page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
No edit summary |
No edit summary |
||
(4 intermediate revisions by the same user not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:<span style="color:#ff0000"> 01 - समासपरिचयः</span>}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!२०२० ध्वनिमुद्राणि -
Line 24:
|-
|११) [https://archive.org/download/samAsaH-pANini-dvArA/11_samAsaH-prakriyA-abhyAsaH_%202020-05-30.mp3 samAsaH-prakriyA-abhyAsaH_ 2020-05-30]
|-
|
|}
Line 76 ⟶ 78:
=== '''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">3) </span>
<big>समासप्रकरणस्य पाठनार्थं यानि यन्त्राणि आवश्यकानि तानि आदौ एव मातारः वदन्ति येन अस्माकं मनसि एका समग्रहदृष्टिः निर्मिता भवति | मातुः चिन्तनविधिना एकं समग्रं चिन्तनं सिध्यति | मातुः पाठ्यक्रमे सम्पूर्णसमासप्रकरणस्य एकं मानचित्रं निर्मितं भवति येन ज्ञानं दृढं भवति | एतादृशः समग्रं समाससम्बद्धसूत्राणि
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
==== <big>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">a) </span>समाससम्बद्धसूत्राणि'''</big> ====
* <big>समास-सम्बद्धसूत्राणि (२.१.१. – २.२.३८) –
* <big>समास-वचननिर्णय-सम्बद्धसूत्राणि (२.४.१ – २.४.१६) – अत्र समासस्य वचनस्य निर्णयः क्रियते | द्वितीयाध्यायस्य तृतीयपादे कारक-सम्बद्धसूत्राणि सन्ति | एतस्मिन् विषये कारकप्रकरणे पठिष्यामः |</big>
Line 139 ⟶ 141:
<big>सामर्थ्यं द्विप्रकारकं भवति – १) व्यपेक्षासामर्थ्यम्, २) एकार्थीभावसमार्थ्यं चेति |</big>
<big>१) व्यपेक्षासामर्थ्यम् - वाक्ये पदानां मध्ये विद्यमानः परस्परान्वयः एव व्यपेक्षा नाम्ना ज्ञायते | अर्थात् वाक्ये पदानि स्वस्य अर्थं
<big>यथा रामः ग्रामं गच्छति इति वाक्ये यद्यपि प्रत्येकं पदस्य भिन्नार्थः; प्रत्येकं पदं स्वतन्त्रम् अस्ति, तथापि तयोः मध्ये सम्बन्धः अस्ति| रामः इति भिन्नं पदं, ग्रामं इति भिन्नं पदं, गच्छति इति भिन्नं पदं, वाक्ये तयोः मध्ये सम्बन्धः अस्ति | गच्छति इति क्रियापदम् | कः गच्छति रामः इति कर्ता गच्छति| किं फलं प्राप्तुं रामः गच्छति? गमनक्रियायाः फलं किम् | ग्रामं प्राप्तुं एव रामः गमनक्रियां करोति |अत्र ग्रामम् इति कर्मपदम् अस्ति | अस्मिन् वाक्ये व्यपेक्षासामर्थ्यं वर्तते यतोहि पदानां मध्ये सम्बन्धः अस्ति |</big>
Line 210 ⟶ 212:
<big>अग्रे एतैः विशिष्ट<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>अधिकार<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>सूत्रैः विशिष्टसमाससंज्ञाः विधीयन्ते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>एतैः सूत्रैः कीदृशसमासः विहितः भवति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>कीदृशेन पदेन सह<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>कस्मिन् अर्थे इत्यादीनां विषयानां विवरणं प्राप्तुं शक्यते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
* <big>अव्ययीभावसमासाधिकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>५<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२१ इति सूत्रपर्यन्तम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|
* <big>तत्पुरुषसमासाधिकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२२ इति सूत्रपर्यन्तम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| अस्मिन्</span> अधिकारे तत्पुरुषसमासः इति विशिष्टसमाससंज्ञा विधीयते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
* <big>बहुव्रीहिसमासाधिकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२३<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२८ इति सूत्रपर्यन्तम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|
* <big>द्वन्द्वसमासाधिकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२९ - एकमेव सूत्रम् अस्ति अस्मिन् अधिकारे <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> अस्मिन् अधिकारे द्वन्द्वसमासः</
*
<big>एकवारं समासस्य विशिष्टसंज्ञा विहिता चेत् तत्पश्चात् पूर्वनिपात– परनिपातप्रकरणे यानि सूत्राणि सन्ति तैः सूत्रैः निर्णीयते कस्य पदस्य पूर्व<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>परनिपातः भवति इति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> एतानि पूर्व-परनिपात- सूत्राणि –
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
Line 226 ⟶ 228:
==== <big>'''विभाषा''' <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>११<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)</span></big> ====
<big>एतद् अधिकारसूत्रम् अस्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
<big>यत्र समासः नित्यः तत्र''' विभाषा <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>११<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>इति सूत्रस्य प्रसक्तिः न भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''विभाषा <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>११<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span>'''इत्यस्मात् सूत्रात् प्राक् यानि सूत्राणि सन्ति तत्र सर्वत्र समासः नित्यः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>अव्ययीभावाधिकारे <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>५<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span>इत्यस्मात् सूत्रात् आरभ्य <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१०<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
Line 251 ⟶ 253:
=== '''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>6) उपसर्जनसंज्ञा -</big></span>''' ===
<big>समासे सामान्यतया द्वयोः पदयोः मेलनं भवति इति ज्ञातमेव | तर्हि समासे द्वयोः पदयोः मध्ये किं पदं पूर्वं स्यात्, किं पदं परं स्यात् इति कथं निर्णीयते? तदर्थं पाणिनिना एका सुन्दरव्यवस्था कृता येन वयं सुलभतया ज्ञातुं शक्नुमः किं पदं पूर्वं स्यात् किं पदं परं स्यात् इति | समासे उपसर्जनम् इति काचित्संज्ञा वर्तते | यस्य पदस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति तत् पदं पूर्वं प्रयोक्तव्यम् | अतः समासे उपसर्जनस्य अभिज्ञानम् अत्यावश्यकम् | समासे कस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति इति विवरणम् अग्रे दीयते |
<big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
Line 338 ⟶ 340:
<big>'''एकविभक्ति चापूर्वनिपाते''' <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>४४<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) = </span>विग्रहस्य अवस्थायां यत् पदं नियतविभक्त्यां भवति तस्य पूर्वनिपातात् भिन्नकार्ये कर्तव्ये उपसर्जनसंज्ञा भवति परन्तु तस्य पूर्वनिपातः न भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>विग्रहे यत् नियतविभक्तिकं तद् उपसर्जनसंज्ञं स्यात् न तु तस्य पूर्वनिपातः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| विग्रहवाक्यस्य दशायां यस्य पदस्य विभक्तिः</span> निश्चिता अस्ति तस्य पदस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति यदा तत्र पूर्वनिपातनं विहाय अन्यकार्यं भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> इदं संज्ञा-सूत्रम् अस्ति | एका विभक्तिः यस्य तद्
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
Line 348 ⟶ 350:
<big>समाधानम् अस्ति यत् उपसर्जनसंज्ञायाः अन्यप्रयोजनम् अस्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>४८<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span>इति एकं सूत्रम् अस्ति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>तेन सूत्रेण गो-शब्दः अथवा स्त्रीलिङ्गशब्दः उपसर्जनसंज्ञकः चेत् तदन्तस्य प्रातिपदिकस्य ह्रस्वत्वं भवति इति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> अनेन ज्ञायते यत् उपसर्जनस्य</
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
Line 443 ⟶ 445:
===== <big>झलां जशोऽन्ते (८.२.३९)</big> =====
<big>पदान्ते झलः स्थाने जशादेशो भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>पदात् परे कोऽपि वर्णः स्यात् वा न वा<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span>सूत्रस्य प्रसक्तिः अस्ति एव <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>पदात् परे अच् स्यात् हल् स्यात् वा<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span>सूत्रस्य</big> <big>प्रसक्तिः अस्ति एव | बाधकसूत्रम् अस्ति चेत् अन्या वार्ता | झल् प्रत्याहारे पञ्चमवर्गीय-व्यञ्जनानि वर्जयित्वा सर्वाणि वर्गीयव्यञ्जनानि (नाम अननुनासिक-वर्गीयव्यञ्जनानि), अपि च श्, ष्, स्, ह् | प्रयोगे वर्गाणां प्रथमः, द्वितीयः, तृतीयः, चतुर्थश्च वर्णाः आयान्ति | जश् प्रत्याहारे वर्गाणां तृतीयवर्णः—ज्, ब्, ग्, ड्, द्</big> <big>इति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>'''स्थानेऽन्तरतमः'''
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
===== <big>स्तोः श्चुना श्चुः (८.४.४०)</big> =====
<big>सकारस्य तवर्गस्य च स्थाने शकारस्य चवर्गस्य च आदेशः भवति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>शकारस्य चवर्गस्य च योजनेन <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span style="color:black"> </span></span>'''यथासंख्यमनुदेशः समानाम्'''
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
Line 475 ⟶ 477:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
<big>समासे पूर्वपदम् उत्तरपदञ्च भवतः इत्युक्तम् | समासे पूर्वपदस्य, उत्तरपदस्य च अर्थः अस्ति | कदाचित् पूर्वपदार्थस्य, कदाचित् उत्तरपदार्थस्य, कदाचित् अन्यपदार्थस्य , कदाचित् उभयपदार्थस्य च प्राधान्यं भवति | यस्य पदस्य अर्थः प्रायः क्रियया नो चेत् गुणेन वा अन्वितो भवति सः अर्थः प्रधानः इति उच्यते | यद्यपि
<big> </big>
Line 489 ⟶ 491:
<big>राज्ञः दूतः = राजदूतः इति समासः | अस्मिन् समासे पदद्वयम् अस्ति | पूर्वपदं राजा, उत्तरपदं दूतः इति | राजा इति पूर्वपदस्य अर्थः नृपः इति | दूतः इत्युक्ते सेवकः इति अर्थः | राजदूतः इति समासे किं पदं प्रधानम्?</big>
<big>राजा प्रधानः वा, दूतः प्रधानः वा
Line 497 ⟶ 499:
<big>समासे प्राधान्यस्य निर्णयार्थं समस्तपदेन सह क्रियावाचकस्य योजनं कुर्मः | यथा राजदूतः इति पदेन सह गच्छति इति क्रियापदं योजयामः | गच्छति इति पदं गमनक्रियां सूचयति | इदानीं राजदूतः गच्छति इति वदामः चेत्, अत्र कः गच्छति, राजा गच्छति वा दूतः
<big> </big>
Line 524 ⟶ 526:
<big> </big>
<big>सामन्यतत्पुरुषसमासे पूर्वपदे षड् विभक्तयः भवितुम् अर्हन्ति | तदनुसृत्य समान्यतत्पुरुषसमासः षड्विधः — द्वितीयातत्पुरुषसमासः, तृतीयातत्पुरुषसमासः, चतुर्थीतत्पुरुषसमासः पञ्चमीतत्पुरुषसमासः, षष्ठीतत्पुरुषसमासः, सप्तमीतत्पुरुषसमासः चेति |
<big> </big>
Line 610 ⟶ 612:
<big><br />
२) समासविधानम् = समासस्य विधानार्थं विधायकं सूत्रं अस्ति वा इति दृश्यताम् | समासविधायकं सूत्रं नास्ति चेत् अस्माभिः समासः न करणीयः | परन्तु काव्येषु तादृशः समासः अस्ति चेत् '''सह सुपा''' (२.१.४) इति सूत्रेण समर्थनीयः |
<big> </big>
Line 871 ⟶ 873:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
{|
|width="25%"| <big
|width="25%"|
|width="25%"|
|width="25%"| <big
|-
| <big
|
| <big>औ</big>
| <big
|-
| <big
| <big>आ</big>
| <big>'''
| <big>'''
|-
| <big
| <big> ए</big>
| <big>'''
| <big>'''
|-
| <big
|
| <big>'''
| <big>'''
|-
| <big
|
|
|
|-
| <big
| <big>इ</big>
| <big
| <big
|}
|