
|<big>ता</big>
|<big>सी</big>
|<big>व</big>
|<big>'''पौ'''</big>
|<big>ते</big>
|-
|<big>'''मा'''</big>
|<big>'''ता'''</big>
|<big>'''म'''</big>
|<big>'''ही'''</big>
|<big>पा</big>
|<big>'''य'''</big>
| <big>औ</big>
|<big>'''न्दा'''</big>
|<big>टु</big>
|<big>ह</big>
|<big>ण</big>
|<big>'''पु'''</big>
|<big>'''त्रः'''</big>
|<big>ग</big>
| <big>ज</big>
|-
| <big>द</big>
| <big>का</big>
| <big>ण</big>
| <big>मु</big>
|<big>रो</big>
|<big>उ</big>
|<big>'''ना'''</big>
|<big>क्ष</big>
|<big>ष्ण</big>
|<big>कृ</big>
|<big>थ</big>
|<big>'''त्री'''</big>
|<big>न्वे</big>
|<big>'''हि'''</big>
|<big>यः</big>
|-
|<big>अ</big>
|<big>त्रा</big>
|<big>हि</big>
|<big>'''रः'''</big>
|<big>'''कः'''</big>
|<big>'''न'''</big>
| <big>'''ज'''</big>
|<big>ॐ</big>
|<big>'''अ'''</big>
|<big>थः</big>
|<big>वि</big>
|<big>न्द</big>
|<big>'''अ'''</big>
|<big>स्व</big>
|<big>'''दौ'''</big>
|-
|<big>व्</big>
|<big>च्</big>
|<big>'''द'''</big>
|<big>पु</big>
|<big>वॄ</big>
|<big>ला</big>
|<big>'''न'''</big>
|<big>टा</big>
|<big>फु</big>
|<big>'''नु'''</big>
| <big>म</big>
|<big>'''ग्र'''</big>
|<big>ष्ट</big>
|<big>रा</big>
|<big>'''हि'''</big>
|-
|<big>क्</big>
|<big>'''हो'''</big>
|<big>ती</big>
|<big>'''भ्रा'''</big>
|<big>'''मा'''</big>
|<big>तो</big>
|<big>'''नी'''</big>
|<big>श्व</big>
|<big>ञ्</big>
|<big>दो</big>
|<big>'''जा'''</big>
| <big>दे</big>
| <big>हो</big>
|<big>ळ</big>
|<big>'''त्री'''</big>
|-
|<big>'''स'''</big>
|<big>प</big>
|<big>'''तृ'''</big>
|<big>चु</big>
|<big>'''ता'''</big>
|<big>ता</big>
|<big>की</big>
|<big>श्रू</big>
|<big>शु</big>
|<big>ढ</big>
|<big>धि</big>
|<big>ध्द</big>
|<big>हा</big>
|<big>जा</big>
|<big>का</big>
|-
|<big>ब</big>
|<big>'''जा'''</big>
|<big>ली</big>
|<big>टु</big>
|<big>कः</big>
|<big>'''पि'''</big>
|<big>खु</big>
|<big>ज्ञा</big>
|<big>भा</big>
|<big>'''रः'''</big>
|<big>नो</big>
|<big>'''स'''</big>
| <big>'''हो'''</big>
|<big>'''द'''</big>
|<big>'''री'''</big>
|-
|<big>'''या'''</big>
|<big>ळि</big>
|<big>'''आ'''</big>
|<big>फ</big>
|<big>कि</big>
|<big>ए</big>
|<big>आ</big>
|<big>'''श्या'''</big>
|<big>'''लः'''</big>
|<big>'''व'''</big>
| <big>'''खी'''</big>
|<big>डी</big>
|<big>अ</big>
|<big>नु</big>
|<big>'''जः'''</big>
|-
|<big>म</big>
|<big>भ</big>
|<big>'''वु'''</big>
|<big>ओ</big>
|<big>ऋ</big>
|<big>'''सा'''</big>
|<big>ङ्</big>
|<big>शो</big>
|<big>स्कृ</big>
|<big>'''दे'''</big>
|<big>स</big>
|<big>ठा</big>
|<big>बे</big>
|<big>घो</big>
|<big>'''ग्र'''</big>
|-
| <big>त्</big>
|<big>झ</big>
|<big>'''त्तः'''</big>
|<big>छ</big>
|<big>'''सु'''</big>
|<big>'''ष्व'''</big>
|<big>'''तृ'''</big>
|<big>'''पि'''</big>
|<big>धा</big>
|<big>रि</big>
|<big>ने</big>
|<big>ड्य</big>
|<big>पी</big>
|<big>वु</big>
|<big>'''अ'''</big>
|}'''4) [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/92/40_B_2_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE_-_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83-%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D.pdf कुटुम्ब-सम्बन्धानि पदानि]- Answer'''
'''PAGE 49 PDF'''
----
----
| |||