14---samAsaH/01---samAsaparicayaH: Difference between revisions

no edit summary
No edit summary
No edit summary
Line 220:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
==== <big>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">4) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विकल्पाधिकारः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big> ====
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
Line 454:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
=== '''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">8) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासभेदाः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>''' ===
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राधान्येन पञ्चधा विभक्तः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वर्तते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासः</spanbig><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अ) अव्ययीभावसमासः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राधान्येन पञ्चधा विभक्तः;</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वर्तते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</spanbig>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) अव्ययीभावसमासःतत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">;</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) तत्पुरुषसमासःबहुव्रीहिसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">;</span></big>
 
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>ई) बहुव्रीहिसमासःद्वन्द्वसमास:</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"big>;</span>
 
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>उ) द्वन्द्वसमास:केवलसमासश्च।</big></span>
 
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उ) केवलसमासश्च।</span>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वपदम् उत्तरपदञ्च भवतः इत्युक्तम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">समासे पूर्वपदस्य</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उत्तरपदस्य च अर्थः अस्ति</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">कदाचित् पूर्वपदार्थस्य</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कदाचित्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उत्तरपदार्थस्य</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कदाचित् अन्यपदार्थस्य </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कदाचित् उभयपदार्थस्य च</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राधान्यं भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यस्य पदस्य अर्थः प्रायः क्रियया नो चेत् गुणेन वा अन्वितो भवति सः अर्थः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रधानः इति उच्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यद्यपि अष्टाध्यायां प्राधान्यम् इति विषयः न</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उक्तः तथापि व्याकरणग्रन्थेषु प्राधान्यम् इति विषयः प्रसिद्धः एव</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्तपदे किं पदं प्रधानम् इति द्रष्टुं किञ्चित् क्रियापदम् उच्चारणीयम् नो चेत् कश्चित् गुणः उच्चारणीयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">ततः पूर्वोत्तरपदार्थयोः मध्ये किं पदं क्रियया अन्वितं भवति इति परिशील्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रधान-अप्रधानयोः निर्णयः कर्तव्यः।</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राधान्यं नाम किम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">?</span></big>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">समासे प्राधान्यस्य निर्ण्यार्थं क्रियायाः गुणस्य च अन्वयं यदा कुर्मः</span>, <span lang="SA">तदा यः पदार्थः क्रियया</span>, <span lang="SA">गुणेन सह वा अन्वयं प्राप्नोति</span>, <span lang="SA">सः पदार्थः प्रधानः इति कथ्यते</span>| <span lang="SA">समासे पदद्वयं भवति</span>| <span lang="SA">द्वयोर्मध्ये यस्य पदस्य क्रियया</span>, <span lang="SA">गुणेन सह अन्वयः भवति </span>, <span lang="SA">सः पदार्थः एव प्रधानः भवति</span>| <span lang="SA">एतत्</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">एव प्राधान्यम् इति उच्यते </span>|<span lang="SA">भिन्नेषु समासेषु प्राधान्यं कथं भवति इति अग्रे पश्यामः।</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>यथा -</big></span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राज्ञः दूतः = राजदूतः इति समासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="SA">अस्मिन् समासे पदद्वयम् अस्ति</span>|<span lang="SA">पूर्वपदं राजा</span>, <span lang="SA">उत्तरपदं दूतः इति </span>|<span lang="SA">राजा इति पूर्वपदस्य अर्थः नृपः इति</span>|<span lang="SA">दूतः इत्युक्ते सेवकः इति अर्थः</span>|<span lang="SA">राजदूतः इति समासे किं पदं प्रधानम्</span>? </span></big>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजा प्रधानः वा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, <span lang="SA">दूतः प्रधानः वा </span>?|<span lang="SA">लोके राजा एव प्रधानः</span>|<span lang="SA">परन्तु व्याकरणे तथा प्राधान्यं न स्वीक्रियते</span>|<span lang="SA">तर्हि प्राधान्यनिर्णयः कथं क्रियते </span>?</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">कश्चित् गुणः अथवा काचित् क्रिया स्वीकर्तव्या प्राधान्यस्य निर्णयार्थम्</span>|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>क्रियाम् आश्रित्य प्राधान्यनिर्णयः</big> </span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासे प्राधान्यस्य निर्णयार्थं समस्तपदेन सह क्रियावाचकस्य योजनं कुर्मः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span lang="SA"> </span><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> यथा राजदूतः इति पदेन सह गच्छति इति क्रियापदं योजयामः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="SA">गच्छति इति पदं गमनक्रियां सूचयति</span>|</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">इदानीं राजदूतः गच्छति इति वदामः चेत्</span>, <span lang="SA">अत्र कः गच्छति</span>, <span lang="SA">राजा गच्छति वा दूतः गच्छति वा </span>? <span lang="SA">दूतः एव गच्छति न तु राजा इति अवगम्यते</span>|<span lang="SA">दूतस्य एव गमनं विवक्ष्यते </span>|<span lang="SA">अतः राजदूतः इति समासे दूतः इत्यस्य एव प्राधान्यं न तु राजा इति पदस्य </span>|<span lang="SA">तर्हि अत्र समासे उत्तरपदस्य प्राधान्यम् अस्ति इति ज्ञायते</span>|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>गुणम् आश्रित्य प्राधान्यनिर्णयः</big> </span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><br />
<span lang="SA">समासे प्राधान्यस्य निर्णयार्थं समस्तपदेन सह गुणवाचकस्य योजनं कुर्मः </span>|<span lang="SA">यथा राजदूतः इति पदेन सह सुन्दरः इति गुणं योजयामः</span>| <span lang="SA">सौन्दर्यम् इति गुणः अस्ति</span>| <span lang="SA">इदानीं राजदूतः सुन्दरः इति वदामः चेत् अत्र राजा सुन्दरः वा दूतः सुन्दरः वा</span>?</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">दूतः एव सुन्दरः</span>|<span lang="SA">दूतस्य एव सौन्दर्यं विवक्ष्यते</span>|<span lang="SA">अतः दूतः इत्यस्य एव प्राधान्यं वर्तते न तु राजा इति पदस्य </span>|<span lang="SA">तर्हि अत्र समासे उत्तरपदस्य प्राधान्यम् अस्ति इति ज्ञायते</span>|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधुना समासस्य प्रभेदान् पश्यामः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, <span lang="SA">भिन्नेषु समासेषु प्राधान्यं कथं भवति इति पश्यामः</span>|<span lang="SA">स्मर्तव्यं यत् सर्वेषु प्रभेदेषु प्राधान्यस्य विषये प्रायेण इति उक्तं यतोहि सर्वत्र अपवादाः सन्ति एव</span>|<span lang="SA">अपवादानां चर्चा अग्रे भविष्यति।</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अ)</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावसमासः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">= </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्मिन्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासे पूर्वपदम् अव्ययम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उत्तरपदं किमपि सुबन्तं पदं भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रस्य अधिकारे अव्ययीभावसमास</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधानं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">क्रियते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अनव्ययम् अव्ययं भवति इति अव्ययीभावसमासः</span>|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावसमास</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">संज्ञायाः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधानानन्तरं संपूर्णं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्तपदम् अव्ययं भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">नाम</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावसमासेन निर्मितस्य शब्दस्य ‘'''अव्ययम्’'''</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति संज्ञा भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावश्च</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अस्मिन् समासे प्रायेण पूर्वपदार्थस्य प्राधान्यम्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">- </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वृक्षस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समीपम् =</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपवृक्षम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति अव्ययीभावसमासः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सः उपवृक्षं वसति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">सः वृक्षस्य समीपं वसति</span>|<span lang="HI">अत्र ‘उप’ इति पूर्वपदस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राधान्यम् अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अतः अव्ययीभावसमासः इति उच्यते</span>|<span lang="HI">अव्ययीभावसमासः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नपुंसकलिङ्गे भवति</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यतः उपवृक्षम् इति अव्ययं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नपुंसकलिङ्गे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अव्ययीभावसमास</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्बद्धसूत्राणि</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सन्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">आ)</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसमासः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">= </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसमासे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रायः उत्तरपदार्थस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राधान्यं भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसमासस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चत्वारः प्रभेदाः सन्ति—</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सामान्यतत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्विगुः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नञ्प्रभृतयः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सामन्यतत्पुरुषसमासे पूर्वपदे षड् विभक्तयः भवितुम् अर्हन्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">तदनुसृत्य समान्यतत्पुरुषसमासः षड्विधः</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> — </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वितीयातत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तृतीयातत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चतुर्थीतत्पुरुषसमासः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पञ्चमीतत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">षष्ठीतत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सप्तमीतत्पुरुषसमासः चेति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अष्टाध्यायां प्रथमातत्पुरुषसमासः नास्ति यद्यपि तादृशव्यवहारः लोके</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">दृश्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">लोके यः प्रथमातत्पुरुषसमासः इति उच्यते सः वस्तुतः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">षष्ठीतत्पुरुषसमासस्य अपवादः अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">एतेषां विवरणं तत्तपाठे वक्ष्यते</span>|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कर्मधारयसमासः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसमासस्य एव भेदः अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">कर्मधारयसमासे पूर्वपदम् उत्तरपदं चापि</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमाविभक्त्यन्तं भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">तत्पुरुषसमासे यदा द्वयोः पदयोः समानाधिकरण्यं</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वर्तते तदा तस्य कर्मधारयसंज्ञा क्रियते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">यथा सुन्दरः पुरुषः </span>|<span lang="HI">अस्मिन्‌ उदाहरणे समान</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्तिकत्वम्‌ अपि अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकार्थबोधकत्वम्‌ अपि अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नाम द्वौ अपि शब्दौ प्रथमान्तौ स्तः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः तयोः समान</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्तिकत्वम्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तथा च द्वयोः अपि अर्थः सः पुरुषः — अतः एकार्थबोधकत्वम्‌ अपि अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">समान</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्तिकत्वम्‌ अपि अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकार्थबोधकत्वम्‌ अपि अस्ति— अतः सामानाधिकरण्यम्‌ अस्ति </span><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">।</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वस्तुतः कर्मधारयसमासः नवविधः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">— </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१) विशेषणपूर्वपदः कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२) विशेषणोत्तरपदः कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विशेषणोभ्यपदः कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">,</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४) उपमानपूर्वपदः कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५) उपमानोत्तरपदः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६) अवधारणापूर्वपदः कर्मधारयः ७) सम्भावनापूर्वपदः कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८) मध्यमपदलोपी कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">९) मयूरव्यंसकादिः</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">एतेषां विवरणम् अग्रे</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रसहितं वक्ष्यते।</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्विगुसमासः अपि तत्पुरुषसमासस्य एव भेदः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="SA">यदा कर्मधारयसमासे पूर्वपदं संख्यावाचकं भवति तदा तस्य द्विगुसंज्ञा भवति</span>|<span lang="SA">द्विगुसमासस्य तिस्रः संज्ञाः भवन्ति </span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">— </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कर्मधारयसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्विगुसंज्ञा चेति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">यथा त्रिलोकी = त्रयाणां लोकानां समाहारः इति</span>|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नञ्प्रभृतयः इति प्रभेदे एते समासाः अन्तर्भवन्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">—</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">१) नञ्समासः</span>, <span lang="SA">२) कुसमासः</span>, <span lang="SA">३) गतिसमासः ४) प्रादिसमासः ५) उपपदसमासः चेति</span>| </span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसमासस्य कानिचन उदाहरणानि दीयन्ते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> —</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१) राज्ञः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुषः =</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजपुरुषः इति षष्ठीतत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">राजपुरुषः गच्छति इत्यत्र पुरुषः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति उत्तरपदस्य प्राधान्यम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्ति ।</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२) नीलः मेघः = नीलमेघः इति कर्मधारयसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">नीलमेघः वर्षति </span>|<span lang="HI">नीलम् इति विशेषणं</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">मेघः इति विशेष्यम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">मेघः एव वर्षति </span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः मेघस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राधान्यम् अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">पुनः अत्र उत्तरपदस्यैव प्राधान्यम्।</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अष्टानाम् अध्यायानां समाहारः = अष्टाध्यायी इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्विगुसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">द्विगुसमासः तत्पुरुषसमासस्य एव प्रभेदः अस्ति </span>|<span lang="HI">सः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अष्टाध्यायीं पठति इति वाक्ये सः अध्यायान् एव पठति इत्यतः अत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अध्यायानाम् एव प्राधान्यम् अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अत्रापि उत्तरपदस्यैव प्राधान्यम्।</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अग्रे सूत्रसहितं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विवरणं द्रक्ष्यामः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">तत्पुरुषसमास-सम्बद्धसूत्राणि</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">– </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सन्ति</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इ)</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहिसमासः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">= </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहिसमासे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रायः अन्यपदस्य प्राधान्यं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अन्यत् पदं समासाघटकं</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">समासाघटकपदस्य अर्थः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यदि क्रियया अन्वितः भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तर्हि बहुव्रीहिसमासः इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उच्यते।</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा - पीतं क्षीरं येन सः = पीतक्षीरः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">पीतक्षीरः बालः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">गच्छति इति वाक्ये पीतपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">क्षीरपदस्य वा अर्थः क्रियया</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सह न अन्वेति किन्तु समासाघटकस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बालपदस्य अर्थः क्रियया सह</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अन्वेति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अतः ‘पीतक्षीर</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">:</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहिसमासः भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">बहुव्रीहिसमासे अन्यपदार्थस्य प्राधान्यम् अस्ति</span>|<span lang="HI">अत्र अन्यपदार्थः बालः इत्यस्य प्राधान्यम् अतः बहुव्रीहिसमासः</span>|</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहिसमास</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्बद्धसूत्राणि</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> ) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सन्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">।</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ई)</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वन्द्वसमासः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">= </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वन्द्वसमासे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रायः उभयपदार्थस्य प्राधान्यं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">उभयोः पदयोः अर्थस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि यदि क्रियया अन्वयो भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तर्हि द्वन्द्वसमासः इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उच्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा रामश्च लक्ष्मणश्च = रामलक्ष्मणौ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">रामलक्ष्मणौ कार्यं</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कुरुतः इति वाक्ये रामपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लक्ष्मणपदस्य च क्रियायाम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अन्वयः वर्तते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अतः अत्र</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उभयपदार्थस्य प्राधान्यं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">तस्मात् द्वन्द्वः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति उच्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">समस्तपदस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लिङ्गं प्रायः उत्तरपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लिङ्गं भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">द्वन्द्वसमास</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्बद्धसूत्राणि</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२९</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२९</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सन्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">।</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उ)</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">केवलसमासः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> –</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">केवलसमासः विशेषसंज्ञाविनिर्मुक्तः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">व्यवहारे सुबन्तस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समर्थसुबन्तेन सह समासः भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेत् तत्र केवलसमासः इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उच्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">समासः भवति परन्तु</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विशिष्टसमास</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">संज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">न दीयते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अतः एव अत्र केवलं सामान्यसमास</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">संज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एव विधीयते न तु विशिष्टा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाससंज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वन्द्वः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यादयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा पूर्वं भूतः = भूतपूर्वः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अयं केवलसमासः इति उच्यते यतोहि</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अत्र विशिष्ट-समास-विधायक-सूत्रं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नास्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः भूतपूर्वः इति समासः केवलसमासः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इवेन सह समासः विभक्त्यलोपश्च</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वार्तिकम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अनेन वार्तिकेन सुबन्तपदस्य इव इति अव्ययेन सह समासः भवति अपि च</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वपदात् विभक्तिप्रत्ययस्य लोपः न भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">एतत् वार्तिकं महाभाष्ये</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सह सुपा</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> ( </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२.१.४) इति सूत्रे उक्तम् अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> इवेन तृतीयान्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासः प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्त्यलोपः प्रथमान्तं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">न लोपः</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अलोपः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नञ्तत्पुरुषः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">विभक्तेः अलोपः</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्त्यलोपः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">षष्ठीतत्पुरुषः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अस्मिन् वार्तिके अपि</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुबामन्त्रिते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पराङ्गवत्‌ स्वरे</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२.१.२) इत्यस्मात् सूत्रात् सुप् इत्यस्य अनुवृत्तिः स्वीक्रियते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्मर्तव्यं यत् इवेन इति पदं तृतीयान्तम् अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुप् इति यत् पदम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अनुवृत्तम् अस्ति तत् पदं प्रथमान्तम् अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः सुबन्तपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमानिर्दिष्टं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास उपसर्जनम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">संज्ञासूत्रेण</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनसंज्ञा भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पश्चात्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वम्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">इव इति शब्दस्य परनिपातः भवति इति फलितार्थः</span>|</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा -</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वागर्थौ इव</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति लौकिकविग्रहवाक्यं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य समासः वागर्थाविव इति भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">वागर्थौ इति सुबन्तं इवेन सह समस्यते</span>|<span lang="HI">विग्रहस्य</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य च भेदः न ज्ञायते यतोहि विभक्तेः लोपः नास्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">एतदपि केवलसमासस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उदाहरणम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अस्मिन् उदाहरणे इव इति पदेन सह समासः अस्ति</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्तेः लोपः न जातः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">वाक् च अर्थः च इति वागर्थौ इति द्वन्द्वसमासः</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तदनन्तरं वागर्थौ+इव इति केवलसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अत्र वागर्थौ इति पूर्वपदस्य विभक्तेः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लोपः न भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इवेन सह समासः विभक्त्यलोपश्च</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति वार्तिकेन</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">केवलसमासस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रयोगः प्रायेण काव्येषु एव दृश्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति समासस्य पञ्चप्रभेदाः के इति ज्ञातवन्तः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अग्रे समासस्य प्रक्रिया पठ्यते।</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
Line 593 ⟶ 592:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
=== '''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>9) <span lang="SA">समासप्रक्रियाचिन्तनम्</span></big></span>''' ===
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उ) केवलसमासश्च।<big> </big></span>
 
<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <big>अत्र समासप्रक्रिया सारांशरूपेण उच्यते -</big></span>
 
<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अत्र समासप्रक्रिया सारांशरूपेण उच्यते -<big> </big></span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१) विग्रहवाक्यं =</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">सर्वदा प्रसङ्गम् अवलम्ब्य विग्रहः वक्तव्यः</span>|<span lang="SA">समासस्य अर्थावगमनम् एव अस्माकं प्रथमं कार्यम्</span>|<span lang="SA">अर्थम् आश्रित्य विग्रहवाक्यं चिन्तयन्तु</span>|<span lang="SA">समासस्य प्रक्रिया अलौकिकविग्रहवाक्यात् आरभ्यते</span>|<span lang="SA">समासविधायकं सूत्रम् अवलम्ब्य एव अलौकिकविग्रहः चिन्तनीयः।</span></span></big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <br /span>
<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१) विग्रहवाक्यं =</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">सर्वदा प्रसङ्गम् अवलम्ब्य विग्रहः वक्तव्यः</span>|<span lang="SA">समासस्य अर्थावगमनम् एव अस्माकं प्रथमं कार्यम्</span>|<span lang="SA">अर्थम् आश्रित्य विग्रहवाक्यं चिन्तयन्तु</span>|<span lang="SA">समासस्य प्रक्रिया अलौकिकविग्रहवाक्यात् आरभ्यते</span>|<span lang="SA">समासविधायकं सूत्रम् अवलम्ब्य एव अलौकिकविग्रहः चिन्तनीयः।</span></span>
</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२) समासविधानम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> =</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य विधानार्थं विधायकं सूत्रं अस्ति वा इति दृश्यताम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">समासविधायकं सूत्रं नास्ति चेत् अस्माभिः समासः न करणीयः</span>|<span lang="HI">परन्तु काव्येषु</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तादृशः समासः अस्ति चेत्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सह सुपा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२.१.४)</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सूत्रेण समर्थनीयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अष्टाध्यायां चत्वारः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकाराः सन्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">- </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभाव</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुष</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहि</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वन्द्व</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">प्रत्येकस्मिन् अधिकारे</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासविधायकसूत्राणि सन्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">समाससम्बद्धसूत्रे सुप् इत्युक्ते सुबन्तं</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुपा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्युक्ते सुबन्तेन पदेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यर्थः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><br />
</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२) समासविधानम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> =</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य विधानार्थं विधायकं सूत्रं अस्ति वा इति दृश्यताम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">समासविधायकं सूत्रं नास्ति चेत् अस्माभिः समासः न करणीयः</span>|<span lang="HI">परन्तु काव्येषु</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तादृशः समासः अस्ति चेत्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सह सुपा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२.१.४)</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सूत्रेण समर्थनीयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">अष्टाध्यायां चत्वारः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकाराः सन्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">- </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभाव</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुष</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहि</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वन्द्व</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">प्रत्येकस्मिन् अधिकारे</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासविधायकसूत्राणि सन्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">समाससम्बद्धसूत्रे सुप् इत्युक्ते सुबन्तं</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुपा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्युक्ते सुबन्तेन पदेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यर्थः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३) आदौ</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाससंज्ञा विधीयते</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राक्कडारात्समासः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">तदनन्तरं विशिष्टसमाससंज्ञा</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधीयते विशिष्टसूत्रेण</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वन्द्वसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहिसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावसंज्ञा इत्यादयः ।</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४) समासकृते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कृत्तद्धितसमासाश्च</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सूत्रेण समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा विधीयते।</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५) पूर्वोत्तरपदयोः विभक्तिप्रत्ययस्य लोपः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुपो</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">७१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सूत्रेण </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययलोपे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययलक्षणम्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुप् -प्रत्ययस्य लोपानन्तरम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि प्रत्ययस्य लक्षणं तिष्ठति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यतः पूर्वपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदसंज्ञा</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">च तिष्ठति</span><span>  </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> | </span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६) पूर्वनिपातः =</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमानिर्दिष्टं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास उपसर्जनम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">संज्ञासूत्रेण</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासविधायकसूत्रे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यत् पदं प्रथमा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्तौ</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">निर्दिष्टम् अस्ति तस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनसंज्ञा भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">यस्य पदस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनसंज्ञा भवति तत् पदं पूर्वं तिष्ठति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वम्‌</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण ।</span></big>
 
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>७) समासान्तप्रत्ययाः = समासे कुत्रचित् समासान्तप्रत्ययः विधीयते इति स्मर्तव्यम्।</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्व-उत्तरपदयोः विशिष्टकार्याणि = कुत्रचित् उत्तरपदे इति अधिकारे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्थितस्य सूत्रस्य प्रभावेन पूर्वपदे किञ्चित् कार्यं भवितुम् अर्हति।</span></big>
 
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>९) सन्धिः = समासे सन्धिः करणीयः एव।</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१०) समासस्य लिङ्गस्य</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">,</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वचनस्य च निर्णयं कुर्मः।</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">११)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्तपदात् सुबुत्पत्तिः = समासस्य प्रातिपदिकात् सुबुत्पत्तिः भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सामान्यतः प्रथमाविभक्तौ एकवचनप्रत्ययः सु इत्येव योजयामः यतोहि तादृशी</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">शैली अस्ति ।</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>