14---samAsaH/01---samAsaparicayaH: Difference between revisions

no edit summary
No edit summary
No edit summary
Line 32:
</span>
<div>
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासज्ञानं विना समस्त-संस्कृत-वाङ्ग्मय-ज्ञानं भवितुं एव न अर्हति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="SA">संस्कृतभाषायां समासस्य प्रयोगः शास्त्रेषु</span>, <span lang="SA">काव्येषु</span>, <span lang="SA">वाक्येषु सर्वत्र दृश्यते </span>| <span lang="SA">संस्कृतभाषायाः सम्यगवगमनार्थं समासस्य अध्ययनम् अत्यावश्यकम्</span> |</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
=== '''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">1) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासः नाम कः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">?</span></big>''' ===
<big>'''<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अनेकस्य पदस्य एकपदीभवनं </span>'''<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासः इत्युच्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="SA">द्वयोः अथवा बहूनां पदानां मेलनेन यदा एकं पदं निष्पन्नं भवति तदा समासः इत्युच्यते </span>| <span lang="SA">अर्थात् द्वयोः अथवा बहूनां पदनां मेलनेन एकार्थीभावः उत्पद्यते चेत् समासः इति कथ्यते </span>| <span lang="SA">एकार्थीभाव-रूप सामर्थ्यम् अस्ति चेत् एव समासः भवति </span>| <span lang="SA">यदा पदार्थानां मेलनेन एकार्थस्य बोधः जायते तदा समासे एकार्थीभाव-रूप-सामर्थ्यम् अस्ति इति वदामः </span>| <span lang="SA">एकार्थी-भाव-सामार्थ्यस्य अभावे समासः न भवति</span>, <span lang="SA">केवलं संहिता एव </span>|<br />
<br />
<span lang="SA">यथा– सीतायाः पतिः </span></span></big>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सीतायाः इति षष्ठ्यन्तं पदम् अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, <span lang="SA">पतिः इति प्रथमान्तं पदम् अस्ति </span>| <span lang="SA">एतयोः पदयोः मेलनेन सीतापतिः इति समासः भवति</span> | <span lang="SA">सीता इति पदस्य कश्चित् अर्थः अस्ति</span>, <span lang="SA">पतिः इति पदस्य अपि कश्चित् अर्थः अस्ति </span>| <span lang="SA">अधुना यदा अनयोः पदयोः योजनेन समासः क्रियते तदा नूतनार्थः निष्पद्यते </span>| <span lang="SA">सीतापतिः नाम कश्चन पुरुषः यः सीतायाः पतिः अस्ति </span>| <span lang="SA">एतदेव एकार्थीभावसामर्थ्यम् इति उच्यते</span> | <span lang="SA">समासे क्रियमाणे पदद्वयम् एकपदी भूत्वा विशिष्टम् अर्थं बोधयति</span>, <span lang="SA">तदेव एकार्थी-भाव-रूप सामर्थ्यम् इति कथ्यते </span>| '''<span lang="SA">ऐकपद्यमैकस्वर्यं च समासस्य लक्षणं भवति </span>'''</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><br />
<span lang="SA">समासः इति पदस्य विग्रहवाक्यम् अस्ति समसनम् इति समासः </span>|</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">सम् +असुँ क्षेपने इति धातुतः घञ् इति प्रत्ययं योजयित्वा समासः इति पदं निष्पन्नं भवति</span> | <span lang="SA">सम् +असुँ क्षेपणे इति धातुतः ल्युट् इति प्रत्ययं योजयित्वा समसनम् इति पदं निष्पन्नं भवति </span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><br />
<span lang="SA">सुबन्तानाम् एव समासः भवति</span> | <span lang="SA">वेदेषु तिङन्तानाम् अपि समासः भवति </span>| <span lang="SA">परन्तु लोके सामान्यतया सुबन्तानामेव समासः भवति</span> | <span lang="SA">समासः युगपत् द्वयोः द्वयोः सुबन्तयोः एव भवति </span>| <span lang="SA">द्वन्द्वसमासे</span>, <span lang="SA">बहुव्रीहिसमासे च युग्पत् बहूनां पदानाम् अपि समासः भवति </span>| <span lang="SA">परस्परान्वितयोः सुबन्तयोः एव समासः भवति</span> | <span lang="SA">समासे पूर्वत्र श्रूयमाणं पदं पूर्वपदमिति</span>, <span lang="SA">उत्तरत्र श्रूयमाणं पदम् उत्तरपदमिति च व्यवह्रियते </span>| <span lang="SA">समासे जाते पूर्वपदम् उत्तरपदं च प्रातिपदिकरूपेण स्थितं भवति</span> |<span lang="SA">ततः समस्तात् पदात् विभक्तिः योजनीया </span>| <span lang="SA">समासप्रक्रिया अग्रे प्रदर्श्यते </span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासे सर्वदा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अर्थस्य प्राधान्यम् अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समासस्य अर्थं बोधयितुं विग्रहवाक्यम् उच्यते </span>| <span lang="HI">समासस्य अर्थंम् अवलम्ब्य एव विग्रहवाक्यं वक्तव्यम् </span>| <span lang="HI">अर्थस्य ज्ञानं विना समासं वक्तुं न शक्यते</span> |</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सर्वदा प्रसङ्गम् अवलम्ब्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विग्रहः वक्तव्यः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तर्हि</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासाध्ययने अस्माकं प्रथमं कार्यम् अस्ति समासस्य अर्थावगमनम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अर्थं ज्ञात्वा</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाससूत्राणां साहाय्येन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुलभतया विग्रहवाक्यं कथं भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासः कः इति ज्ञातुं शक्नुमः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
=== '''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">2) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विग्रहवाक्यं नाम किम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">?</span></big>''' ===
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वृत्त्यर्थावबोधकं वाक्यं विग्रहः इति उच्यते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="SA">समासे अर्थं बोधयितुं यद् वाक्यं उच्यते तद् वाक्यं विग्रहः इति व्यवह्रियते </span>| <span lang="SA">विग्रहः द्विविधा भवति - लौकिकविग्रहः</span>, <span lang="SA">अलौकिकविग्रहः चेति</span> | </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">येन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वाक्येन समस्तपदस्य अर्थः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अवगम्यते तद्वाक्यं लौकिकविग्रहवाक्यम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति उच्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा – सीतापतिः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति समासे</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सीतायाः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पतिः इति लौकिक</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विग्रहवाक्यम् अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">लोके प्रयोक्तुम्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अर्हाणां पदानाम् अभावे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अलौकिक</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विग्रहवाक्यम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति कथयामः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">सीता +ङस् + पति+सु इति अलौकिक</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विग्रहवाक्यम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">यत्र प्रकृति-प्रत्ययविभागः क्रियते तत्र अलौकिक-विग्रहः अथवा</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">शास्त्रीयविग्रहः इति कथ्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अलौकिक-विग्रहवाक्यं समासप्रक्रियायां</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रयुज्यते न तु लोके </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लोके अलौकिक-विग्रहवाक्यस्य अर्थबोधः न जायते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">व्याकरणे एव अलौकिक-विग्रहवाक्यस्य प्रयोगः क्रियते </span>| <span lang="HI">अलौकिकविग्रहवाक्ये</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रकृति-प्रत्यय-विभागः क्रियते समस्तपदस्य रूपसाधनार्थम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विग्रहः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्वपदविग्रहः अस्वपदविग्रहः इति द्वेधा विभज्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्वपदविग्रहः नाम</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य अर्थः समासघटकैः पदैः वर्ण्यते तदा स्वपदविग्रहः इति उच्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासघटकपदसहितं वाक्यं स्वपदविग्रहः इत्यर्थः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">यथा - ग्रामगतः इति समासः</span> | <span lang="HI">ग्रामं गतः इति स्वपदविग्रहः</span> | <span lang="HI">अस्वपदविग्रहः नाम</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास्स्य अर्थःसमासस्यअर्थः समासघटकानि पदानि विहाय अन्यपदैः यदा वर्ण्यते तदा अस्वपदविग्रहः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति उच्यते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समासघटकपदरहितं वाक्यम् अस्वपदविग्रहः इति उच्यते </span>| <span lang="HI">यथा उपकृष्णम् इति अव्ययीभावसमासः</span> | <span lang="HI">कृष्णस्य समीपम् इति अस्वपदविग्रहः</span> | <span lang="HI">अत्र समीपम् इति पदं समासघटकं पदं नास्ति</span> | <span lang="HI">एतादृशविग्रहः अस्वपदविग्रहः इति उच्यते</span> |</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एतेषु</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास: अस्ति वा सन्धिः अस्ति वा इति वक्तव्यम् -१) मनोरथः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूर्यदर्शनम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३) पुस्तकं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४) नदीप्रवाहः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५) शुद्धता</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६) गमनम् ., ७)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">गङ्गायमुने</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८) देवकीनन्दः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">९) जलेऽस्मिन् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१०) ममाशा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">,</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">११) कार्यालयं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१२) लोकनाथः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१३) बहुफलः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१४) दर्शनं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">,</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१५) बन्धुर्गच्छति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१६ )</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुनस्स्मरणं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१७) देशसेवा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१८) साधुर्श्रूयते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१९) प्रतिनिधिरस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२०)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">रामश्जयति</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
=== '''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">3) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अष्टाध्यायां समासप्रकरणम्</span></big>''' ===
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासप्रकरणस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पाठनार्थं यानि यन्त्राणि आवश्यकानि तानि आदौ एव मातारः वदन्ति येन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्माकं मनसि एका समग्रहदृष्टिः निर्मिता भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">मातुः चिन्तनविधिना एकं समग्रं चिन्तनं सिध्यति</span> |<span lang="HI">मातुः पाठ्यक्रमे</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्पूर्णसमासप्रकरणस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकं मानचित्रं निर्मितं भवति येन</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">ज्ञानं दृढं भवति</span>|<span lang="SA">एतादृशः समग्रं </span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाससम्बद्धसूत्राणि|</span> <span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एतादृशः समग्रं </span><spanसमाससम्बद्धसूत्राणि lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अष्टाध्यायां यत्र कुत्रापि भवन्तु</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तेषां विवरणम् अग्रे दीयते येन यत्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">किञ्चित् समस्तपदं भवतु तस्य प्रक्रिया सिद्ध्यति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">मातुः पद्धत्यनुसारं</span></span><span> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्प्रति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अष्टाध्यायां समाससम्बद्धसूत्राणां विवरणं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">दीयते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
==== <big>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">a) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाससम्बद्धसूत्राणि</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big> ====
* <big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्बद्धसूत्राणि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">. – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अष्टाध्यायां</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वितीयाध्याये समास</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधायक</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्राणि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सन्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
* <big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वचननिर्णय</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्बद्धसूत्राणि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.<span lang="SA">४.</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.<span lang="SA">४.</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य वचनस्य निर्णयः क्रियते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वितीयाध्यायस्य तृतीयपादे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कारक</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्बद्धसूत्राणि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सन्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एतस्मिन् विषये</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कारकप्रकरणे पठिष्यामः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
* <big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लिङ्गनिर्णय</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्बद्धसूत्राणि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१७</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य लिङ्गस्य निर्णयः क्रियते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
* <big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उत्तरपद</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारः ( ६.३.</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">1 - </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६.३.१०८) - अयम् उत्तरपदाधिकारः अस्ति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अत्र</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१ इत्यस्मात् सूत्रात् आरभ्य</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२४ इति सूत्रपर्यन्तं पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">उत्तरपदे इति अधिकारे सुब् -अलुक् इति एकं कार्यम् अस्ति</span> | <span lang="HI">अस्मिन् अधिकारे</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उत्तरपदे परे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कुत्र पूर्वपदस्य सुब्लुक् न</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कुत्र</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वपदे अन्यत् किमपि कार्यं भवति इति उच्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासे कानिचन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदानि उत्तरपदे सन्ति चेत्</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कुत्रचित् पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कुत्रचित् पूर्वपदस्य परिवर्तनं भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">एते विषयाः अस्मिन्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारे उच्यन्ते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यत्र पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति तद् अलुक्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">- </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रकरणम् इति नाम्ना ज्ञायते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अस्मिन् अधिकारे यानि</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्राणि सन्ति तेषां ज्ञानम् आवश्यकं समासस्य अध्ययनार्थम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">वयं केषाञ्चन</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्राणाम् अध्ययनं कुर्मः प्रक्रियाकाले</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा युधिष्ठिरः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति समस्तपदे पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अभवत्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अस्मिन् अधिकारे</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उत्तरपदे परे पूर्वपदस्य किं परिवर्तनं भवति इति उच्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">किञ्चित्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उत्तरपदम् अस्ति चेत् पूर्वपदे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कानिचन कार्याणि भवितुम् अर्हन्ति यथा अलुक्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ह्रस्वत्वं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">दीर्घत्वम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यादीनि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कार्याणि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्मिन्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पठ्यन्ते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
* <big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासान्ताधिकारः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१६०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) –</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">अस्मिन् अधिकारे </span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासान्तप्रत्ययाः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधीयन्ते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समासान्तप्रत्ययाः</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तद्धिताधिकारे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सन्ति इत्यतः एव समासान्तप्रत्यया</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">: </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तद्धितप्रत्ययाः इत्येव</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">परिगण्यन्ते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एते समासान्तप्रत्ययाः तद्धितसंज्ञकाः</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य अन्ते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">आयान्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि च</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य अवयवाः भवन्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अतः एव</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासान्तप्रत्ययः इति नाम्ना ज्ञायते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">वयं केषाञ्चन सूत्राणाम् अध्ययनं कुर्मः प्रक्रियाकाले |</span></span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा युधिष्ठिरः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति समस्तपदे पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अभवत्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अस्मिन् अधिकारे</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उत्तरपदे परे पूर्वपदस्य किं परिवर्तनं भवति इति उच्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">किञ्चित्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उत्तरपदम् अस्ति चेत् पूर्वपदे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कानिचन कार्याणि भवितुम् अर्हन्ति यथा अलुक्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ह्रस्वत्वं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">दीर्घत्वम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यादीनि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कार्याणि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्मिन्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पठ्यन्ते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big>समासान्ताः समासस्य अवयवाः सन्ति इत्यतः एव समासान्तानां योजनानन्तरं सम्पूर्णस्य समस्तपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति | यद्यपि एतानि कार्याणि समस्तपदस्य निर्माणे भवन्ति तथापि प्रक्रिया तु तद्धितप्रक्रियाम् आश्रित्य एव भवति |  अर्थात् तद्धितान्तपदस्य निर्माणार्थं या प्रक्रिया आश्रयणीया भवति, समासप्रक्रियायाम् अपि समासान्तप्रत्ययं योजयित्वा सा एव प्रक्रिया आश्रयणीया भवति | अनेन कारणेन एव पाणिनिना एतानि सूत्राणि तद्धिताधिकारे स्थाप्यन्ते | समासान्तप्रत्ययाः समासस्य अन्ते तिष्ठन्ति इत्यतः एव एते समासस्य अवयवाः इति स्वीक्रियन्ते |</big>
* <big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासान्ताधिकारः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१६०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) –</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">अस्मिन् अधिकारे </span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासान्तप्रत्ययाः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधीयन्ते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समासान्तप्रत्ययाः</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तद्धिताधिकारे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सन्ति इत्यतः एव समासान्तप्रत्यया</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">: </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तद्धितप्रत्ययाः इत्येव</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">परिगण्यन्ते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एते समासान्तप्रत्ययाः तद्धितसंज्ञकाः</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य अन्ते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">आयान्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि च</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य अवयवाः भवन्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अतः एव</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासान्तप्रत्ययः इति नाम्ना ज्ञायते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">वयं केषाञ्चन सूत्राणाम् अध्ययनं कुर्मः प्रक्रियाकाले |</span></span></big>
 
==== '''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">b) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सामर्थ्यम्</span></big>''' ====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासान्ताः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य अवयवाः सन्ति इत्यतः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एव समासान्तानां योजनानन्तरं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्पूर्णस्य समस्तपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रातिपदिकसंज्ञा भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यद्यपि एतानि कार्याणि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्तपदस्य निर्माणे भवन्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तथापि प्रक्रिया तु तद्धितप्रक्रियाम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">आश्रित्य एव भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अर्थात्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तद्धितान्तपदस्य निर्माणार्थं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">या प्रक्रिया आश्रयणीया भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासप्रक्रियायाम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि समासान्तप्रत्ययं योजयित्वा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सा एव प्रक्रिया आश्रयणीया भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अनेन कारणेन एव पाणिनिना एतानि</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्राणि तद्धिताधिकारे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्थाप्यन्ते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समासान्तप्रत्ययाः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य अन्ते तिष्ठन्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यतः एव एते समासस्य अवयवाः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति स्वीक्रियन्ते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
<big>ययोः कयोः अपि पदयोः समासः भवति किम्<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">? </span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदयोः मध्ये सामर्थ्यम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्ति चेदेव समासः विधीयते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समर्थानां पदानाम् एव समासः भवति इति नियमः </span>| <span lang="HI">अत्र परिभाषासूत्रम् अस्ति</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समर्थः पदविधिः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
==== '''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">b) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सामर्थ्यम्</span></big>''' ====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ययोः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कयोः अपि पदयोः समासः भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">किम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">? </span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदयोः मध्ये सामर्थ्यम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्ति चेदेव समासः विधीयते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समर्थानां पदानाम् एव समासः भवति इति नियमः </span>| <span lang="HI">अत्र परिभाषासूत्रम् अस्ति</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समर्थः पदविधिः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
===== '''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>समर्थः</big></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>पदविधिः</big></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>(</big></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>२</big></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>.</big></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>१</big></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>.</big></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>१</big></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>)</big> </span> =====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदसम्बन्धी</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यः विधिः सः समर्थाश्रितो</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवेत् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">समर्थानां पदानां</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्बद्धार्थानां विधिः इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ज्ञातव्यम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधिः नाम कार्यम् इत्यर्थः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एतत् सूत्रं</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">परिभाषासूत्रम् अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एतस्य सूत्रस्य विषये अयं नियमः अस्ति यत्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्पूर्णाष्टाध्यायां</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यत्र पदसम्बन्धी विधिः भवति तत्र</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सर्वत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समर्थपदानाम् आश्रये एव कार्यं भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">असमर्थपदानाम् आश्रये कार्यं न भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">यद्यपि एतत् सूत्रं परिभाषासूत्रम् अस्ति तथापि अधिकारसूत्रम् इव एतस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रसक्तिः सर्वत्र भवति यत्र पदसम्बन्धी कार्यम् अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">पद</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्बन्द्ध</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कार्यं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समर्थपदानाम् आश्रये एव भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">न तु असमर्थपदानाम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समर्थः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदविधिः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्विपदमिदं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">पदस्य विधिः</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदविधिः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">षष्ठीतत्पुरुषः </span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|'''<span lang="HI">सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम् |</span>'''</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
Line 121 ⟶ 118:
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सामर्थ्यं द्विप्रकारकं भवति –</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">व्यपेक्षासामर्थ्यम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकार्थीभावसमार्थ्यं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेति ।</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१) व्यपेक्षासामर्थ्यम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">- </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वाक्ये</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदानां मध्ये विद्यमानः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">परस्परान्वयः एव व्यपेक्षा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नाम्ना ज्ञायते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अर्थात् वाक्ये पदानि स्वस्य अर्थं प्रतिपादयित्वा परस्पर सम्बन्धम् अपि अपेक्षन्ते</span> |</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वाक्ये पदानि न केवलं स्वस्य अर्थं बोधयन्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि च अन्यै</span><spanअन्यैः style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">; </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदैः सह सम्बन्धम् अपि दर्शयन्ति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वाक्येषु</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वयं नूतनपदानि योजयितुम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि शक्नुमः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदानि निष्कासयितुम् अपि शक्नुमः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्येकं पदं स्वतन्त्रं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वर्तते इत्यतः अत्र न कोपि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नियमः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एतादृशसामर्थ्यम्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एव व्यपेक्षासामर्थ्यम् इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उच्यते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">वाक्येषु एव</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">व्यपेक्षासामर्थ्यम् उपलब्धं भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा रामः</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ग्रामं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">गच्छति इति वाक्ये यद्यपि प्रत्येकं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदस्य भिन्नार्थः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">; </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्येकं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदं स्वतन्त्रम् अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तथापि तयोः मध्ये सम्बन्धः अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">रामः इति भिन्नं पदं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, <span lang="SA">ग्रामं इति</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">भिन्नं पदं</span>, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">गच्छति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति भिन्नं पदं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वाक्ये तयोः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">मध्ये सम्बन्धः अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">गच्छति इति क्रियापदम्</span> | <span lang="HI">कः गच्छति रामः इति कर्ता</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">गच्छति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">किं फलं प्राप्तुं रामः गच्छति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">? </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">गमनक्रियायाः फलं किम्</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ग्रामं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राप्तुं</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एव रामः गमनक्रियां करोति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|अत्र ग्रामम् इति कर्मपदम् अस्ति |</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्मिन् वाक्ये व्यपेक्षासामर्थ्यं वर्तते यतोहि पदानां मध्ये सम्बन्धः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
Line 190 ⟶ 187:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अग्रे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एतैः विशिष्ट</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकार</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रैः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विशिष्टसमाससंज्ञाः विधीयन्ते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एतैः सूत्रैः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कीदृशसमासः विहितः भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कीदृशेन पदेन सह</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कस्मिन् अर्थे इत्यादीनां विषयानां विवरणं प्राप्तुं शक्यते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
* <big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावसमासाधिकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२१</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सूत्रपर्यन्तम्</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अस्मिन्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारे अव्ययीभावसमासः इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विशिष्टसमाससंज्ञा विधीयते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
* <big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसमासाधिकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२२</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सूत्रपर्यन्तम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अस्मिन्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारे तत्पुरुषसमासः इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विशिष्टसमाससंज्ञा विधीयते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
* <big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहिसमासाधिकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२८</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सूत्रपर्यन्तम्</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अस्मिन्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारे बहुव्रीहिसमासः इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विशिष्टसमाससंज्ञा विधीयते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
* <big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वन्द्वसमासाधिकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२९ -</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकमेव</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रम् अस्ति अस्मिन् अधिकारे</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अस्मिन् अधिकारे द्वन्द्वसमासः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति विशिष्टसमाससंज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधीयते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकवारं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य विशिष्टसंज्ञा विहिता</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेत् तत्पश्चात् पूर्वनिपात–</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">परनिपातप्रकरणे यानि सूत्राणि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सन्ति तैः सूत्रैः निर्णीयते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कस्य पदस्य पूर्व</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">परनिपातः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति इति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एतानि पूर्व-परनिपात- सूत्राणि –</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३०</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यस्मात् सूत्रात् आरभ्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३८</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सूत्रपर्यन्तं वर्तन्ते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एतेषां पठनम् अग्रे भविष्यति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
===<big>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">4) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विकल्पाधिकारः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>===
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
==== <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभाषा</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">११</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)</span></big> ====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एतद्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारसूत्रम् अस्ति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एतस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रस्य अधिकारः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपपरिबहिरञ्चवः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पञ्चम्या</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२.१.१२) इति सूत्रात् आरभ्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कडाराः कर्मधारय</span>'''<span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२.२.३८) इति सूत्रपर्यन्तम् अस्ति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एतस्मात् सूत्रात् समासविधिः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विकल्पेन भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एषा विभाषा</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">‘</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">महाविभाषा</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">’ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति उच्यते यतोहि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एतेन सूत्रेण यः विकल्पाधिकारः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कृतः सः बृहदस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एतस्य प्रसक्तिः सम्पूर्णसमासप्रकरणे अस्ति</span> | <span lang="HI">विभाषा</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकपदमिदं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रं स्वयं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्पूर्णम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span>'''</big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यत्र समासः नित्यः तत्र</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभाषा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">११</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रस्य प्रसक्तिः न भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभाषा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">११</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यस्मात्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रात् प्राक् यानि सूत्राणि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सन्ति तत्र सर्वत्र समासः नित्यः भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावाधिकारे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यस्मात् सूत्रात्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">आरभ्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) <span lang="SA">इति सूत्र</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पर्यन्तं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">षट् सूत्राणि सन्ति यत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभाषा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">११</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारः नास्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः एव तत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासः विकल्पेन न भवति अपि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तु नित्यं भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अग्रेऽपि</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कुत्रचित्</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासः नित्यं भवति यत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभाषा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">११</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यस्य सूत्रस्य प्रसक्तिः नास्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> <span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सामन्यतःसामान्यतः समासः विकल्पेन भवति इत्युक्तम्</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="SA">व्यस्तप्रयोगं अपि कर्तुं शक्यते</span>,</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> समस्तप्रयोगं अपि कर्तुं शक्यते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span> </span><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">परन्तु </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कुत्रचित् समासः </span><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विकल्पेन न भवति अपि तु नित्यरूपेण भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अग्रे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पठानावसरे परिशीलयामः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कुत्र कुत्र समासः नित्यः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
==='''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">5) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नित्यसमासः</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>'''===
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रायेण अविग्रहः </span><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अथवा अस्वपदविग्रहः नित्यसमासः इति उच्यते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अविग्रहः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> = <span lang="SA">न विग्रहः अविग्रहः</span>, <span lang="SA">नञ्तत्पुरुषसमासः</span> | <span lang="SA">यस्य समासस्य विग्रहः नास्ति सः अविग्रहः इति उच्यते</span> | <span lang="SA">नाम यस्मिन् समासे विग्रहवाक्येन समासस्य अर्थबोधः न भवति सः समासः नित्यः</span> | <span lang="SA">तादृशसमासस्य विग्रहवाक्यं नास्ति यतोहि विग्रहवाक्यस्य प्रयोजनं नास्ति</span>, <span lang="SA">विग्रहवाक्येन अर्थः न बुध्यते |</span></span></big>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा कृष्णसर्पः इति समासस्य विग्रहः नास्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="SA">अयं समासः नित्यसमासः यतोहि कृष्णः च असौ सर्पः च इति विग्रहवाक्येन समासस्य अर्थबोधः न जायते</span> | <span lang="SA">किमर्थम् इति चेत् कृष्णसर्पः यः कोपि सर्पः नास्ति</span> | <span lang="SA">कृष्णसर्पः विशिष्टः सर्पः (</span>Cobra), <span lang="SA">जातिविशेषः </span></span><span> </span><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यर्थः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="SA">अस्य समासस्य विग्रहवाक्यं न भवति</span>, <span lang="SA">व्यस्तप्रयोगः न भवति</span> | <span lang="SA">कृष्णवर्णीयः यः सर्पः सः सर्पः भिन्नः</span>, <span lang="SA">कृष्णसर्पः भिन्नः</span>| <span lang="SA">कृष्णसर्पः इति समासः अविग्रहः इति कृत्वा नित्यसमासः</span> |</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्वपदविग्रहः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> = <span lang="SA"></span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">विद्यते स्वपदविग्रहः यस्य सः समासः अस्वपदविग्रहः</span> | <span lang="SA">यस्य समासस्य अस्वपदविग्रहवाक्यम् अस्ति सः समासः नित्यसमासः </span>| <span lang="SA">नाम समास्स्य समासस्य अर्थः समासघटकानि पदानि विहाय अन्यपदैः यदा वर्ण्यते तदा अस्वपदविग्रहः इति उच्यते</span> | <span lang="SA">समास-घटक-पद-रहित- वाक्यम् अस्वपदविग्रहः इति उच्यते</span> |</span></big>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा उपकृष्णम् इति अव्ययीभावसमासः अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="SA">कृष्णस्य समीपम् इति अस्वपदविग्रहवाक्यम् अस्ति </span>| <span lang="SA">अत्र समीपम् इति पदं समासघटकं पदं नास्ति</span> | <span lang="SA">एतादृशविग्रहः अस्वपदविग्रहः इति उच्यते</span> | <span lang="SA">उपकृष्णम् इति समासस्य अस्वपदविग्रहः अस्ति इति कृत्वा अयं समासः नित्यसमासः</span> |</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
teachers
810

edits