page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
14---samAsaH/01---samAsaparicayaH: Difference between revisions
no edit summary
No edit summary |
No edit summary |
||
| (16 intermediate revisions by 2 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:<span style="color:#ff0000"> 01 - समासपरिचयः</span>}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!२०२० ध्वनिमुद्राणि -
Line 24:
|-
|११) [https://archive.org/download/samAsaH-pANini-dvArA/11_samAsaH-prakriyA-abhyAsaH_%202020-05-30.mp3 samAsaH-prakriyA-abhyAsaH_ 2020-05-30]
|-
|
|}
Line 32 ⟶ 34:
</span>
<div>
<big>समासज्ञानं विना समस्त-
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
=== '''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">1) </span>समासः नाम कः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">?</span></big>''' ===
<big>'''अनेकस्य पदस्य एकपदीभवनं''' समासः इत्युच्यते | द्वयोः अथवा बहूनां पदानां मेलनेन यदा एकं पदं निष्पन्नं भवति तदा समासः इत्युच्यते | अर्थात् द्वयोः अथवा बहूनां पदनां मेलनेन एकार्थीभावः उत्पद्यते चेत् समासः इति कथ्यते | एकार्थीभाव-रूप सामर्थ्यम् अस्ति चेत् एव समासः भवति | यदा पदार्थानां मेलनेन एकार्थस्य बोधः जायते तदा समासे एकार्थीभाव-रूप-सामर्थ्यम् अस्ति इति वदामः | एकार्थी-भाव-सामार्थ्यस्य अभावे समासः न भवति, केवलं संहिता एव |<br />
<br />
यथा– सीतायाः पतिः
<big>सीतायाः इति षष्ठ्यन्तं पदम् अस्ति,
<big><br />
समासः इति पदस्य विग्रहवाक्यम् अस्ति समसनम् इति समासः |
<big><br />
सुबन्तानाम् एव समासः भवति | वेदेषु तिङन्तानाम् अपि समासः भवति | परन्तु लोके सामान्यतया सुबन्तानामेव समासः भवति | समासः युगपत् द्वयोः द्वयोः सुबन्तयोः एव भवति | द्वन्द्वसमासे, बहुव्रीहिसमासे च युग्पत् बहूनां पदानाम् अपि समासः भवति | परस्परान्वितयोः सुबन्तयोः एव समासः भवति | समासे पूर्वत्र श्रूयमाणं पदं पूर्वपदमिति, उत्तरत्र श्रूयमाणं पदम् उत्तरपदमिति च व्यवह्रियते | समासे जाते पूर्वपदम् उत्तरपदं च प्रातिपदिकरूपेण स्थितं भवति
<big> </big>
<big>समासे सर्वदा अर्थस्य प्राधान्यम् अस्ति
=== '''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">2) </span>विग्रहवाक्यं नाम किम्<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">?</span></big>''' ===
<big>वृत्त्यर्थावबोधकं वाक्यं विग्रहः इति उच्यते | समासे अर्थं बोधयितुं यद् वाक्यं उच्यते तद् वाक्यं विग्रहः इति व्यवह्रियते | विग्रहः द्विविधा भवति - लौकिकविग्रहः, अलौकिकविग्रहः चेति | येन वाक्येन समस्तपदस्य अर्थः अवगम्यते तद्वाक्यं लौकिकविग्रहवाक्यम् इति उच्यते | यथा – सीतापतिः इति समासे, सीतायाः पतिः इति लौकिक-विग्रहवाक्यम् अस्ति | लोके प्रयोक्तुम् अर्हाणां पदानाम् अभावे अलौकिक-विग्रहवाक्यम् इति कथयामः | सीता +ङस् + पति+सु इति अलौकिक-विग्रहवाक्यम् | यत्र प्रकृति-प्रत्ययविभागः क्रियते तत्र अलौकिक-विग्रहः अथवा शास्त्रीयविग्रहः इति कथ्यते | अलौकिक-विग्रहवाक्यं समासप्रक्रियायां प्रयुज्यते न तु लोके | लोके अलौकिक-विग्रहवाक्यस्य अर्थबोधः न जायते | व्याकरणे एव अलौकिक-विग्रहवाक्यस्य प्रयोगः क्रियते | अलौकिकविग्रहवाक्ये प्रकृति-प्रत्यय-विभागः क्रियते समस्तपदस्य रूपसाधनार्थम् |</big>
<big> </big>
<big>विग्रहः स्वपदविग्रहः अस्वपदविग्रहः इति द्वेधा विभज्यते | स्वपदविग्रहः नाम समासस्य अर्थः समासघटकैः पदैः वर्ण्यते तदा स्वपदविग्रहः इति उच्यते | समासघटकपदसहितं वाक्यं स्वपदविग्रहः इत्यर्थः | यथा - ग्रामगतः इति समासः | ग्रामं गतः इति स्वपदविग्रहः | अस्वपदविग्रहः नाम समासस्यअर्थः समासघटकानि पदानि विहाय अन्यपदैः यदा वर्ण्यते तदा अस्वपदविग्रहः इति उच्यते | समासघटकपदरहितं वाक्यम् अस्वपदविग्रहः इति उच्यते | यथा उपकृष्णम् इति अव्ययीभावसमासः | कृष्णस्य समीपम् इति अस्वपदविग्रहः | अत्र समीपम् इति पदं समासघटकं पदं नास्ति | एतादृशविग्रहः अस्वपदविग्रहः इति उच्यते |</big>
<big> </big>
<big>एतेषु समास: अस्ति वा सन्धिः अस्ति वा इति वक्तव्यम् -१) मनोरथः, २) सूर्यदर्शनम्, ३) पुस्तकं, ४) नदीप्रवाहः, ५) शुद्धता, ६) गमनम्, ७) गङ्गायमुने, ८) देवकीनन्दः, ९) जलेऽस्मिन् , १०) ममाशा, ११) कार्यालयं, १२) लोकनाथः, १३) बहुफलः , १४) दर्शनं, १५) बन्धुर्गच्छति, १६ ) पुनस्स्मरणं, १७) देशसेवा, १८) साधुर्श्रूयते, १९) प्रतिनिधिरस्ति, २०) रामश्जयति |</big>
=== '''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">3) </span>अष्टाध्याय्यां समासप्रकरणम्</big>''' ===
<big>समासप्रकरणस्य पाठनार्थं यानि यन्त्राणि आवश्यकानि तानि आदौ एव मातारः वदन्ति येन अस्माकं मनसि एका समग्रहदृष्टिः निर्मिता भवति | मातुः चिन्तनविधिना एकं समग्रं चिन्तनं सिध्यति | मातुः पाठ्यक्रमे सम्पूर्णसमासप्रकरणस्य एकं मानचित्रं निर्मितं भवति येन ज्ञानं दृढं भवति | एतादृशः समग्रं समाससम्बद्धसूत्राणि अष्टाध्याय्यां यत्र कुत्रापि भवन्तु, तेषां विवरणम् अग्रे दीयते येन यत् किञ्चित् समस्तपदं भवतु तस्य प्रक्रिया सिद्ध्यति | मातुः पद्धत्यनुसारं सम्प्रति अष्टाध्याय्यां समाससम्बद्धसूत्राणां विवरणं दीयते |</big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
==== <big>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">a) </span>समाससम्बद्धसूत्राणि'''
* <big>समास
* <big>समास
* <big>समास
* <big>उत्तरपद
<big><br /></big>
<big>यथा युधिष्ठिरः इति समस्तपदे पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् अभवत् | अस्मिन् अधिकारे उत्तरपदे परे पूर्वपदस्य किं परिवर्तनं भवति इति उच्यते | किञ्चित् उत्तरपदम् अस्ति चेत् पूर्वपदे कानिचन कार्याणि भवितुम् अर्हन्ति यथा अलुक्, ह्रस्वत्वं, दीर्घत्वम् इत्यादीनि कार्याणि अस्मिन् अधिकारे पठ्यन्ते |</big>
* <big>समासान्ताधिकारः (५.४.६८ – ५.४.१६०) – अस्मिन् अधिकारे समासान्तप्रत्ययाः विधीयन्ते | समासान्तप्रत्ययाः तद्धिताधिकारे सन्ति इत्यतः एव समासान्तप्रत्यया: अपि तद्धितप्रत्ययाः इत्येव परिगण्यन्ते | एते समासान्तप्रत्ययाः तद्धितसंज्ञकाः, समासस्य अन्ते आयान्ति, अपि च समासस्य अवयवाः भवन्ति | अतः एव समासान्तप्रत्ययः इति नाम्ना ज्ञायते | वयं केषाञ्चन सूत्राणाम् अध्ययनं कुर्मः प्रक्रियाकाले |</big>
<big>समासान्ताः समासस्य अवयवाः सन्ति इत्यतः एव समासान्तानां योजनानन्तरं सम्पूर्णस्य समस्तपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति | यद्यपि एतानि कार्याणि समस्तपदस्य निर्माणे भवन्ति तथापि प्रक्रिया तु तद्धितप्रक्रियाम् आश्रित्य एव भवति | अर्थात् तद्धितान्तपदस्य निर्माणार्थं या प्रक्रिया आश्रयणीया भवति, समासप्रक्रियायाम् अपि समासान्तप्रत्ययं योजयित्वा सा एव प्रक्रिया आश्रयणीया भवति | अनेन कारणेन एव पाणिनिना एतानि सूत्राणि तद्धिताधिकारे स्थाप्यन्ते | समासान्तप्रत्ययाः समासस्य अन्ते तिष्ठन्ति इत्यतः एव एते समासस्य अवयवाः इति स्वीक्रियन्ते |</big>
==== '''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">b) </span>सामर्थ्यम्</big>''' ====
<big>ययोः कयोः अपि पदयोः समासः भवति किम्?</big>
<big>पदयोः मध्ये सामर्थ्यम् अस्ति चेदेव समासः विधीयते | समर्थानां पदानाम् एव समासः भवति इति नियमः | अत्र परिभाषासूत्रम् अस्ति समर्थः पदविधिः (२.१.१) इति |</big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
===== '''<big>समर्थः</big> <big>पदविधिः</big> '''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>(</big></span><big>२</big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>.</big></span><big>१</big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>.</big></span><big>१</big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>)</big> </span> =====
<big><br />
पदसम्बन्धी यः विधिः सः समर्थाश्रितो भवेत् |समर्थानां पदानां सम्बद्धार्थानां विधिः इति ज्ञातव्यम् | विधिः नाम कार्यम् इत्यर्थः | एतत् सूत्रं परिभाषासूत्रम् अस्ति | एतस्य सूत्रस्य विषये अयं नियमः अस्ति यत् सम्पूर्णाष्टाध्यायां यत्र पदसम्बन्धी विधिः भवति तत्र सर्वत्र समर्थपदानाम् आश्रये एव कार्यं भवति, असमर्थपदानाम् आश्रये कार्यं न भवति | यद्यपि एतत् सूत्रं परिभाषासूत्रम् अस्ति तथापि अधिकारसूत्रम् इव एतस्य प्रसक्तिः सर्वत्र भवति यत्र पदसम्बन्धी कार्यम् अस्ति | पद-सम्बन्द्ध-कार्यं समर्थपदानाम् आश्रये एव भवति न तु असमर्थपदानाम् | समर्थः प्रथमान्तं, पदविधिः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | पदस्य विधिः, पदविधिः, षष्ठीतत्पुरुषः | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम् |</big>
<big
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
<big
<big> </big>
<big
<big><br />
सामर्थ्यं द्विप्रकारकं भवति – १) व्यपेक्षासामर्थ्यम्, २) एकार्थीभावसमार्थ्यं चेति |</big>
<big
<big
<big
<big> </big>
<big
<big> </big>
<big
==== <big>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">c)
<big> </big>
<big>'''
<big
<big> </big>
<big
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
==== <big>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">d)
<big
<big>१) '''समर्थः पदविधिः''' (२.१.१); २) '''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे''' (२.१.२); ३) '''प्राक्कडारात्समासः''' (२.१.३), ४) '''सह सु'''पा (२.१.४) चेति | एतैः सूत्रैः एव सुबन्तं पदं सुबन्तेन सह समस्यते, तस्य सामान्यसमास-संज्ञा च भवति | एतेषां विवरणम् अग्रे दीयते |</big>
<big> </big>
<big>समर्थानां सुबन्तानां एव समासः भवति इति पूर्वमेव उक्तम् | अत्र परिभाषासूत्रम् अस्ति 'समर्थः पदविधिः (२.१.१) ' इति|</big>
===== <big>१) समर्थः पदविधिः (२.१.१)</big> =====
<big
<big> </big>
===== <big>२) सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे( २.१.२)</big> =====
<big
<big> </big>
<big>समाससंज्ञा विधीयते '''प्राक्कडारात्समासः''' (२.१.३) इति सूत्रेण -</big>
===== <big>३) प्राक्कडारात्समासः (२.१.३)</big> =====
<big> एतत् अधिकारसूत्रम् अस्ति | अस्मात् सूत्रात् आरभ्य '''कडाराः कर्मधारये''' (२.२.३८) इति सूत्रपर्यन्तं समासाधिकारः भवति | एतेन सूत्रेण समाससंज्ञा विधीयते | अग्रे यत् किमपि विधीयते तस्य नाम समासः इति | प्राक् अव्ययपदं, कडारात् पञ्चम्यन्तं, समासः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णं— प्राक् कडारात् समासः |</big>
===== <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४)</span> '''सह सुपा (२.१.४) </big> =====
<big
<big
<big> </big>
==== <big
<big
<big
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
<big>अग्रे एतैः विशिष्ट<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>अधिकार<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>सूत्रैः विशिष्टसमाससंज्ञाः विधीयन्ते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>एतैः सूत्रैः कीदृशसमासः विहितः भवति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>कीदृशेन पदेन सह<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>कस्मिन् अर्थे इत्यादीनां विषयानां विवरणं प्राप्तुं शक्यते
* <big>अव्ययीभावसमासाधिकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>५<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२१ इति सूत्रपर्यन्तम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|
* <big>तत्पुरुषसमासाधिकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२२ इति सूत्रपर्यन्तम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| अस्मिन्</span> अधिकारे तत्पुरुषसमासः इति विशिष्टसमाससंज्ञा विधीयते
* <big>बहुव्रीहिसमासाधिकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२३<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२८ इति सूत्रपर्यन्तम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|
* <big>द्वन्द्वसमासाधिकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२९ - एकमेव सूत्रम् अस्ति अस्मिन् अधिकारे <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> अस्मिन् अधिकारे द्वन्द्वसमासः</
*
<big>एकवारं समासस्य विशिष्टसंज्ञा विहिता चेत् तत्पश्चात् पूर्वनिपात– परनिपातप्रकरणे यानि सूत्राणि सन्ति तैः सूत्रैः निर्णीयते कस्य पदस्य पूर्व<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>परनिपातः भवति इति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> एतानि पूर्व-परनिपात- सूत्राणि –
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
Line 205 ⟶ 228:
==== <big>'''विभाषा''' <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>११<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)</span></big> ====
<big>एतद् अधिकारसूत्रम् अस्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
<big>यत्र समासः नित्यः तत्र''' विभाषा <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>११<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>इति सूत्रस्य प्रसक्तिः न भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''विभाषा <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>११<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span>'''इत्यस्मात् सूत्रात् प्राक् यानि सूत्राणि सन्ति तत्र सर्वत्र समासः नित्यः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>अव्ययीभावाधिकारे <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>५<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span>इत्यस्मात् सूत्रात् आरभ्य <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१०<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
==='''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">5) </span>नित्यसमासः<span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>'''===
<big>प्रायेण अविग्रहः अथवा अस्वपदविग्रहः नित्यसमासः इति उच्यते
<big>अविग्रहः
<big>यथा कृष्णसर्पः इति समासस्य विग्रहः नास्ति
<big> </big>
<big>अस्वपदविग्रहः
<big>यथा उपकृष्णम् इति अव्ययीभावसमासः अस्ति
=== '''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>6)
<big
अष्टाध्याय्याम् उपसर्जनसंज्ञा सूत्रद्वयेन विधीयते- १) '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' (१.२.४३) २) '''एकविभक्ति चापूर्वनिपाते''' (१.२.४४) चेति | सूत्रस्य विवरणम् अधः लिखितम् अस्ति |</big>
<big>अष्टाध्याय्याम् उपसर्जनसंज्ञा सूत्रद्वयेन विधीयते- १) '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' (१.२.४३) २) '''एकविभक्ति चापूर्वनिपाते''' (१.२.४४) चेति | सूत्रस्य विवरणम् अधः लिखितम् अस्ति |</big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
==== <big>प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् (१.२.४३)</big> ====
<big
<big> </big>
<big
<big> </big>
<big
<big
<big> </big>
=====<big
<big> </big>
<big
<big> </big>
<big
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
====<big>उपसर्जनं पूर्वम् (२.२.३०)</big> ====
<big
<big> </big>
<big>समासविधायकसूत्रे यत् पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' (१.२.४३) इति सूत्रेण | तत्पश्चात् उपसर्जनसंज्ञकस्य पदस्य पूर्वनिपातः भवति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' (२.२.३०) इति सूत्रेण |</big>
<big> </big>
<big
<big> </big>
<big>'''षष्ठी''' (२.२.८) इति षष्ठी-तत्पुरुष-विधायाकसूत्रम् अस्ति | सूत्रं वदति षष्ठ्यन्तं सुबन्तं समर्थेन सुबन्तेन सह समस्यते, तत्पुरुषश्च समासो भवति | अस्मिन् सूत्रे षष्ठी इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति, अतः तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' (१.२.४३) इति सूत्रेण | '''तदनन्तरम् उपसर्जनं पूर्वम्''' (२.२.३०) इति सूत्रेण तस्य पूर्वनिपातः भवति | नाम षष्ठ्यन्तस्य पदस्य पूर्वप्रयोगः भवति समासे इत्यर्थः |</big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
===== <big
<big
<big
<big> </big>
<big>'''
<big> </big>
<big><br />
एतेषु सूत्रेषु उपसर्जनं किम् अपि च कस्य पदस्य पूर्वनिपातः भवति इति वक्तव्यम् |</big>
<big>1) '''द्वितीया श्रितातीतपतितगतात्यस्तप्राप्तापन्नैः''' ( २.१. २४)</big>
<big>2) '''तृतीया तत्कृतार्थेन गुणवचनेन''' (२.१.३०)</big>
<big>3) '''चतुर्थी तदर्थार्थबलिहितसुखरक्षितैः''' (२.१.३६)</big>
<big>4) '''पञ्चमी भयेन''' (२.१.३७)</big>
<big
<big> </big>
<big>उपसर्जनस्य विषये अन्यत् सूत्रम् अस्ति '''एकविभक्ति चापूर्वनिपाते''' (१.२.४४) इति |</big>
<big>'''
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
<big
<big>'''एकविभक्ति चापूर्वनिपाते'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>४४<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span>इति सूत्रेण यत् पदं नियतविभक्त्याम् अस्ति तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति परन्तु पूर्वनिपातः न भवति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>तर्हि उपसर्जनस्य का आवश्यकता<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>तस्य प्रयोजनं किम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">? </span></big>
<big>समाधानम् अस्ति यत् उपसर्जनसंज्ञायाः अन्यप्रयोजनम् अस्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>४८<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span>इति एकं सूत्रम् अस्ति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>तेन सूत्रेण गो-शब्दः अथवा स्त्रीलिङ्गशब्दः उपसर्जनसंज्ञकः चेत् तदन्तस्य प्रातिपदिकस्य ह्रस्वत्वं भवति इति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> अनेन ज्ञायते यत् उपसर्जनस्य</big> <big>प्रयोजनं ह्रस्वत्वम् इति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>अग्रे सूत्रस्य उदाहरणं पश्यामः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
=== <span> </span>'''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">7) </span
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">i) </span>समासः सर्वदा समर्थानां सुबन्तानाम् एव भवतिः | सुबन्तयोः एव समासो भवति |</big>
<big> </big>
<big>ii) समासे लौकिकविग्रहवाक्यम्, अलौकिकविग्रहवाक्यं च चिन्तनीयम् | अर्थम् अवलम्ब्य एव समासस्य विग्रहवाक्यं चिन्तनीयम् | समासविधायकं सूत्रम् अवलम्ब्य एव समासः क्रियते |</big>
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">a) </span>लौकिकविग्रहवाक्येन समस्तपदस्य अर्थः अवगमयते | यथा 'भवच्चक्षुः' समस्तपदस्य कृते 'भवतः चक्षुः' इति लौकिकविग्रहवाक्यं भवति |</big>
<big> </big>
<big>b) अलौकिकविग्रहवाक्येन समासनिर्माणं सिद्ध्यति | यथा 'भवच्चक्षुः' समस्तपदस्य कृते 'भवत् + ङस् + चक्षु + सु' इति भवति | समासप्रक्रिया आराब्धा भवति अलौकिकविग्रहवाक्यात् | अतः प्रक्रियाकाले सर्वप्रथमम् अलौकिकविग्रहवाक्यं चिन्तनीयम् |</big>
<big> </big>
<big>iii) आदौ समाससंज्ञा विधीयते '''प्राक्कडारात्समासः''' (२.१.३) इति सूत्रेण | तदनन्तरं विशिष्टसमाससंज्ञा विधीयते विशिष्टसमासविधायकसूत्रेण, यथा तत्पुरुषसंज्ञा, द्वन्द्वसंज्ञा, बहुव्रीहिसंज्ञा, अव्ययीभावसंज्ञा इत्यादयः |</big>
<big> </big>
<big>iv) समस्तपदस्य निर्माणार्थं विधायकसूत्रस्य आवश्यकता अस्ति | समासस्य विधायकसूत्राणि द्वितीयाध्यायस्य प्रथमपादे, द्वितीयपादे च सन्ति |</big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">v) </span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>४६<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span>इत्यनेन सूत्रेण <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">vi)</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>तत्पश्चात् विभक्त्तेः लोपश्च भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' (२.४.७१) इत्यनेन सूत्रेण | '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा अस्ति इति कारणेन प्रातिपदिकस्य अवयवरूपेण विद्यमानानां सुप्-प्रत्ययानां लुक् भवति '''सुपो''' '''धातुप्रातिपदिकयोः''' (२.४.७१) इत्यनेन सूत्रेण |</big>
<big> </big>
<big>vii) यदा हि सुप् प्रत्ययानां लोपः जायते तदा प्रश्नः उदेति यत् सुप् प्रत्ययानां लोपानन्तरम् अपि पूर्वपदस्य पदसंज्ञा अस्ति वा प्रातिपदिकसंज्ञा अस्ति वा इति? '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्''' (१.१.६२) इत्यनेन प्रत्ययस्य लोपानन्तरम् अपि प्रत्ययस्य लक्षणं तिष्ठति इत्यतः पूर्वपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञा अपि अस्ति, पदसंज्ञा अपि अस्त्येव | अतः एव अष्टमाध्याये द्वितीयपादे यानि पदसम्बद्धसूत्राणि सन्ति, तेषां प्रसक्तिः भवति, कार्यञ्च भवति बहुत्र |</big>
<big> </big>
<big>viii) समासे उपसर्जनस्य अभिज्ञानम् अत्यावश्यकम् | उपसर्जनस्य अभिज्ञानं भवति प्'''रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' (१.२.४३) इति संज्ञासूत्रेण | यस्य पदस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति तत् पदं पूर्वं तिष्ठति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' (२.२.३०) इति सूत्रेण |</big>
<big> </big>
<big>- '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' (१.२.४३) इति सूत्रं वदति – समासविधायकसूत्रे यत् पदं प्रथमा-विभक्तौ निर्दिष्टम् अस्ति तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति |</big>
<big>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ix)</span> समासप्रक्रियायां कुत्रचित् समासान्तप्रत्ययः विधीयते | समासान्तप्रत्ययः समासस्य अवयवः भवति | समासान्तप्रत्ययस्य विधानान्तरं सम्पूर्णस्य समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति |</big>
<big> </big>
<big>x) समासे कुत्रचित् उत्तरपदस्य प्रभावेन पूर्वपदस्य परिवर्तनं भवति | उत्तरपदे इति अधिकारे यानि सूत्राणि पठितानि, तेषां ज्ञानम् आवश्यकम् |</big>
<big> <br />
xi) समासे संहिता नित्या | अतः समासप्रक्रियायां यत्र सन्धिकार्यस्य प्रसक्तिः अस्ति तत्र सन्धिकार्यं करणीयमेव | यथा भवत्+चक्षु → अत्र सन्धिकार्यस्य अवसरः अस्ति अतः सन्धिकार्यं करणीयम् एव | अधः प्रक्रिया प्रदर्शिता -</big>
<big><br />
यथा 'भवच्चक्षुः' इत्यस्य 'भवत् +ङस् + चक्षु सु' इति भवति |</big>
<big><br />
समाससंज्ञा भवति '''प्राक्कडारात्समासः''' (२.१.३) इति सूत्रेण | तदनन्तरं '''तत्पुरुषः''' (२.१.२२) इति सूत्रेण विशिष्ट -तत्पुरुषसंज्ञा अपि विधीयते | '''षष्ठी''' (२.२.८) इति विधायकसूत्रेण भवतः इति षष्ठ्यन्तं सुबन्तं, चक्षुः इति समर्थेन सुबन्तेन सह समस्यते |</big>
<big><br />
समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण |</big>
<big><br />
तदा सुप्-प्रत्ययस्य लुक् (लोपः) भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' (२.४.७१) इत्यनेन | 'भवत् ङस् + चक्षु सु' इत्यस्मिन् ङस्, सु इत्यनयोः लुक् → भवत् + चक्षु | '''सुप्तिङन्तं पदम्''' (१.४.१४) इत्यनेन यस्य अन्ते सुप्-प्रत्ययः अस्ति, तस्य पदसंज्ञा भवति; अत्र च 'भवत्' इत्यस्य अन्ते सुप् नास्ति; तर्हि प्रश्नः उदेति यत् तस्य पदसंज्ञा अस्ति न वा | उत्तरमस्ति यत् '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्''' (१.१.६२) इत्यनेन पदसंज्ञा अस्त्येव | इत्थञ्च पर्यवसितं यत्— सन्धिचिन्तनावसरे समासे पूर्वपदस्य पदसंज्ञा भवति | एतदाधारेण—</big>
<big><br />
भवत् + चक्षु → झलां जशोऽन्ते (८.२.३९) इत्यनेन जश्त्वसन्धिः भवति → भवद् चक्षु → स्तोः श्चुना श्चुः (८.४.४०) इत्यनेन चकारस्य प्रभावेन दकारस्य स्थाने जकारादेशः भवति → भवज् चक्षु → '''खरि च''' (८.४.५५) इत्यनेन जकारस्य स्थाने चकारादेशः भवति खरि परे→ भवच् + चक्षु → वर्णमेलने → भवच्चक्षु इति | एतानि सन्धि-सम्बद्ध-सूत्राणि त्रिपाद्यां सन्ति यत्र '''पूर्वत्रासिद्धम्''' ( ८.२.१) इत्यस्य अधिकारः अस्ति अतः सूत्राणि क्रमेण एव प्रवर्तनीयानि |</big>
<big> </big>
<big>xii) तत्पश्चात् समासस्य लिङ्गं, वचनं च निर्णीयेते | अग्रिमेषु पाठेषु अनयोः विषये सूत्राणां पठनं भविष्यति |</big>
<big><br />
xiii) समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा तिष्ठति इति कारणेन प्रातिपादिकात् पुनः सुबादयः विधीयन्ते '''स्वौजसमौट्छष्''' ..(४.१.२) इति सूत्रेण | तत्र वयं सुबन्तप्रकरणं प्रविशामः, अतः सुबन्तप्रकरणस्य सामान्यज्ञानम् अत्यावश्यकम् |</big>
<big><br />
भवच्चक्षु +सु → अत्र भवच्चक्षु इति प्रातिपदिकात् सु प्रत्ययः विधीयते | सु इति प्रत्यये उकारस्य इत्संज्ञा भवति उपदेशेऽजनुनासिक इत् ( १.३.२) इत्यनेन, तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन | अतः भवच्चक्षु +स् इति भवति | अधुना ससजुषो रुः (८.२.६६) ' इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति | भवच्चक्षुरु इति भवति | उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन, तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन | भवच्चक्षुर् इति भवति | अधुना '''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति अवसानावस्थायाम् |अतः भवच्चक्षुः इति समस्तपदं सिद्धम् | प्रथमाविभक्तौ एकवचने भवच्चक्षुः इति रूपम् | एवमेव अन्यान् सुप्-प्रत्ययान् योजयित्वा सर्वेषु विभक्तिषु रूपाणि साधयितुं शक्यन्ते | रूपाणि गुरु-शब्दवत् भवन्ति |</big>
<big><br />
xiv) यथा पूर्वं चर्चितं यदा समासः निष्पद्यते तदा समासे नूतनानां विशेषणानां योजनं न अर्हति |</big>
<big><br /></big>
===== <big>झलां जशोऽन्ते (८.२.३९)</big> =====
<big>पदान्ते झलः स्थाने जशादेशो भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>पदात् परे कोऽपि वर्णः स्यात् वा न वा<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span>सूत्रस्य प्रसक्तिः अस्ति एव <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>पदात् परे अच् स्यात् हल् स्यात् वा<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span>सूत्रस्य</big> <big>प्रसक्तिः अस्ति एव | बाधकसूत्रम् अस्ति चेत् अन्या वार्ता | झल् प्रत्याहारे पञ्चमवर्गीय-व्यञ्जनानि वर्जयित्वा सर्वाणि वर्गीयव्यञ्जनानि (नाम अननुनासिक-वर्गीयव्यञ्जनानि), अपि च श्, ष्, स्, ह् | प्रयोगे वर्गाणां प्रथमः, द्वितीयः, तृतीयः, चतुर्थश्च वर्णाः आयान्ति | जश् प्रत्याहारे वर्गाणां तृतीयवर्णः—ज्, ब्, ग्, ड्, द्</big> <big>इति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>'''स्थानेऽन्तरतमः''' <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span>५०<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span>इत्यनेन कवर्गीयाणां स्थाने गकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span>चवर्गीयाणां स्थाने जकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span>तवर्गीयाणां स्थाने दकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span>टवर्गीयाणां स्थाने डकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span>पवर्गीयाणां स्थाने बकारः इति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>तर्हि पदस्य अन्ते झल्<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span>प्रत्याहारे कश्चन वर्णः अस्ति चेत्<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span>स्थाने तस्य वर्गस्य तृतीयवर्णादेशः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>अयं जश्त्वसन्धिः इत्युच्यते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>झलां षष्ठ्यन्तं<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span>जशः प्रथमान्तम्<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span>अन्ते सप्तम्यन्तं<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span>त्रिपदमिदं सूत्रम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>'''पदस्य''' <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span>८<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span>१६<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span>इत्यस्य अधिकारः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>अनुवृत्ति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span>सहितसूत्रं— '''पदस्य अन्ते झलां जशः''' <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span></big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
===== <big>स्तोः श्चुना श्चुः (८.४.४०)</big> =====
<big>सकारस्य तवर्गस्य च स्थाने शकारस्य चवर्गस्य च आदेशः भवति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>शकारस्य चवर्गस्य च योजनेन <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span style="color:black"> </span></span>'''यथासंख्यमनुदेशः समानाम्''' <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span>३<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span>१०<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span>इति परिभाषा<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span>सूत्रेण उद्देशिनाम् अनुदेशिनां च यथाक्रमम् उद्देशिभिः अनुदेशिनः संबन्ध्यन्ते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>स् च तुश्च स्तुः तस्य स्तोः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>समाहारद्वन्द्वः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span>श् च चुश्च श्चुः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>तेन श्चुना<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>समाहारद्वन्द्वः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span>श् च चुश्च श्चुः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>समाहारद्वन्द्वः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span>स्तोः षष्ठ्यन्तं<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>श्चुना तृतीयान्तं<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>श्चुः प्रथमान्तं<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>त्रिपदमिदं सूत्रम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span>'''तयोर्य्वावचि संहितायाम्'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span>८<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span>१०८<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span>इत्यस्मात् '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span>अनुवृत्ति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span>सहितसूत्रं— '''स्तोः श्चुना श्चुः संहितायाम्''' <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span></big>
===== <big>खरि च (८.४.५५)</big> =====
<big>झलः स्थाने चरादेशो भवति खरि परे | खरि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''झलां जश् झशि''' (८.४.५३) इत्यस्मात् झलां इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''अभ्यासे चर्च''' (८.४.५४) इत्यस्मात् चर् इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''तयोर्य्वावचि संहितायाम्''' (८.२.१०८) इत्यस्मात् संहितायाम् इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''झलां चर् खरि च संहितायाम्''' |</big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
=== '''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">8) </span></big>'''<big>समासभेदाः</big> ===
<big><br />
समासः प्राधान्येन पञ्चधा विभक्तः वर्तते |</big>
<big><br />
अ) अव्ययीभावसमासः;</big>
<big>आ) तत्पुरुषसमासः;</big>
<big>इ) बहुव्रीहिसमासः;</big>
<big>ई) द्वन्द्वसमास:</big>
<big>उ) केवलसमासश्च |</big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"
<big>समासे पूर्वपदम् उत्तरपदञ्च भवतः इत्युक्तम् | समासे पूर्वपदस्य, उत्तरपदस्य च अर्थः अस्ति | कदाचित् पूर्वपदार्थस्य, कदाचित् उत्तरपदार्थस्य, कदाचित् अन्यपदार्थस्य , कदाचित् उभयपदार्थस्य च प्राधान्यं भवति | यस्य पदस्य अर्थः प्रायः क्रियया नो चेत् गुणेन वा अन्वितो भवति सः अर्थः प्रधानः इति उच्यते | यद्यपि अष्टाध्याय्यां प्राधान्यम् इति विषयः न उक्तः तथापि व्याकरणग्रन्थेषु प्राधान्यम् इति विषयः प्रसिद्धः एव | समस्तपदे किं पदं प्रधानम् इति द्रष्टुं किञ्चित् क्रियापदम् उच्चारणीयम् नो चेत् कश्चित् गुणः उच्चारणीयः | ततः पूर्वोत्तरपदार्थयोः मध्ये किं पदं क्रियया अन्वितं भवति इति परिशील्य प्रधान-अप्रधानयोः निर्णयः कर्तव्यः |</big>
<big> </big>
<big>प्राधान्यं नाम किम्?</big>
<big>समासे प्राधान्यस्य निर्ण्यार्थं क्रियायाः गुणस्य च अन्वयं यदा कुर्मः, तदा यः पदार्थः क्रियया, गुणेन सह वा अन्वयं प्राप्नोति, सः पदार्थः प्रधानः इति कथ्यते | समासे पदद्वयं भवति | द्वयोर्मध्ये यस्य पदस्य क्रियया, गुणेन सह अन्वयः भवति , सः पदार्थः एव प्रधानः भवति | एतत् एव प्राधान्यम् इति उच्यते | भिन्नेषु समासेषु प्राधान्यं कथं भवति इति अग्रे पश्यामः |</big>
<big>यथा -</big>
<big>राज्ञः दूतः = राजदूतः इति समासः | अस्मिन् समासे पदद्वयम् अस्ति | पूर्वपदं राजा, उत्तरपदं दूतः इति | राजा इति पूर्वपदस्य अर्थः नृपः इति | दूतः इत्युक्ते सेवकः इति अर्थः | राजदूतः इति समासे किं पदं प्रधानम्?</big>
<big>राजा प्रधानः वा, दूतः प्रधानः वा? लोके राजा एव प्रधानः | परन्तु व्याकरणे तथा प्राधान्यं न स्वीक्रियते | तर्हि प्राधान्यनिर्णयः कथं क्रियते? कश्चित् गुणः अथवा काचित् क्रिया स्वीकर्तव्या प्राधान्यस्य निर्णयार्थम् |</big>
<big>क्रियाम् आश्रित्य प्राधान्यनिर्णयः</big>
<big>समासे प्राधान्यस्य निर्णयार्थं समस्तपदेन सह क्रियावाचकस्य योजनं कुर्मः | यथा राजदूतः इति पदेन सह गच्छति इति क्रियापदं योजयामः | गच्छति इति पदं गमनक्रियां सूचयति | इदानीं राजदूतः गच्छति इति वदामः चेत्, अत्र कः गच्छति, राजा गच्छति वा दूतः गच्छ</big>ति वा ? <big>दूतः एव गच्छति न तु राजा इति अवगम्यते | दूतस्य एव गमनं विवक्ष्यते | अतः राजदूतः इति समासे दूतः इत्यस्य एव प्राधान्यं न तु राजा इति पदस्य | तर्हि अत्र समासे उत्तरपदस्य प्राधान्यम् अस्ति इति ज्ञायते |</big>
<big> </big>
<big>गुणम् आश्रित्य प्राधान्यनिर्णयः</big>
<big><br />
समासे प्राधान्यस्य निर्णयार्थं समस्तपदेन सह गुणवाचकस्य योजनं कुर्मः | यथा राजदूतः इति पदेन सह सुन्दरः इति गुणं योजयामः | सौन्दर्यम् इति गुणः अस्ति | इदानीं राजदूतः सुन्दरः इति वदामः चेत् अत्र राजा सुन्दरः वा दूतः सुन्दरः वा? दूतः एव सुन्दरः | दूतस्य एव सौन्दर्यं विवक्ष्यते | अतः दूतः इत्यस्य एव प्राधान्यं वर्तते न तु राजा इति पदस्य | तर्हि अत्र समासे उत्तरपदस्य प्राधान्यम् अस्ति इति ज्ञायते |</big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
<big>अधुना समासस्य प्रभेदान् पश्यामः, भिन्नेषु समासेषु प्राधान्यं कथं भवति इति पश्यामः | स्मर्तव्यं यत् सर्वेषु प्रभेदेषु प्राधान्यस्य विषये प्रायेण इति उक्तं यतोहि सर्वत्र अपवादाः सन्ति एव | अपवादानां चर्चा अग्रे भविष्यति |</big>
<big> </big>
<big>अ) अव्ययीभावसमासः = अस्मिन् समासे पूर्वपदम् अव्ययम् भवति, उत्तरपदं किमपि सुबन्तं पदं भवति | अव्ययीभावः (२.१.५) इति सूत्रस्य अधिकारे अव्ययीभावसमास-विधानं क्रियते | अनव्ययम् अव्ययं भवति इति अव्ययीभावसमासः | अव्ययीभावसमास-संज्ञायाः विधानानन्तरं संपूर्णं समस्तपदम् अव्ययं भवति | नाम अव्ययीभावसमासेन निर्मितस्य शब्दस्य ‘अव्ययम्’ इति संज्ञा भवति अव्ययीभावश्च (१.१.४१) इति सूत्रेण | अस्मिन् समासे प्रायेण पूर्वपदार्थस्य प्राधान्यम् अस्ति |</big>
<big> </big>
<big>यथा- वृक्षस्य समीपम् = उपवृक्षम् इति अव्ययीभावसमासः | सः उपवृक्षं वसति | सः वृक्षस्य समीपं वसति | अत्र ‘उप’ इति पूर्वपदस्य प्राधान्यम् अस्ति | अतः अव्ययीभावसमासः इति उच्यते | अव्ययीभावसमासः नपुंसकलिङ्गे भवति इत्यतः उपवृक्षम् इति अव्ययं नपुंसकलिङ्गे भवति | अव्ययीभावसमास-सम्बद्धसूत्राणि (२.१.५ – २.१.२१) सन्ति |</big>
<big> </big>
<big>आ) तत्पुरुषसमासः = तत्पुरुषसमासे प्रायः उत्तरपदार्थस्य प्राधान्यं भवति | तत्पुरुषसमासस्य चत्वारः प्रभेदाः सन्ति— सामान्यतत्पुरुषसमासः, कर्मधारयः, द्विगुः, नञ्प्रभृतयः चेति |</big>
<big> </big>
<big>सामन्यतत्पुरुषसमासे पूर्वपदे षड् विभक्तयः भवितुम् अर्हन्ति | तदनुसृत्य समान्यतत्पुरुषसमासः षड्विधः — द्वितीयातत्पुरुषसमासः, तृतीयातत्पुरुषसमासः, चतुर्थीतत्पुरुषसमासः पञ्चमीतत्पुरुषसमासः, षष्ठीतत्पुरुषसमासः, सप्तमीतत्पुरुषसमासः चेति | अष्टाध्याय्यां प्रथमातत्पुरुषसमासः नास्ति यद्यपि तादृशव्यवहारः लोके दृश्यते | लोके यः प्रथमातत्पुरुषसमासः इति उच्यते सः वस्तुतः षष्ठीतत्पुरुषसमासस्य अपवादः अस्ति | एतेषां विवरणं तत्तपाठे वक्ष्यते |</big>
<big> </big>
<big>कर्मधारयसमासः तत्पुरुषसमासस्य एव भेदः अस्ति | कर्मधारयसमासे पूर्वपदम् उत्तरपदं चापि प्रथमाविभक्त्यन्तं भवति | तत्पुरुषसमासे यदा द्वयोः पदयोः समानाधिकरण्यं वर्तते तदा तस्य कर्मधारयसंज्ञा क्रियते | यथा सुन्दरः पुरुषः | अस्मिन् उदाहरणे समान-विभक्तिकत्वम् अपि अस्ति, एकार्थबोधकत्वम् अपि अस्ति | नाम द्वौ अपि शब्दौ प्रथमान्तौ स्तः, अतः तयोः समान-विभक्तिकत्वम् | तथा च द्वयोः अपि अर्थः सः पुरुषः — अतः एकार्थबोधकत्वम् अपि अस्ति | समान-विभक्तिकत्वम् अपि अस्ति, एकार्थबोधकत्वम् अपि अस्ति— अतः सामानाधिकरण्यम् अस्ति |</big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
<big>वस्तुतः कर्मधारयसमासः नवविधः — १) विशेषणपूर्वपदः कर्मधारयः, २) विशेषणोत्तरपदः कर्मधारयः, ३) विशेषणोभयपदः कर्मधारयः, ४) उपमानपूर्वपदः कर्मधारयः, ५) उपमानोत्तरपदः कर्मधारयः, ६) अवधारणापूर्वपदः कर्मधारयः ७) सम्भावनापूर्वपदः कर्मधारयः, ८) मध्यमपदलोपी कर्मधारयः, ९) मयूरव्यंसकादिः चेति | एतेषां विवरणम् अग्रे सूत्रसहितं वक्ष्यते |</big>
<big> </big>
<big>द्विगुसमासः अपि तत्पुरुषसमासस्य एव भेदः | यदा कर्मधारयसमासे पूर्वपदं संख्यावाचकं भवति तदा तस्य द्विगुसंज्ञा भवति | द्विगुसमासस्य तिस्रः संज्ञाः भवन्ति — तत्पुरुषसंज्ञा, कर्मधारयसंज्ञा, द्विगुसंज्ञा चेति | यथा त्रिलोकी = त्रयाणां लोकानां समाहारः इति |</big>
<big> </big>
<big>नञ्प्रभृतयः इति प्रभेदे एते समासाः अन्तर्भवन्ति — १) नञ्समासः, २) कुसमासः, ३) गतिसमासः ४) प्रादिसमासः ५) उपपदसमासः चेति |</big>
<big> </big>
<big>तत्पुरुषसमासस्य कानिचन उदाहरणानि दीयन्ते —</big>
<big> </big>
<big>१) राज्ञः पुरुषः = राजपुरुषः इति षष्ठीतत्पुरुषसमासः | राजपुरुषः गच्छति इत्यत्र पुरुषः इति उत्तरपदस्य प्राधान्यम् अस्ति |</big>
<big> </big>
<big>२) नीलः मेघः = नीलमेघः इति कर्मधारयसमासः| नीलमेघः वर्षति | नीलम् इति विशेषणं, मेघः इति विशेष्यम् | मेघः एव वर्षति , अतः मेघस्य प्राधान्यम् अस्ति | पुनः अत्र उत्तरपदस्यैव प्राधान्यम् |</big>
<big> </big>
<big>३) अष्टानाम् अध्यायानां समाहारः = अष्टाध्यायी इति द्विगुसमासः | द्विगुसमासः तत्पुरुषसमासस्य एव प्रभेदः अस्ति | सः अष्टाध्यायीं पठति इति वाक्ये सः अध्यायान् एव पठति इत्यतः अत्र अध्यायानाम् एव प्राधान्यम् अस्ति | अत्रापि उत्तरपदस्यैव प्राधान्यम् |</big>
<big> </big>
<big>अग्रे सूत्रसहितं विवरणं द्रक्ष्यामः | तत्पुरुषसमास-सम्बद्धसूत्राणि (२.१.२२– २.२.२२) सन्ति</big>
<big> </big>
<big>इ) बहुव्रीहिसमासः = बहुव्रीहिसमासे प्रायः अन्यपदस्य प्राधान्यं भवति |अन्यत् पदं समासाघटकं पदम्|समासाघटकपदस्य अर्थः यदि क्रियया अन्वितः भवति तर्हि बहुव्रीहिसमासः इति उच्यते|</big>
<big> </big>
<big>यथा - पीतं क्षीरं येन सः = पीतक्षीरः | पीतक्षीरः बालः गच्छति इति वाक्ये पीतपदस्य क्षीरपदस्य वा अर्थः क्रियया सह न अन्वेति किन्तु समासाघटकस्य बालपदस्य अर्थः क्रियया सह अन्वेति | अतः ‘पीतक्षीर: इत्यत्र बहुव्रीहिसमासः भवति | बहुव्रीहिसमासे अन्यपदार्थस्य प्राधान्यम् अस्ति | अत्र अन्यपदार्थः बालः इत्यस्य प्राधान्यम् अतः बहुव्रीहिसमासः | बहुव्रीहिसमास-सम्बद्धसूत्राणि (२.२.२३ – २.२.२८ ) सन्ति |</big>
<big> </big>
<big>ई) द्वन्द्वसमासः = द्वन्द्वसमासे प्रायः उभयपदार्थस्य प्राधान्यं भवति | उभयोः पदयोः अर्थस्य अपि यदि क्रियया अन्वयो भवति तर्हि द्वन्द्वसमासः इति उच्यते |</big>
<big> </big>
<big>यथा रामश्च लक्ष्मणश्च = रामलक्ष्मणौ | रामलक्ष्मणौ कार्यं कुरुतः इति वाक्ये रामपदस्य लक्ष्मणपदस्य च क्रियायाम् अन्वयः वर्तते | अतः अत्र उभयपदार्थस्य प्राधान्यं भवति | तस्मात् द्वन्द्वः इति उच्यते | समस्तपदस्य लिङ्गं प्रायः उत्तरपदस्य लिङ्गं भवति | द्वन्द्वसमास-सम्बद्धसूत्राणि (२.२.२९ – २.२.२९) सन्ति ) |</big>
<big> </big>
<big>उ) केवलसमासः – केवलसमासः विशेषसंज्ञाविनिर्मुक्तः | व्यवहारे सुबन्तस्य समर्थसुबन्तेन सह समासः भवति चेत् तत्र केवलसमासः इति उच्यते | समासः भवति परन्तु विशिष्टसमास-संज्ञा न दीयते | अतः एव अत्र केवलं सामान्यसमास-संज्ञा एव विधीयते न तु विशिष्टा समाससंज्ञा यथा तत्पुरुषः, द्वन्द्वः, अव्ययीभावः इत्यादयः |</big>
<big>यथा पूर्वं भूतः = भूतपूर्वः | अयं केवलसमासः इति उच्यते यतोहि अत्र विशिष्ट-समास-विधायक-सूत्रं नास्ति | अतः भूतपूर्वः इति समासः केवलसमासः |</big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
<big>'''इवेन सह समासः विभक्त्यलोपश्च''' इति वार्तिकम् | अनेन वार्तिकेन सुबन्तपदस्य इव इति अव्ययेन सह समासः भवति अपि च पूर्वपदात् विभक्तिप्रत्ययस्य लोपः न भवति | एतत् वार्तिकं महाभाष्ये '''सह सुपा''' ( २.१.४) इति सूत्रे उक्तम् अस्ति | इवेन तृतीयान्तं, समासः प्रथमान्तं, विभक्त्यलोपः प्रथमान्तं | न लोपः, अलोपः, नञ्तत्पुरुषः | विभक्तेः अलोपः, विभक्त्यलोपः, षष्ठीतत्पुरुषः | अस्मिन् वार्तिके अपि '''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे''' (२.१.२) इत्यस्मात् सूत्रात् सुप् इत्यस्य अनुवृत्तिः स्वीक्रियते |</big>
<big>अत्र स्मर्तव्यं यत् इवेन इति पदं तृतीयान्तम् अस्ति, सुप् इति यत् पदम् अनुवृत्तम् अस्ति तत् पदं प्रथमान्तम् अस्ति, अतः सुबन्तपदस्य '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' (१.२.४३) इति संज्ञासूत्रेण उपसर्जनसंज्ञा भवति, तत्पश्चात् '''उपसर्जनं पूर्वम्''' (२.२.३०) इति सूत्रेण तस्य पूर्वनिपातः भवति | इव इति शब्दस्य परनिपातः भवति इति फलितार्थः |</big>
<big>यथा - वागर्थौ इव इति लौकिकविग्रहवाक्यं, तस्य समासः वागर्थाविव इति भवति | वागर्थौ इति सुबन्तं इवेन सह समस्यते | विग्रहस्य, समासस्य च भेदः न ज्ञायते यतोहि विभक्तेः लोपः नास्ति | एतदपि केवलसमासस्य उदाहरणम् | अस्मिन् उदाहरणे इव इति पदेन सह समासः अस्ति, पूर्वपदस्य विभक्तेः लोपः न जातः | वाक् च अर्थः च इति वागर्थौ इति द्वन्द्वसमासः, तदनन्तरं वागर्थौ+इव इति केवलसमासः | अत्र वागर्थौ इति पूर्वपदस्य विभक्तेः लोपः न भवति इवेन सह समासः विभक्त्यलोपश्च इति वार्तिकेन | केवलसमासस्य प्रयोगः प्रायेण काव्येषु एव दृश्यते |</big>
<big>इति समासस्य पञ्चप्रभेदाः के इति ज्ञातवन्तः | अग्रे समासस्य प्रक्रिया पठ्यते |</big>
<big> </big>
<big> </big>
=== <big>9) समासप्रक्रियाचिन्तनम्</big> ===
<big> </big>
<big>अत्र समासप्रक्रिया सारांशरूपेण उच्यते -</big>
<big> </big>
<big>१) विग्रहवाक्यं = सर्वदा प्रसङ्गम् अवलम्ब्य विग्रहः वक्तव्यः | समासस्य अर्थावगमनम् एव अस्माकं प्रथमं कार्यम् | अर्थम् आश्रित्य विग्रहवाक्यं चिन्तयन्तु | समासस्य प्रक्रिया अलौकिकविग्रहवाक्यात् आरभ्यते | समासविधायकं सूत्रम् अवलम्ब्य एव अलौकिकविग्रहः चिन्तनीयः |</big>
<big><br />
२) समासविधानम् = समासस्य विधानार्थं विधायकं सूत्रं अस्ति वा इति दृश्यताम् | समासविधायकं सूत्रं नास्ति चेत् अस्माभिः समासः न करणीयः | परन्तु काव्येषु तादृशः समासः अस्ति चेत् '''सह सुपा''' (२.१.४) इति सूत्रेण समर्थनीयः | अष्टाध्याय्यां चत्वारः अधिकाराः सन्ति - अव्ययीभाव-अधिकारः, तत्पुरुष-अधिकारः, बहुव्रीहि-अधिकारः, द्वन्द्व-अधिकारः चेति | प्रत्येकस्मिन् अधिकारे समासविधायकसूत्राणि सन्ति | समाससम्बद्धसूत्रे सुप् इत्युक्ते सुबन्तं पदं, सुपा इत्युक्ते सुबन्तेन पदेन इत्यर्थः |</big>
<big> </big>
<big>३) आदौ समाससंज्ञा विधीयते '''प्राक्कडारात्समासः''' (२.१.३) इति सूत्रेण | तदनन्तरं विशिष्टसमाससंज्ञा विधीयते विशिष्टसूत्रेण, यथा तत्पुरुषसंज्ञा, द्वन्द्वसंज्ञा, बहुव्रीहिसंज्ञा, अव्ययीभावसंज्ञा इत्यादयः |</big>
<big><br />
४) समासकृते '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इति सूत्रेण समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा विधीयते|</big>
<big><br />
५) पूर्वोत्तरपदयोः विभक्तिप्रत्ययस्य लोपः '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' (२.४.७१) इति सूत्रेण | '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्''' (१.१.६२) इत्यनेन सुप् -प्रत्ययस्य लोपानन्तरम् अपि प्रत्ययस्य लक्षणं तिष्ठति इत्यतः पूर्वपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञा, पदसंज्ञा च तिष्ठति |</big>
<big><br />
६) पूर्वनिपातः = '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' (१.२.४३) इति संज्ञासूत्रेण समासविधायकसूत्रे यत् पदं प्रथमा-विभक्तौ निर्दिष्टम् अस्ति तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति | यस्य पदस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति तत् पदं पूर्वं तिष्ठति '''उपसर्जनं पूर्व'''म् (२.२.३०) इति सूत्रेण |</big>
<big><br />
७) समासान्तप्रत्ययाः = समासे कुत्रचित् समासान्तप्रत्ययः विधीयते इति स्मर्तव्यम् |</big>
<big><br />
८) पूर्व-उत्तरपदयोः विशिष्टकार्याणि = कुत्रचित् उत्तरपदे इति अधिकारे स्थितस्य सूत्रस्य प्रभावेन पूर्वपदे किञ्चित् कार्यं भवितुम् अर्हति|</big>
<big><br />
९) सन्धिः = समासे सन्धिः करणीयः एव |</big>
<big><br />
१०) समासस्य लिङ्गस्य,वचनस्य च निर्णयं कुर्मः |</big>
<big><br />
११) समस्तपदात् सुबुत्पत्तिः = समासस्य प्रातिपदिकात् सुबुत्पत्तिः भवति | सामान्यतः प्रथमाविभक्तौ एकवचनप्रत्ययः सु इत्येव योजयामः यतोहि तादृशी शैली अस्ति |</big>
<big> </big>
<big> </big>
'''<big>उदाहरणम्</big>'''
<big>अधुना एकं सरलम् उदाहरणं स्वीकृत्य समासप्रक्रिया कथं भवति इति परिशीलयामः-</big>
<big><br />
यथा- राजपुरुषः इति षष्ठी-तत्पुरुषसमासस्य उदाहरणम् -</big>
<big><br />
राज्ञः पुरुषः इति लौकिकविग्रहवाक्यम् | प्रथमे सोपाने अलौकिकविग्रहवाक्यं चिन्त्यते |</big>
<big><br />
'पुरुष + सु+राजन् + ङस् ' इति अलौकिकविग्रहवाक्यम् |</big>
<big><br />
'पुरुष + सु+राजन् + ङस् ' → समाससंज्ञा भवति प्राक्कडारात्समासः (२.१.३) इति सूत्रेण | तदनन्तरं '''तत्पुरुषः''' (२.१.२२) इति सूत्रेण विशिष्ट -तत्पुरुषसंज्ञा अपि विधीयते | '''षष्ठी''' (२.२.८) इति विधायकसूत्रेण राज्ञः इति षष्ठ्यन्तं सुबन्तं, पुरुषः इति समर्थेन सुबन्तेन सह समस्यते |
'पुरुष + सु+राजन् + ङस् ' → समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण |</big>
<big>'पुरुष + सु+राजन् + ङस् ' → समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण |</big>
<big>'पुरुष + सु+राजन् + ङस् ' → इदानीं सुप्-प्रत्ययौ लुकौ (लोपौ) भवतः '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' (२.४.७१) इत्यनेन | अतः ङस्, सु इत्यनयोः लुक् भवति |</big>
<big><br />
पुरुष + राजन् →सुप्तिङन्तं पदम् (१.४.१४) इत्यनेन यस्य अन्ते सुप्-प्रत्ययः अस्ति, तस्य पदसंज्ञा भवति | अत्र च 'राजन्' इत्यस्य अन्ते सुप् नास्ति; तर्हि प्रश्नः उदेति यत् तस्य पदसंज्ञा अस्ति न वा? उत्तरमस्ति यत् '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्''' (१.१.६२) इत्यनेन प्रत्ययस्य लोपानन्तरम् अपि प्रत्ययस्य लक्षणं तिष्ठति अतः पदसंज्ञा अस्त्येव | राजन् इत्यस्य पदसंज्ञा अस्ति इति कृत्वा एव अग्रे राजन् इत्यस्य नकारस्य लोपः भवति |</big>
<big><br />
पुरुष + राजन् → अत्र प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् (१.२.४३) इति सूत्रेण प्रथमाविभक्त्यां यत् पदं निर्दिष्टम् अस्ति समासविधायकसूत्रे तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति | अत्र समासविधायकसूत्रम् अस्ति '''षष्ठी''' (२.२.८) इति | अस्मिन् सूत्रे षष्ठी इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति | अधुना '''उपसर्जनं पूर्वम्''' (२.२.३०) इति सूत्रेण उपसर्जनसंज्ञकपदस्य पूर्वनिपातः भवति | अस्माकम् उदाहरणे राजन् इति पदं षष्ठयन्तं पदम्, अतः तस्य उपसर्जनसंज्ञा भूत्वा तस्य पूर्वनिपातः भवति |</big>
<big><br />
राजन् + पुरुष → '''न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य''' (८.२.७) इति सूत्रेण प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः भवति | राजन् इत्यस्य पदसंज्ञा अपि अस्ति प्रातिपदिकसंज्ञा अपि अस्ति | अत्र संज्ञाद्वयं तिष्ठति न कोपि क्लेशः, अतः राजन् इति प्रातिपदिकस्य, पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः भवति '''न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य''' (८.२.७) इति सूत्रेण→ राजपुरुष |</big>
<big><br />
राजपुरुष → इदानीं लिङ्गस्य, वचनस्य च निर्णयः भवति | '''परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.२६) इत्यनेन समासे उत्तरपदस्य यत् लिङ्गम् अस्ति तदेव लिङ्गं भवति द्वन्द्वतत्पुरुषयोः | उत्तरपदम् अस्ति पुरुष- इति, तस्य लिङ्गं अस्ति पुल्लिङ्गम्, अतः राजपुरुष इति समस्तपदस्य लिङ्गं भवति पुल्लिङ्गम् | सामान्यतया समासः प्रथमपुरुषे एकवचने एव उच्यते | अतः राजपुरुषः इत्यस्य वचनं भवति एकवचनम् | तदनन्तरम् अस्माकं विवक्षानुगुणं वाक्ये समस्तपदस्य विभक्तेः परिवर्तनं कृत्वा प्रयोगः करणीयः |</big>
<big><br /></big>
<big>राजपुरुष → समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा अस्ति इति कृत्वा '''ङ्याप्प्रातिपदिकात्''' ( ४.१.१) '''स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्''' (४.१.२) इति द्वाभ्यां सूत्राभ्यां प्रातिपदिकात् सुबुत्पत्तिः भवति |</big>
<big><br />
राजपुरुष +सु '→ राजपुरुषसु इति भवति | अधुना उकारस्य इत् संज्ञा भवति उपदेशेऽजनुनासिक इत् ( १.३.२) इत्यनेन | तस्य लोपः (१.३.९) इत्यनेन उकारस्य लोपः भवति | अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) ' इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति | राजपुरुषरु इति भवति | उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन, तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन | राजपुरुषर् इति भवति|अधुना खरवसानयोर्विसर्जनीयः (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति अवसानावस्थायाम् | अतः राजपुरुषः इति समस्तपदं सिद्धम् | सामान्यतया समासः प्रथमाविभक्तौ एकवचने एव क्रियते | तदनन्तरं विवक्षानुगुणं विभक्तेः परिवर्तनं कृत्वा वाक्ये प्रयुज्यते | सर्वासु विभक्तिषु राम-शब्दवत् रूपाणि भवन्ति |</big>
'''<big>अन्यत् उदाहरणम्</big>'''
<big>भवच्चक्षुः इति षष्ठीतत्पुरुषसमासः, लौकिकविग्रहः भवतः चक्षुः इति |</big>
<big><br />
अलौकिकविग्रहः → 'भवत् +ङस् + चक्षु + सु' इति |</big>
<big><br />
'भवत् +ङस् + चक्षु + सु' → समाससंज्ञा भवति '''प्राक्कडारात्समासः''' (२.१.३) इति सूत्रेण | तदनन्तरं '''तत्पुरुषः''' (२.१.२२) इति सूत्रेण विशिष्ट - तत्पुरुषसंज्ञा अपि विधीयते | '''षष्ठी''' (२.२.८) इति विधायकसूत्रेण भवतः इति षष्ठ्यन्तं सुबन्तं, चक्षुः इति समर्थेन सुबन्तेन सह समस्यते |
'भवत् +ङस् + चक्षु + सु' → समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण |</big>
<big>'भवत् +ङस् + चक्षु + सु' → समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण |</big>
<big>'भवत् +ङस् + चक्षु + सु' → सुप्-प्रत्ययस्य लुक् (लोपः) भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' (२.४.७१) इत्यनेन | 'भवत् ङस् + चक्षु सु' इत्यस्मिन् ङस्, सु इत्यनयोः लुक् → भवत् + चक्षु |
'भवत् + चक्षु → '''सुप्तिङन्तं पदम्''' (१.४.१४) इत्यनेन यस्य अन्ते सुप्-प्रत्ययः अस्ति, तस्य पदसंज्ञा भवति; अत्र च 'भवत्' इत्यस्य अन्ते सुप् नास्ति; तर्हि प्रश्नः उदेति यत् तस्य पदसंज्ञा अस्ति न वा | उत्तरमस्ति यत् '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्''' (१.१.६२) इत्यनेन पदसंज्ञा अस्त्येव | इत्थञ्च पर्यवसितं यत्— सन्धिचिन्तनावसरे समासे पूर्वपदस्य पदसंज्ञा भवति |</big>
<big>'भवत् + चक्षु → '''सुप्तिङन्तं पदम्''' (१.४.१४) इत्यनेन यस्य अन्ते सुप्-प्रत्ययः अस्ति, तस्य पदसंज्ञा भवति; अत्र च 'भवत्' इत्यस्य अन्ते सुप् नास्ति; तर्हि प्रश्नः उदेति यत् तस्य पदसंज्ञा अस्ति न वा | उत्तरमस्ति यत् '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्''' (१.१.६२) इत्यनेन पदसंज्ञा अस्त्येव | इत्थञ्च पर्यवसितं यत्— सन्धिचिन्तनावसरे समासे पूर्वपदस्य पदसंज्ञा भवति |</big>
<big><br />
'भवत् + चक्षु → अत्र प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् (१.२.४३) इति सूत्रेण प्रथमाविभक्त्यां यत् पदं निर्दिष्टम् अस्ति समासविधायकसूत्रे तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति | अत्र समासविधायकसूत्रम् अस्ति '''षष्ठी''' (२.२.८) इति | अस्मिन् सूत्रे षष्ठी इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति | अधुना '''उपसर्जनं पूर्वम्''' (२.२.३०) इति सूत्रेण उपसर्जनसंज्ञकपदस्य पूर्वनिपातः भवति | अस्माकम् उदाहरणे भवत् इति पदं षष्ठयन्तं पदम्, अतः तस्य उपसर्जनसंज्ञा भूत्वा तस्य पूर्वनिपातः भवति |</big>
<big><br />
भवत् + चक्षु → झलां जशोऽन्ते (८.२.३९) इत्यनेन जश्त्वसन्धिः भवति → भवद् चक्षु → '''स्तोः श्चुना श्चुः''' (८.४.४०) इत्यनेन चकारस्य प्रभावेन दकारस्य स्थाने जकारादेशः भवति → भवज् चक्षु → '''खरि च''' (८.४.५५) इत्यनेन जकारस्य स्थाने चकारादेशः भवति खरि परे→ भवच् + चक्षु → वर्णमेलने → भवच्चक्षु इति | एतानि सन्धि-सम्बद्ध-सूत्राणि त्रिपाद्यां सन्ति यत्र '''पूर्वत्रासिद्धम्''' ( ८.२.१) इत्यस्य अधिकारः अस्ति अतः सूत्राणि क्रमेण एव प्रवर्तनीयानि |</big>
<big><br />
भवच्चक्षु → इदानीं लिङ्गस्य, वचनस्य च निर्णयः भवति | '''परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.२६) इत्यनेन समासे उत्तरपदस्य यत् लिङ्गम् अस्ति तदेव लिङ्गं भवति द्वन्द्वतत्पुरुषयोः | उत्तरपदम् अस्ति चक्षु- इति, तस्य लिङ्गं अस्ति पुल्लिङ्गम्, अतः भवच्चक्षु इति समस्तपदस्य लिङ्गं भवति पुल्लिङ्गम् | सामान्यतया समासः प्रथमपुरुषे एकवचने एव उच्यते | अतः भवच्चक्षु इत्यस्य वचनं भवति एकवचनम् | तदनन्तरम् अस्माकं विवक्षानुगुणं वाक्ये समस्तपदस्य विभक्तेः परिवर्तनं कृत्वा प्रयोगः करणीयः |</big>
<big><br />
भवच्चक्षु +सु → अत्र भवच्चक्षु इति प्रातिपदिकात् सु प्रत्ययः विधीयते '''ङ्याप्प्रातिपदिकात्''' ( ४.१.१) '''स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्''' (४.१.२) इति द्वाभ्यां सूत्राभ्याम् | सु इति प्रत्यये उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन, तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति तस्य लोपः (१.३.९) इत्यनेन |अतः भवच्चक्षु +स् इति भवति | अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) ' इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति | भवच्चक्षुरु इति भवति | उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन, तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन | भवच्चक्षुर् इति भवति | अधुना '''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति अवसानावस्थायाम् | अतः भवच्चक्षुः इति समस्तपदं सिद्धम् | प्रथमाविभक्तौ एकवचने भवच्चक्षुः इति रूपम् | एवमेव अन्यान् सुप्-प्रत्ययान् योजयित्वा सर्वासु विभक्तिषु रूपाणि साधयामः | रूपाणि गुरु-शब्दवत् भवन्ति |</big>
{| class="wikitable"
|width="25%"| <big>'''
|width="25%"| <big
|width="25%"| <big
|width="25%"| <big
|-
| <big>'''
| <big
| <big
|
|-
| <big>'''
| <big
|
| <big
|-
| <big>'''
| <big
| <big
| <big
|-
| <big>'''
| <big
|
| <big
|-
| <big>'''
| <big
|
| <big
|-
| <big>'''
| <big
| <big
| <big
|-
| <big>'''
| <big
| <big
| <big
|}
Line 714 ⟶ 772:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
==== <big>कृत्तद्धितसमासाश्च (१.२.४६)</big> ====
<big>कृदन्ताः, तद्धितान्ताः, समासाः च अपि प्रातिपदिकसंज्ञकाः | कृच्च, तद्धितश्च, समासश्च, कृत्तद्धितसमासाः इतरेतरद्वन्द्वः | कृत्तद्धितसमासाः प्रथमान्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्''' (१.२.४५) इत्यस्मात् अर्थवत्, प्रातिपदिकम् इत्यनयोः अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्— '''अर्थवन्तः कृत्तद्धितसमासाः च प्रातिपदिकानि''' |</big>
<big><br />
अनेन सूत्रेण—</big>
<big
<big
<big
<big
<big> </big>
==== <big>सुपो धातुप्रातिपदिकयोः (२.४.७१)</big> ====
<big
<big> </big>
==== <big>अदर्शनं लोपः (१.१.६०)</big> ====
<big
==== <big>प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः (१.१.६१)</big> ====
<big
====<big>न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य (८.२.७)</big>====
<big>प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः | न लुप्तषष्ठीकं पदं, लोपः प्रथमान्तं, प्रातिपदिक लुप्तषष्ठीकं पदं, अन्तस्य षष्ठ्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | ' '''पदस्य''' (८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— प्'''रातिपदिकस्य पदस्य अन्तस्य नः लोपः |'''</big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
<big>समस्तपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञायाः प्रयोजनं किम् ? '</big>
<big>समस्तपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञायाः प्रयोजनद्वयं वर्तते | प्रातिपदिकसंज्ञा अस्ति चेत् एव सुपो धातुप्रातिपदिकयोः (२.४.७१) इति सूत्रेण समस्तपदस्य अवयवभूतानां सुप् -प्रत्ययानां लुक् भवति | एतत् प्रातिपदिकसंज्ञायाः प्रथमं प्रयोजनम् | समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा अस्ति चेत् एव सुप् -प्रत्ययाः विधीयन्ते '''ङ्याप्प्रातिपदिकात्''' ( ४.१.१) इति सूत्रेण | यदा सुप्- प्रत्ययाः विधीयन्ते तदा एव पदत्वं सिद्ध्यति '''सुप्तिङन्तं पदम्''' (१.४.४१) इति सूत्रेण | अपदं न प्रयुञ्जीत इति नियमात् लोके पदम् एव प्रयोक्तव्यम् |</big>
<big> </big>
==== <big>सुप्तिङन्तं पदम् (१.४.१४)</big> ====
<big>सुबन्तानां तिङन्तानां च पदसंज्ञा भवति | तर्हि यस्य पदस्य अन्ते सुप्-प्रत्ययः अस्ति, तत् सुबन्तं; यस्य पदस्य अन्ते तिङ्-प्रत्ययः अस्ति, तत् तिङन्तम् | एकविंशतिः सुप्-प्रत्ययाः सन्ति; अष्टादश तिङ्-प्रत्ययाः सन्ति |</big>
<big> </big>
<big>तिङन्तपदम्</big>
<big>धातुभ्यः तिङ्-प्रत्ययानां योजनेन तिङन्तपदं— नाम क्रियापदं— निष्पन्नम् |</big>
<big> </big>
<big>सुप्-प्रत्ययाः सङ्ख्यया एकविंशतिः, ते च एते—</big>
<big>'''स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्''' (४.१.२) =</big>
<big>स्वौ-जसमौट्-छष्टाभ्याम्-भिस्-ङे-भ्याम्-भ्यस्-ङसि-भ्याम्-भ्यस्-ङसोसाम्-ङ्योस्-सुप्</big>
<big><br />
सानुबन्धाः सुप्प्रत्ययाः</big>
{| class="sortable"
Line 812 ⟶ 873:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
{|
|width="25%"| <big
|width="25%"|
|width="25%"|
|width="25%"| <big
|-
| <big
|
| <big>औ</big>
| <big
|-
| <big
| <big>आ</big>
| <big>'''
| <big>'''
|-
| <big
| <big> ए</big>
| <big>'''
| <big>'''
|-
| <big
|
| <big>'''
| <big>'''
|-
| <big
|
|
|
|-
| <big
| <big>इ</big>
| <big
| <big
|}
Line 855 ⟶ 916:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१)
<big
<big
<big
<big
<big
<big><br />
८) ङे, ङि इत्यनयोः प्रत्यययोः '''लश्क्वतद्धिते''' (१.३.८) इति सूत्रेण ङकारस्य इत्संज्ञा भवति | अतः एकारः, इकारः च अवशिष्येते |</big>
<big><br /></big>
<big>
<big><br />
१०) ओस्, आम् इत्यनयोः प्रत्यययोः सकारस्य, मकारस्य च इत्संज्ञा भवति स्म '''हलन्त्यम्''' ( १.३.३) इति सूत्रेण परन्तु '''न विभक्तौ तुस्माः''' (१.३.४) इति सूत्रेण तस्य निषेधः क्रियते अतः सकारस्य, मकारस्य च इत्संज्ञा न भवति | ओस्, आम् च अवशिष्येते |<br /><br />
११) सुप् इति प्रत्यये पकारस्य इत्संज्ञा भवति '''हलन्त्यम् (''' १.३.३) इति सूत्रेण, सु इति अवशिष्यते |</big>
<big>'''तस्य लोपः '''(१.३.९)</big>
<big>इत्यनेन सर्वत्र इत्संज्ञकवर्णस्य लोपः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span></big>
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>
====<big>'''ङ्याप्प्रातिपदिकात्''' (४.१.१)</big> <big> '''[अधिकारः ४.१.१ – ५.४.१६०] '''</big>====
<big>चतुर्थे पञ्चमे चाध्याययोः यावन्तः प्रत्यायाः विहिताः, ते सर्वे प्रातिपदिकेभ्यः, ङ्यन्तेभ्यः, आबन्तेभ्यः वा आयान्ति | ङ्यन्तरूपाणि आबन्तरूपाणि च स्त्रीलिङ्गरूपाणि इति | तर्हि आहत्य चतुर्थे पञ्चमे चाध्याययोः सर्वाणि सुबन्तविधायकसूत्राणि सन्ति; तेषु सर्वेषु यत् किमपि विहितं, प्रत्ययः इत्यनेन यः विहितः, तस्य नाम प्रत्ययः | अपि च यः विहितः, सः सर्वत्र प्रातिपदिकात्, ङ्यन्तात्, आबन्तात् वा विहितः भवति |</big>
<big> </big>
==== <big>पूर्वत्रासिद्धम् (८.२.१)</big> ====
<big>सपादसप्ताध्याय्यां स्थितस्य सूत्रस्य दृष्ट्या त्रिपादी असिद्धा अपि च त्रिपाद्यां पूर्वत्रिपाद्याः दृष्ट्या परत्रिपादी असिद्धा | इदम् अधिकारसूत्रम्; तस्य प्रभावः भवति ग्रन्थस्य अन्तपर्यन्तम् | पूर्वस्मिन् इति पूर्वत्र | न सिद्धम् असिद्धम् | पूर्वत्र अव्ययम्, असिद्धं प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''पूर्वत्र असिद्धम्''' |</big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
==== <big>स्वमोर्नपुंसकात् (७.१.२३)</big> ====
<big
<big> </big>
==== <big
<big
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
==== <big
<big
==== <big
<big
<big> </big>
====
<big
==== <big
<big
==== <big>झलां जशोऽन्ते (८.२.३९)</big> ====
<big
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
==== <big>खरि च (८.४.५५)</big> ====
<big>झलः स्थाने चरादेशो भवति खरि परे | खरि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | झलां जश् झशि (८.४.५३) इत्यस्मात् झलां इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''अभ्यासे चर्च''' (८.४.५४) इत्यस्मात् चर्च इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''तयोर्य्वावचि संहितायाम्''' (८.२.१०८) इत्यस्मात् संहितायाम् इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''झलां चर् खरि च संहितायाम्''' |</big>
<big> </big>
==== <big>वाऽवसाने (८.४.५६)</big> ====
<big
==== <big>स्तोः श्चुना श्चुः (८.४.४०)</big> ====
<big
<big> </big>
<big
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
'''
<big>अधो दत्तेषु उदाहरणेषु प्रक्रिया चिन्तनीया -</big>
<big>१) चोरात् भयम् = चोरभयम्</big>
<big>२) योगस्य ईश्वरः = योगेश्वरः</big>
<big>३) गणानाम् ईशः = गणेशः</big>
<big>४) जगतः गुरुः = जगद्गुरुः</big>
<big>५) देवस्य आलयः = देवालयः |</big>
<big
{| style="margin-left: auto; margin-right: 0px;"
![[#top | <big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><u>उपरि गम्यताम्</u></span></big>]]
| |||