14---samAsaH/01---samAsaparicayaH: Difference between revisions

no edit summary
No edit summary
No edit summary
Line 49:
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><br />
सुबन्तानाम् एव समासः भवति | वेदेषु तिङन्तानाम् अपि समासः भवति | परन्तु लोके सामान्यतया सुबन्तानामेव समासः भवति | समासः युगपत् द्वयोः द्वयोः सुबन्तयोः एव भवति | द्वन्द्वसमासे, बहुव्रीहिसमासे च युग्पत् बहूनां पदानाम् अपि समासः भवति | परस्परान्वितयोः सुबन्तयोः एव समासः भवति | समासे पूर्वत्र श्रूयमाणं पदं पूर्वपदमिति, उत्तरत्र श्रूयमाणं पदम् उत्तरपदमिति च व्यवह्रियते | समासे जाते पूर्वपदम् उत्तरपदं च प्रातिपदिकरूपेण स्थितं भवति | ततः समस्तात् पदात् विभक्तिः योजनीया | समासप्रक्रिया अग्रे प्रदर्श्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
Line 68:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big>एतेषु समास: अस्ति वा सन्धिः अस्ति वा इति वक्तव्यम् -१) मनोरथः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>२) सूर्यदर्शनम्<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>३) पुस्तकं<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>४) नदीप्रवाहः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>५) शुद्धता<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>६) गमनम्, ७) गङ्गायमुने<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>८) देवकीनन्दः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>९) जलेऽस्मिन् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>१०) ममाशा<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">,</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>११) कार्यालयं<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>१२) लोकनाथः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>१३) बहुफलः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>१४) दर्शनं<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">,</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>१५) बन्धुर्गच्छति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>१६ ) पुनस्स्मरणं<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>१७) देशसेवा<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>१८) साधुर्श्रूयते<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>१९) प्रतिनिधिरस्ति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>२०) रामश्जयति<span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
Line 75:
 
 
<big>समासप्रकरणस्य पाठनार्थं यानि यन्त्राणि आवश्यकानि तानि आदौ एव मातारः वदन्ति येन अस्माकं मनसि एका समग्रहदृष्टिः निर्मिता भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| मातुः चिन्तनविधिना एकं समग्रं चिन्तनं सिध्यति | मातुः पाठ्यक्रमे</span> सम्पूर्णसमासप्रकरणस्य एकं मानचित्रं निर्मितं भवति येन<span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> ज्ञानं दृढं भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एतादृशः समग्रं </span>समाससम्बद्धसूत्राणि अष्टाध्यायां यत्र कुत्रापि भवन्तु<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>तेषां विवरणम् अग्रे दीयते येन यत् किञ्चित् समस्तपदं भवतु तस्य प्रक्रिया सिद्ध्यति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| मातुः पद्धत्यनुसारं</span><span> </span>सम्प्रति अष्टाध्यायां समाससम्बद्धसूत्राणां विवरणं दीयते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
==== <big>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">a) </span>समाससम्बद्धसूत्राणि''' </big> ====
* <big>समास<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>सम्बद्धसूत्राणि <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">. – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>३८<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) – </span>अष्टाध्यायां द्वितीयाध्याये समास<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>विधायक<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>सूत्राणि सन्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
Line 87:
 
* <big>उत्तरपद<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>अधिकारः ( ६.३.<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">1 - </span>६.३.१०८) - अयम् उत्तरपदाधिकारः अस्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| अत्र</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>६<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>३<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१ इत्यस्मात् सूत्रात् आरभ्य<span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>६<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>३<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२४ इति सूत्रपर्यन्तं पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| उत्तरपदे इति अधिकारे सुब् -अलुक् इति एकं कार्यम् अस्ति | अस्मिन् अधिकारे</span> उत्तरपदे परे कुत्र पूर्वपदस्य सुब्लुक् न भवति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>कुत्र<span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>पूर्वपदे अन्यत् किमपि कार्यं भवति इति उच्यते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>समासे कानिचन पदानि उत्तरपदे सन्ति चेत्<span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>कुत्रचित् पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>कुत्रचित् पूर्वपदस्य परिवर्तनं भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| एते विषयाः अस्मिन्</span> अधिकारे उच्यन्ते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>यत्र पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति तद् अलुक्<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">- </span>प्रकरणम् इति नाम्ना ज्ञायते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| अस्मिन् अधिकारे यानि</span> सूत्राणि सन्ति तेषां ज्ञानम् आवश्यकं समासस्य अध्ययनार्थम्<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|वयं केषाञ्चन</span> सूत्राणाम् अध्ययनं कुर्मः प्रक्रियाकाले <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
<big>यथा युधिष्ठिरः इति समस्तपदे पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् अभवत् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| अस्मिन् अधिकारे</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>उत्तरपदे परे पूर्वपदस्य किं परिवर्तनं भवति इति उच्यते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| किञ्चित्</span> उत्तरपदम् अस्ति चेत् पूर्वपदे कानिचन कार्याणि भवितुम् अर्हन्ति यथा अलुक्<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>ह्रस्वत्वं<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>दीर्घत्वम् इत्यादीनि कार्याणि अस्मिन् अधिकारे पठ्यन्ते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
* <big>समासान्ताधिकारः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>५<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>४<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>६८<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>५<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>४<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१६०<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) –</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> अस्मिन् अधिकारे </span>समासान्तप्रत्ययाः विधीयन्ते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| समासान्तप्रत्ययाः</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>तद्धिताधिकारे सन्ति इत्यतः एव समासान्तप्रत्यया<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">: </span>अपि तद्धितप्रत्ययाः इत्येव परिगण्यन्ते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| एते समासान्तप्रत्ययाः तद्धितसंज्ञकाः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>समासस्य अन्ते आयान्ति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>अपि च समासस्य अवयवाः भवन्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| अतः एव</span> समासान्तप्रत्ययः इति नाम्ना ज्ञायते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| वयं केषाञ्चन सूत्राणाम् अध्ययनं कुर्मः प्रक्रियाकाले |</span></big>
 
 
<big>समासान्ताः समासस्य अवयवाः सन्ति इत्यतः एव समासान्तानां योजनानन्तरं सम्पूर्णस्य समस्तपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति | यद्यपि एतानि कार्याणि समस्तपदस्य निर्माणे भवन्ति तथापि प्रक्रिया तु तद्धितप्रक्रियाम् आश्रित्य एव भवति |  अर्थात् तद्धितान्तपदस्य निर्माणार्थं या प्रक्रिया आश्रयणीया भवति, समासप्रक्रियायाम् अपि समासान्तप्रत्ययं योजयित्वा सा एव प्रक्रिया आश्रयणीया भवति | अनेन कारणेन एव पाणिनिना एतानि सूत्राणि तद्धिताधिकारे स्थाप्यन्ते | समासान्तप्रत्ययाः समासस्य अन्ते तिष्ठन्ति इत्यतः एव एते समासस्य अवयवाः इति स्वीक्रियन्ते |</big>
 
==== '''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">b) </span>सामर्थ्यम्</big>''' ====
 
 
<big>ययोः कयोः अपि पदयोः समासः भवति किम्<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">? </span></big>
 
Line 103 ⟶ 105:
 
 
<big>पदसम्बन्धी यः विधिः सः समर्थाश्रितो भवेत् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|समर्थानां पदानां</span> सम्बद्धार्थानां विधिः इति ज्ञातव्यम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>विधिः नाम कार्यम् इत्यर्थः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| एतत् सूत्रं</span> परिभाषासूत्रम् अस्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>एतस्य सूत्रस्य विषये अयं नियमः अस्ति यत् सम्पूर्णाष्टाध्यायां<span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>यत्र पदसम्बन्धी विधिः भवति तत्र<span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>सर्वत्र समर्थपदानाम् आश्रये एव कार्यं भवति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>असमर्थपदानाम् आश्रये कार्यं न भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| यद्यपि एतत् सूत्रं परिभाषासूत्रम् अस्ति तथापि अधिकारसूत्रम् इव एतस्य</span> प्रसक्तिः सर्वत्र भवति यत्र पदसम्बन्धी कार्यम् अस्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| पद</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>सम्बन्द्ध<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>कार्यं समर्थपदानाम् आश्रये एव भवति न तु असमर्थपदानाम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| समर्थः</span> प्रथमान्तं<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>पदविधिः प्रथमान्तं<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>द्विपदमिदं सूत्रम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| पदस्य विधिः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>पदविधिः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>षष्ठीतत्पुरुषः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| '''सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम् |'''</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
Line 123 ⟶ 125:
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><br />
</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">असम्बद्धानां पदानां समासः न क्रियते इति ज्ञातम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अतः सर्वत्र पदानां सम्बन्धः अस्ति वा इति दृष्ट्वा एव समासः करणीयः</span>|</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सामर्थ्यं द्विप्रकारकं भवति –</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">व्यपेक्षासामर्थ्यम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकार्थीभावसमार्थ्यं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेति ।</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सामर्थ्यं द्विप्रकारकं भवति –</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">व्यपेक्षासामर्थ्यम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span>एकार्थीभावसमार्थ्यं<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेति ।</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१) व्यपेक्षासामर्थ्यम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">- </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वाक्ये</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>पदानां मध्ये विद्यमानः<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">परस्परान्वयः एव व्यपेक्षा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नाम्ना ज्ञायते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अर्थात् वाक्ये पदानि स्वस्य अर्थं प्रतिपादयित्वा परस्पर सम्बन्धम् अपि अपेक्षन्ते</span> |</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वाक्ये पदानि न केवलं स्वस्य अर्थं बोधयन्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>अपि च अन्यैः पदैः सह सम्बन्धम् अपि दर्शयन्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वाक्येषु</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वयं नूतनपदानि योजयितुम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि शक्नुमः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदानि निष्कासयितुम् अपि शक्नुमः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्येकं पदं स्वतन्त्रं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वर्तते इत्यतः अत्र न कोपि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नियमः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एतादृशसामर्थ्यम्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एव व्यपेक्षासामर्थ्यम् इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उच्यते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">वाक्येषु एव</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">व्यपेक्षासामर्थ्यम् उपलब्धं भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
Line 189 ⟶ 192:
 
==== <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">केवलसमासः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big> ====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यः समासः विशिष्टसंज्ञाविनिर्मुक्तः सः समासः केवलसमासः इति उच्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">व्यवहारे सुबन्तस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समर्थसुबन्तेन सह समासः भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेत् तत्र केवलसमासः इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उच्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विशिष्ट-समास-संज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> ( </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वन्द्वः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> , </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहिः)</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">न विधीयते तत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">केवलसमासः इति उच्यते</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा भूतपूर्वः इति समासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य विग्रहः पूर्वं भूतः इति अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अयं केवलसमासः यतोहि</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अत्र किमपि विशिष्टसमासविधायकं सूत्रं नास्ति येन विशिष्टसमाससंज्ञां कर्तुं शक्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">केवलसमासः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सह</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुपा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सामान्यसूत्रेण विधीयते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">काव्येषु अथवा शास्त्रेषु</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहवः समासाः दृश्यन्ते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एते समासाः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">शिष्टैः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रयुक्ताः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कथञ्चित्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तेषां</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">साधुत्वं साधनीयं भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">परन्तु तेषां साधुत्वं प्राप्तुं समासविधायकं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रं नास्ति येन विशिष्टसमाससंज्ञां कर्तुं शक्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अतः एव एतेषां</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासानां समर्थनं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सह</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुपा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सामान्यसूत्रेण क्रियते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि च तेषां नाम केवलसमासः इति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
Line 195 ⟶ 198:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big>अग्रे एतैः विशिष्ट<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>अधिकार<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>सूत्रैः विशिष्टसमाससंज्ञाः विधीयन्ते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>एतैः सूत्रैः कीदृशसमासः विहितः भवति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>कीदृशेन पदेन सह<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>कस्मिन् अर्थे इत्यादीनां विषयानां विवरणं प्राप्तुं शक्यते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
* <big>अव्ययीभावसमासाधिकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>५<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२१ इति सूत्रपर्यन्तम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| अस्मिन्</span> अधिकारे अव्ययीभावसमासः इति विशिष्टसमाससंज्ञा विधीयते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
* <big>तत्पुरुषसमासाधिकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२२ इति सूत्रपर्यन्तम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| अस्मिन्</span> अधिकारे तत्पुरुषसमासः इति विशिष्टसमाससंज्ञा विधीयते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
* <big>बहुव्रीहिसमासाधिकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२३<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२८ इति सूत्रपर्यन्तम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| अस्मिन्</span> अधिकारे बहुव्रीहिसमासः इति विशिष्टसमाससंज्ञा विधीयते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
* <big>द्वन्द्वसमासाधिकारः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२९ - एकमेव सूत्रम् अस्ति अस्मिन् अधिकारे <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| अस्मिन् अधिकारे द्वन्द्वसमासः</span> इति विशिष्टसमाससंज्ञा विधीयते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
*
 
<big>एकवारं समासस्य विशिष्टसंज्ञा विहिता चेत् तत्पश्चात् पूर्वनिपात– परनिपातप्रकरणे यानि सूत्राणि सन्ति तैः सूत्रैः निर्णीयते कस्य पदस्य पूर्व<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>परनिपातः भवति इति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| एतानि पूर्व-परनिपात- सूत्राणि –</span> २<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>३० इत्यस्मात् सूत्रात् आरभ्य २<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>३८ इति सूत्रपर्यन्तं वर्तन्ते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>एतेषां पठनम् अग्रे भविष्यति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
Line 236 ⟶ 239:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
=== '''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>6) <span lang="SA">उपसर्जनसंज्ञा -</span></big></span>''' ===
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासे सामान्यतया द्वयोः पदयोः मेलनं भवति इति ज्ञातमेव </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">तर्हि समासे द्वयोः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदयोः मध्ये किं पदं पूर्वं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्यात्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">किं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदं परं स्यात् इति कथं निर्णीयते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">?</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तदर्थं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पाणिनिना एका सुन्दरव्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कृता</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">येन वयं सुलभतया ज्ञातुं शक्नुमः किं पदं पूर्वं स्यात् किं पदं परं स्यात् इति</span> |</span> <span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनम् इति काचित्संज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वर्तते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">यस्य पदस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति तत् पदं पूर्वं प्रयोक्तव्यम् </span>| <span lang="HI">अतः समासे</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनस्य अभिज्ञानम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अत्यावश्यकम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समासे कस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति इति विवरणम् अग्रे</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">दीयते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अष्टाध्यायाम् उपसर्जनसंज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रद्वयेन विधीयते- १)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमानिर्दिष्टं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास उपसर्जनम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकविभक्ति चापूर्वनिपाते</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">सूत्रस्य विवरणम्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधः लिखितम् अस्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<big>अष्टाध्यायाम् उपसर्जनसंज्ञा<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रद्वयेन विधीयते- १)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमानिर्दिष्टं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास उपसर्जनम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकविभक्ति चापूर्वनिपाते</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">सूत्रस्य विवरणम्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधः लिखितम् अस्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
Line 284 ⟶ 288:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>अन्यत् उदाहरणम् -</big></span>
 
<big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">षष्ठी</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">षष्ठी-तत्पुरुष</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधायाकसूत्रम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">सूत्रं वदति</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">षष्ठ्यन्तं सुबन्तं समर्थेन सुबन्तेन सह समस्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषश्च समासो भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अस्मिन् सूत्रे षष्ठी</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमानिर्दिष्टं समास</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">तदनन्तरम्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वम्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण तस्य पूर्वनिपातः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">नाम षष्ठ्यन्तस्य पदस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वप्रयोगः भवति समासे इत्यर्थः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>
Line 303 ⟶ 307:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>अभ्यासः</big></span>'''
 
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एतेषु</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेषु उपसर्जनं किम् अपि च कस्य पदस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वक्तव्यम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एतेषु</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेषु उपसर्जनं किम् अपि च कस्य पदस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>वक्तव्यम्<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span> <span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">1) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वितीया</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">श्रितातीतपतितगतात्यस्तप्राप्तापन्नैः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">( </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">. </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span></big>
Line 315 ⟶ 320:
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">4) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पञ्चमी</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भयेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३७</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)</span></big>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">5) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्ति-समीप-समृद्धि-व्यृद्धि-अर्थाभाव-अत्यय-असम्प्रति-शब्दप्रादुर्भाव-पश्चाद्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> -</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा-आनुपूर्व्य-यौगपद्य-सादृश्य-सम्पत्ति-साकल्यान्तवचनेषु</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनस्य विषये अन्यत् सूत्रम् अस्ति </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकविभक्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चापूर्वनिपाते</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) <span lang="SA">इति </span>| </span></big>
 
 
<big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकविभक्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चापूर्वनिपाते</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) = </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विग्रहस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अवस्थायां यत् पदं नियतविभक्त्यां</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति तस्य पूर्वनिपातात्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भिन्नकार्ये कर्तव्ये</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनसंज्ञा भवति परन्तु</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य पूर्वनिपातः न भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विग्रहे यत् नियतविभक्तिकं तद् उपसर्जनसंज्ञं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्यात् न तु तस्य पूर्वनिपातः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">विग्रहवाक्यस्य दशायां यस्य पदस्य विभक्तिः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">निश्चिता अस्ति तस्य पदस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति यदा तत्र पूर्वनिपातनं विहाय</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अन्यकार्यं भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">इदं संज्ञा-सूत्रम् अस्ति</span> | <span lang="HI">एका विभक्तिः यस्य तद्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकविभक्तिः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहिः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">पूर्वश्चासौ निपातश्चेति</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वनिपातः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कर्मधारयः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">न पूर्वनिपातः अपूर्वनिपातः</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्मिन्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपपूर्वनिपाते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नञ्तत्पुरुषः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एकविभक्तिः प्रथमान्तं</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चाव्ययम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपूर्वनिपाते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सप्तम्यन्तम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमानिर्दिष्टं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास उपसर्जनम्</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१.२.४३) इत्यस्यमात्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रात् समासः तथा उपसर्जनम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनयोः अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अनुवृत्ति</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सहित</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रम्‌—</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकविभक्ति च अपूर्वनिपाते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासे उपसर्जनम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span>'''</big>
<big>'''एकविभक्ति चापूर्वनिपाते''' <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>४४<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) = </span>विग्रहस्य अवस्थायां यत् पदं नियतविभक्त्यां भवति तस्य पूर्वनिपातात् भिन्नकार्ये कर्तव्ये उपसर्जनसंज्ञा भवति परन्तु तस्य पूर्वनिपातः न भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>विग्रहे यत् नियतविभक्तिकं तद् उपसर्जनसंज्ञं स्यात् न तु तस्य पूर्वनिपातः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| विग्रहवाक्यस्य दशायां यस्य पदस्य विभक्तिः</span> निश्चिता अस्ति तस्य पदस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति यदा तत्र पूर्वनिपातनं विहाय अन्यकार्यं भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| इदं संज्ञा-सूत्रम् अस्ति | एका विभक्तिः यस्य तद्</span> एकविभक्तिः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>बहुव्रीहिः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| पूर्वश्चासौ निपातश्चेति</span> पूर्वनिपातः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>कर्मधारयः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| न पूर्वनिपातः अपूर्वनिपातः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>तस्मिन्<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>अपपूर्वनिपाते<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>नञ्तत्पुरुषः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| एकविभक्तिः प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>चाव्ययम्<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>अपूर्वनिपाते सप्तम्यन्तम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span>१.२.४३) इत्यस्यमात् सूत्रात् समासः तथा उपसर्जनम् इत्यनयोः अनुवृत्तिः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| अनुवृत्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>सहित<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span>सूत्रम्‌— '''एकविभक्ति च अपूर्वनिपाते समासे उपसर्जनम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span>'''</big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एका इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यत् पदं सूत्रे अस्ति तत् पदं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">निश्चितार्थे स्वीक्रियते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकविभक्तिः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्युक्ते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नियतविभक्तिमत्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदम् इति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">यस्य पदस्य विभक्तिः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">निश्चिता भवति तत् पदमेव एकविभक्तिमत् पदम् इति कथ्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यदा समासे द्वयोः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदयोः मध्ये एकं पदं नियतविभक्त्याम् अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य विभक्तेः परिवर्तनं न</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति परन्तु अन्यपदस्य विभक्तेः परिवर्तनं भवितुम् अर्हति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्यां</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्थित्यां यस्य पदस्य विभक्तेः परिवर्तनं न भवति तत् पदमेव नियतविभक्त्याम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकविभक्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चापूर्वनिपाते</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सूत्रेण यत् पदं नियतविभक्त्याम् अस्ति तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति परन्तु पूर्वनिपातः न भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तर्हि उपसर्जनस्य का</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">आवश्यकता</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रयोजनं किम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> ? </span></big>
 
<big>'''एकविभक्ति चापूर्वनिपाते'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>४४<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span>इति सूत्रेण यत् पदं नियतविभक्त्याम् अस्ति तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति परन्तु पूर्वनिपातः न भवति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>तर्हि उपसर्जनस्य का आवश्यकता<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>तस्य प्रयोजनं किम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">? </span></big>
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाधानम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्ति यत् उपसर्जनसंज्ञायाः अन्यप्रयोजनम् अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति एकं सूत्रम् अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तेन सूत्रेण गो-शब्दः अथवा स्त्रीलिङ्गशब्दः उपसर्जनसंज्ञकः चेत् तदन्तस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रातिपदिकस्य ह्रस्वत्वं भवति इति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अनेन ज्ञायते यत् उपसर्जनस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रयोजनं ह्रस्वत्वम् इति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अग्रे सूत्रस्य उदाहरणं पश्यामः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
 
<big>समाधानम् अस्ति यत् उपसर्जनसंज्ञायाः अन्यप्रयोजनम् अस्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span>१<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>२<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span>४८<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span>इति एकं सूत्रम् अस्ति<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span>तेन सूत्रेण गो-शब्दः अथवा स्त्रीलिङ्गशब्दः उपसर्जनसंज्ञकः चेत् तदन्तस्य प्रातिपदिकस्य ह्रस्वत्वं भवति इति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| अनेन ज्ञायते यत् उपसर्जनस्य</span> प्रयोजनं ह्रस्वत्वम् इति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>अग्रे सूत्रस्य उदाहरणं पश्यामः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
=== <span> </span>'''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">7) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासप्रक्रियायां स्मर्तव्याः अंशाः</span></big>''' ===
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">i) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सर्वदा समर्थानां सुबन्तानाम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एव भवतिः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">सुबन्तयोः एव समासो</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">i) </span>समासः सर्वदा समर्थानां सुबन्तानाम् एव भवतिः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| सुबन्तयोः एव समासो</span> भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ii) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासे लौकिकविग्रहवाक्यम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अलौकिकविग्रहवाक्यं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">च चिन्तनीयम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अर्थम् अवलम्ब्य एव समासस्य विग्रहवाक्यं चिन्तनीयम्</span> | <span lang="HI">समासविधायकं सूत्रम् अवलम्ब्य एव समासः क्रियते |</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">a) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लौकिकविग्रहवाक्येन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्तपदस्य अर्थः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अवगमयते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> <span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवच्चक्षुः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्तपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कृते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवतः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चक्षुः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति लौकिकविग्रहवाक्यं भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">b) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अलौकिकविग्रहवाक्येन समासनिर्माणं सिद्ध्यति</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवच्चक्षुः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्तपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कृते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवत्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ङस्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चक्षु</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सु</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासप्रक्रिया</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">आराब्धा भवति अलौकिकविग्रहवाक्यात्</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अतः प्रक्रियाकाले सर्वप्रथमम् अलौकिकविग्रहवाक्यं</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चिन्तनीयम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">iii)</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">आदौ</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाससंज्ञा विधीयते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राक्कडारात्समासः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">तदनन्तरं विशिष्टसमाससंज्ञा</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधीयते विशिष्टसमासविधायकसूत्रेण</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वन्द्वसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">,</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहिसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावसंज्ञा इत्यादयः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">iv)</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्तपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">निर्माणार्थं विधायकसूत्रस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">आवश्यकता अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समासस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधायकसूत्राणि द्वितीयाध्यायस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमपादे</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वितीयपादे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">च सन्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">v) </span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रातिपदिकसंज्ञा भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कृत्तद्धितसमासाश्च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">vi)</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पश्चात्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्त्तेः लोपश्च भवति</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुपो</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">७१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| '''<span lang="HI">कृत्तद्धितसमासाश्च</span>'''</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्ति इति कारणेन प्रातिपदिकस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अवयवरूपेण विद्यमानानां</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुप्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययानां</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लुक् भवति</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुपो</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">७१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">vii) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यदा हि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुप् प्रत्ययानां लोपः जायते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तदा प्रश्नः उदेति यत् सुप्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययानां लोपानन्तरम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि पूर्वपदस्य पदसंज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्ति वा प्रातिपदिकसंज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्ति वा इति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">? </span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययलोपे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययलक्षणम्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययस्य लोपानन्तरम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि प्रत्ययस्य लक्षणं तिष्ठति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यतः पूर्वपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदसंज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि अस्त्येव</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः एव</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अष्टमाध्याये द्वितीयपादे यानि पदसम्बद्धसूत्राणि सन्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तेषां प्रसक्तिः भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कार्यञ्च भवति बहुत्र </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">viii) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासे उपसर्जनस्य अभिज्ञानम् अत्यावश्यकम्</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">उपसर्जनस्य अभिज्ञानं भवति</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमानिर्दिष्टं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास उपसर्जनम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">संज्ञासूत्रेण</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">यस्य पदस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनसंज्ञा भवति तत् पदं पूर्वं तिष्ठति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वम्‌</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
Line 378 ⟶ 388:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रं वदति यस्य पदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जन</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">संज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति तस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ix)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासप्रक्रियायां</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कुत्रचित् समासान्तप्रत्ययः विधीयते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समासान्तप्रत्ययः समासस्य अवयवः भवति</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासान्तप्रत्ययस्य विधानान्तरं सम्पूर्णस्य समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
Line 400 ⟶ 410:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">समाससंज्ञा भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">प्राक्कडारात्समासः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रेण</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">तदनन्तरं</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तत्पुरुषः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रेण विशिष्ट</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> -</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तत्पुरुषसंज्ञा अपि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">विधीयते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| '''<span lang="HI">षष्ठी</span>'''</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">विधायकसूत्रेण भवतः इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">षष्ठ्यन्तं सुबन्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षुः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति समर्थेन सुबन्तेन सह</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">समस्यते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यनेन सूत्रेण <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तदा सुप्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">प्रत्ययस्य लुक्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">लोपः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">७१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यनेन </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवत्‌ ङस्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु सु</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">' </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्मिन्‌ ङस्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सु इत्यनयोः लुक्‌ </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black"></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> भवत्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सुप्तिङन्तं पदम्</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यनेन यस्य अन्ते सुप्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">प्रत्ययः अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तस्य पदसंज्ञा भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">; </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अत्र च </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवत्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">' </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्य अन्ते सुप्‌ नास्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">; </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तर्हि प्रश्नः उदेति यत्‌ तस्य पदसंज्ञा अस्ति न वा </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">उत्तरमस्ति यत् '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्‌''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">६२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यनेन पदसंज्ञा अस्त्येव </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">इत्थञ्च पर्यवसितं यत्‌— सन्धिचिन्तनावसरे समासे पूर्वपदस्य पदसंज्ञा भवति </span>| <span lang="HI">एतदाधारेण—</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>
 
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवत्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> '''झलां जशोऽन्ते''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">३९</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) <span lang="SA">इत्यनेन जश्त्वसन्धिः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवद्‌ चक्षु </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> '''स्तोः श्चुना श्चुः''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) <span lang="SA">इत्यनेन चकारस्य प्रभावेन दकारस्य स्थाने जकारादेशः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवज्‌ चक्षु </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> '''खरि च''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">५५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) <span lang="SA">इत्यनेन जकारस्य स्थाने चकारादेशः भवति खरि परे</span></span><span lang="SA" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवच्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> वर्णमेलने </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> भवच्चक्षु इति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">एतानि सन्धि-सम्बद्ध-सूत्राणि त्रिपाद्यां सन्ति यत्र '''पूर्वत्रासिद्धम्''' ( ८.२.१) इत्यस्य अधिकारः अस्ति अतः सूत्राणि क्रमेण एव प्रवर्तनीयानि</span> |</span></big>
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवत्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">+ </span>चक्षु <span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span> '''झलां जशोऽन्ते''' <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">३९</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) इत्यनेन जश्त्वसन्धिः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>भवद्‌ चक्षु <span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span> '''स्तोः श्चुना श्चुः''' <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) इत्यनेन चकारस्य प्रभावेन दकारस्य स्थाने जकारादेशः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>भवज्‌ चक्षु <span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span> '''खरि च''' <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">५५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) इत्यनेन जकारस्य स्थाने चकारादेशः भवति खरि परे</span><span lang="SA" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवच्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span> वर्णमेलने <span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span> भवच्चक्षु इति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| एतानि सन्धि-सम्बद्ध-सूत्राणि त्रिपाद्यां सन्ति यत्र '''पूर्वत्रासिद्धम्''' ( ८.२.१) इत्यस्य अधिकारः अस्ति अतः सूत्राणि क्रमेण एव प्रवर्तनीयानि |</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">xii) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पश्चात्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य लिङ्गं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वचनं च</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">निर्णीयेते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अग्रिमेषु पाठेषु अनयोः विषये</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्राणां पठनं भविष्यति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><br />
</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">xiii) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">समासस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">प्रातिपदिकसंज्ञा तिष्ठति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति कारणेन प्रातिपादिकात्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पुनः सुबादयः विधीयन्ते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">स्वौजसमौट्छष् ..</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(४.१.२) इति सूत्रेण </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">तत्र</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">वयं सुबन्तप्रकरणं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">प्रविशामः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अतः सुबन्तप्रकरणस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सामान्यज्ञानम् अत्यावश्यकम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><br />
</span><big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवच्चक्षु +सु</span><span style="color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black"></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> अत्र भवच्चक्षु</span><span style="color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> <span lang="HI">इति प्रातिपदिकात् सु प्रत्ययः विधीयते</span> | <span lang="HI">सु इति प्रत्यये उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन</span>''', <span lang="HI">तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन |'''</span> '''<span lang="HI">अतः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black" lang="HI">भवच्चक्षु +स् इति भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) '<nowiki/>''' इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> <span lang="HI">भवच्चक्षुरु इति भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span> <span lang="HI">उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन</span>, <span lang="HI">तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन </span>| <span lang="HI">भवच्चक्षुर् इति भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> <span lang="HI">अधुना '''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति अवसानावस्थायाम्</span>|<span lang="HI">अतः</span><span style="color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> भवच्चक्षुः इति समस्तपदं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सिद्धम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">प्रथमाविभक्तौ एकवचने भवच्चक्षुः इति रूपम् </span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span><span style="color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">एवमेव अन्यान् सुप्-प्रत्ययान् योजयित्वा सर्वेषु विभक्तिषु रूपाणि साधयितुं शक्यन्ते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">रूपाणि गुरु-शब्दवत् भवन्ति |</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">xiv) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा पूर्वं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चर्चितं यदा समासः निष्पद्यते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तदा समासे नूतनानां विशेषणानां</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">योजनं न अर्हति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<br />
Line 431 ⟶ 442:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
===== <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">झलां जशोऽन्ते</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">३९</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span></big> =====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पदान्ते झलः स्थाने जशादेशो भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पदात्‌ परे कोऽपि वर्णः स्यात्‌ वा न वा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रस्य प्रसक्तिः अस्ति एव </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पदात्‌ परे अच्‌ स्यात्‌ हल्‌ स्यात्‌ वा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रस्य प्रसक्तिः अस्ति एव </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">बाधकसूत्रम्‌ अस्ति चेत्‌ अन्या वार्ता </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">झल्‌ प्रत्याहारे पञ्चमवर्गीय</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">व्यञ्जनानि वर्जयित्वा सर्वाणि वर्गीयव्यञ्जनानि </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">नाम अननुनासिक</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">वर्गीयव्यञ्जनानि</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">), </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अपि च श्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">ष्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">स्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">ह्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">प्रयोगे वर्गाणां प्रथमः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">द्वितीयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तृतीयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चतुर्थश्च वर्णाः आयान्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">जश्‌ प्रत्याहारे वर्गाणां तृतीयवर्णः—ज्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">ब्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">ग्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">ड्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">द्‌ इति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">स्थानेऽन्तरतमः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">५०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यनेन कवर्गीयाणां स्थाने गकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चवर्गीयाणां स्थाने जकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तवर्गीयाणां स्थाने दकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">टवर्गीयाणां स्थाने डकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पवर्गीयाणां स्थाने बकारः इति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तर्हि पदस्य अन्ते झल्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">प्रत्याहारे कश्चन वर्णः अस्ति चेत्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">स्थाने तस्य वर्गस्य तृतीयवर्णादेशः भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अयं जश्त्वसन्धिः इत्युच्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">झलां षष्ठ्यन्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">जशः प्रथमान्तम्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अन्ते सप्तम्यन्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पदस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्य अधिकारः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अनुवृत्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सहितसूत्रं— '''पदस्य अन्ते झलां जशः''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
===== <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्तोः श्चुना श्चुः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)</span></big> =====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सकारस्य तवर्गस्य च स्थाने शकारस्य चवर्गस्य च आदेशः भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">शकारस्य चवर्गस्य च योजनेन </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span style="color:black"> </span></span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">यथासंख्यमनुदेशः समानाम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति परिभाषा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रेण उद्देशिनाम्‌ अनुदेशिनां च यथाक्रमम्‌ उद्देशिभिः अनुदेशिनः संबन्ध्यन्ते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्‌ च तुश्च स्तुः तस्य स्तोः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाहारद्वन्द्वः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">श्‌ च चुश्च श्चुः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तेन श्चुना</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाहारद्वन्द्वः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">श्‌ च चुश्च श्चुः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाहारद्वन्द्वः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्तोः षष्ठ्यन्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">श्चुना तृतीयान्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">श्चुः प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तयोर्य्वावचि संहितायाम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१०८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्मात्‌ '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अनुवृत्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सहितसूत्रं— '''स्तोः श्चुना श्चुः संहितायाम्''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
===== <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">खरि च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">५५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span></big> =====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">झलः स्थाने चरादेशो भवति खरि परे </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">खरि सप्तम्यन्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">च अव्ययपदं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">झलां जश्‌ झशि</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">५३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्मात्‌ '''झलां''' इत्यस्य अनुवृत्तिः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">; </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अभ्यासे चर्च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">५४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्मात्‌ चर्‌ इत्यस्य अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तयोर्य्वावचि संहितायाम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१०८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्मात्‌ '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अनुवृत्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सहितसूत्रं— '''झलां चर्‌ खरि च''' '''संहितायाम् ‌'''</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
=== '''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">8) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासभेदाः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>''' ===
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राधान्येन पञ्चधा विभक्तः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वर्तते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अ) अव्ययीभावसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">;</span></big>
 
<big>समासः<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>प्राधान्येन पञ्चधा विभक्तः<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>वर्तते<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">आ) तत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">;|</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इ) बहुव्रीहिसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">;</span></big>
 
<big>अ) अव्ययीभावसमासः<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">;<big/span>ई) द्वन्द्वसमास:</big></span>
 
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>) केवलसमासश्च तत्पुरुषसमासः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|;</span></big></span>
 
<big>इ) बहुव्रीहिसमासः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">;</span></big>
 
<big>ई) द्वन्द्वसमास:</big>
 
<big>उ) केवलसमासश्च <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वपदम् उत्तरपदञ्च भवतः इत्युक्तम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समासे पूर्वपदस्य</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उत्तरपदस्य च अर्थः अस्ति</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">कदाचित् पूर्वपदार्थस्य</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कदाचित्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उत्तरपदार्थस्य</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कदाचित् अन्यपदार्थस्य </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कदाचित् उभयपदार्थस्य च</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राधान्यं भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यस्य पदस्य अर्थः प्रायः क्रियया नो चेत् गुणेन वा अन्वितो भवति सः अर्थः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रधानः इति उच्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यद्यपि अष्टाध्यायां प्राधान्यम् इति विषयः न</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उक्तः तथापि व्याकरणग्रन्थेषु प्राधान्यम् इति विषयः प्रसिद्धः एव</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्तपदे किं पदं प्रधानम् इति द्रष्टुं किञ्चित् क्रियापदम् उच्चारणीयम् नो चेत् कश्चित् गुणः उच्चारणीयः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">ततः पूर्वोत्तरपदार्थयोः मध्ये किं पदं क्रियया अन्वितं भवति इति परिशील्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रधान-अप्रधानयोः निर्णयः कर्तव्यः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राधान्यं नाम किम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">?</span></big>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">समासे प्राधान्यस्य निर्ण्यार्थं क्रियायाः गुणस्य च अन्वयं यदा कुर्मः</span>, <span lang="SA">तदा यः पदार्थः क्रियया</span>, <span lang="SA">गुणेन सह वा अन्वयं प्राप्नोति</span>, <span lang="SA">सः पदार्थः प्रधानः इति कथ्यते</span> | <span lang="SA">समासे पदद्वयं भवति</span> | <span lang="SA">द्वयोर्मध्ये यस्य पदस्य क्रियया</span>, <span lang="SA">गुणेन सह अन्वयः भवति </span>, <span lang="SA">सः पदार्थः एव प्रधानः भवति</span> | <span lang="SA">एतत्</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">एव प्राधान्यम् इति उच्यते </span>| <span lang="SA">भिन्नेषु समासेषु प्राधान्यं कथं भवति इति अग्रे पश्यामः |</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>यथा -</big></span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राज्ञः दूतः = राजदूतः इति समासः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="SA">अस्मिन् समासे पदद्वयम् अस्ति</span> | <span lang="SA">पूर्वपदं राजा</span>, <span lang="SA">उत्तरपदं दूतः इति </span>| <span lang="SA">राजा इति पूर्वपदस्य अर्थः नृपः इति</span> | <span lang="SA">दूतः इत्युक्ते सेवकः इति अर्थः</span> | <span lang="SA">राजदूतः इति समासे किं पदं प्रधानम्</span>? </span></big>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजा प्रधानः वा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, <span lang="SA">दूतः प्रधानः वा </span>?| <span lang="SA">लोके राजा एव प्रधानः</span> | <span lang="SA">परन्तु व्याकरणे तथा प्राधान्यं न स्वीक्रियते</span> |<span lang="SA">तर्हि प्राधान्यनिर्णयः कथं क्रियते </span>?</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">कश्चित् गुणः अथवा काचित् क्रिया स्वीकर्तव्या प्राधान्यस्य निर्णयार्थम्</span> |</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>क्रियाम् आश्रित्य प्राधान्यनिर्णयः</big> </span>
 
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासे प्राधान्यस्य निर्णयार्थं समस्तपदेन सह क्रियावाचकस्य योजनं कुर्मः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span lang="SA"</span><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> यथा राजदूतः इति पदेन सह गच्छति इति क्रियापदं योजयामः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="SA">गच्छति इति पदं गमनक्रियां सूचयति</span> |</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">इदानीं राजदूतः गच्छति इति वदामः चेत्</span>, <span lang="SA">अत्र कः गच्छति</span>, <span lang="SA">राजा गच्छति वा दूतः गच्छति वा </span>? <span lang="SA">दूतः एव गच्छति न तु राजा इति अवगम्यते</span> | <span lang="SA">दूतस्य एव गमनं विवक्ष्यते </span>| <span lang="SA">अतः राजदूतः इति समासे दूतः इत्यस्य एव प्राधान्यं न तु राजा इति पदस्य </span>| <span lang="SA">तर्हि अत्र समासे उत्तरपदस्य प्राधान्यम् अस्ति इति ज्ञायते</span> |</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>गुणम् आश्रित्य प्राधान्यनिर्णयः</big> </span>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><br />
<span lang="SA">समासे प्राधान्यस्य निर्णयार्थं समस्तपदेन सह गुणवाचकस्य योजनं कुर्मः </span>| <span lang="SA">यथा राजदूतः इति पदेन सह सुन्दरः इति गुणं योजयामः</span> | <span lang="SA">सौन्दर्यम् इति गुणः अस्ति</span> | <span lang="SA">इदानीं राजदूतः सुन्दरः इति वदामः चेत् अत्र राजा सुन्दरः वा दूतः सुन्दरः वा</span>?</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">दूतः एव सुन्दरः</span> | <span lang="SA">दूतस्य एव सौन्दर्यं विवक्ष्यते</span> |<span lang="SA">अतः दूतः इत्यस्य एव प्राधान्यं वर्तते न तु राजा इति पदस्य </span>| <span lang="SA">तर्हि अत्र समासे उत्तरपदस्य प्राधान्यम् अस्ति इति ज्ञायते</span> |</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधुना समासस्य प्रभेदान् पश्यामः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, <span lang="SA">भिन्नेषु समासेषु प्राधान्यं कथं भवति इति पश्यामः</span> | <span lang="SA">स्मर्तव्यं यत् सर्वेषु प्रभेदेषु प्राधान्यस्य विषये प्रायेण इति उक्तं यतोहि सर्वत्र अपवादाः सन्ति एव</span> | <span lang="SA">अपवादानां चर्चा अग्रे भविष्यति |</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अ)</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावसमासः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">= </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्मिन्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासे पूर्वपदम् अव्ययम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उत्तरपदं किमपि सुबन्तं पदं भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रस्य अधिकारे अव्ययीभावसमास</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधानं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">क्रियते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अनव्ययम् अव्ययं भवति इति अव्ययीभावसमासः</span> |</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावसमास</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">संज्ञायाः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधानानन्तरं संपूर्णं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्तपदम् अव्ययं भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">नाम</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावसमासेन निर्मितस्य शब्दस्य ‘'''अव्ययम्’'''</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति संज्ञा भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावश्च</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अस्मिन् समासे प्रायेण पूर्वपदार्थस्य प्राधान्यम्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">- </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वृक्षस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समीपम् =</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपवृक्षम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति अव्ययीभावसमासः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सः उपवृक्षं वसति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">सः वृक्षस्य समीपं वसति</span> | <span lang="HI">अत्र ‘उप’ इति पूर्वपदस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राधान्यम् अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अतः अव्ययीभावसमासः इति उच्यते</span> | <span lang="HI">अव्ययीभावसमासः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नपुंसकलिङ्गे भवति</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यतः उपवृक्षम् इति अव्ययं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नपुंसकलिङ्गे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अव्ययीभावसमास</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्बद्धसूत्राणि</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सन्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">आ)</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसमासः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">= </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसमासे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रायः उत्तरपदार्थस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राधान्यं भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसमासस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चत्वारः प्रभेदाः सन्ति—</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सामान्यतत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्विगुः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नञ्प्रभृतयः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सामन्यतत्पुरुषसमासे पूर्वपदे षड् विभक्तयः भवितुम् अर्हन्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">तदनुसृत्य समान्यतत्पुरुषसमासः षड्विधः</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> — </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वितीयातत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तृतीयातत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चतुर्थीतत्पुरुषसमासः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पञ्चमीतत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">षष्ठीतत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सप्तमीतत्पुरुषसमासः चेति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अष्टाध्यायां प्रथमातत्पुरुषसमासः नास्ति यद्यपि तादृशव्यवहारः लोके</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">दृश्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">लोके यः प्रथमातत्पुरुषसमासः इति उच्यते सः वस्तुतः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">षष्ठीतत्पुरुषसमासस्य अपवादः अस्ति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एतेषां विवरणं तत्तपाठे वक्ष्यते</span> |</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कर्मधारयसमासः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसमासस्य एव भेदः अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">कर्मधारयसमासे पूर्वपदम् उत्तरपदं चापि</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमाविभक्त्यन्तं भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">तत्पुरुषसमासे यदा द्वयोः पदयोः समानाधिकरण्यं</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वर्तते तदा तस्य कर्मधारयसंज्ञा क्रियते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">यथा सुन्दरः पुरुषः </span>| <span lang="HI">अस्मिन्‌ उदाहरणे समान</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्तिकत्वम्‌ अपि अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकार्थबोधकत्वम्‌ अपि अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> <span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नाम द्वौ अपि शब्दौ प्रथमान्तौ स्तः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः तयोः समान</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्तिकत्वम्‌</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तथा च द्वयोः अपि अर्थः सः पुरुषः — अतः एकार्थबोधकत्वम्‌ अपि अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समान</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्तिकत्वम्‌ अपि अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकार्थबोधकत्वम्‌ अपि अस्ति— अतः सामानाधिकरण्यम्‌ अस्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वस्तुतः कर्मधारयसमासः नवविधः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">— </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१) विशेषणपूर्वपदः कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२) विशेषणोत्तरपदः कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विशेषणोभ्यपदःविशेषणोभयपदः कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">,</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४) उपमानपूर्वपदः कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५) उपमानोत्तरपदः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६) अवधारणापूर्वपदः कर्मधारयः ७) सम्भावनापूर्वपदः कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८) मध्यमपदलोपी कर्मधारयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">९) मयूरव्यंसकादिः</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एतेषां विवरणम् अग्रे</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रसहितं वक्ष्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्विगुसमासः अपि तत्पुरुषसमासस्य एव भेदः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="SA">यदा कर्मधारयसमासे पूर्वपदं संख्यावाचकं भवति तदा तस्य द्विगुसंज्ञा भवति</span> | <span lang="SA">द्विगुसमासस्य तिस्रः संज्ञाः भवन्ति </span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">— </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कर्मधारयसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्विगुसंज्ञा चेति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">यथा त्रिलोकी = त्रयाणां लोकानां समाहारः इति</span> |</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
Line 540 ⟶ 555:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अष्टानाम् अध्यायानां समाहारः = अष्टाध्यायी इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्विगुसमासः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">द्विगुसमासः तत्पुरुषसमासस्य एव प्रभेदः अस्ति </span>| <span lang="HI">सः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अष्टाध्यायीं पठति इति वाक्ये सः अध्यायान् एव पठति इत्यतः अत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अध्यायानाम् एव प्राधान्यम् अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अत्रापि उत्तरपदस्यैव प्राधान्यम् |</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
Line 552 ⟶ 567:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा - पीतं क्षीरं येन सः = पीतक्षीरः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">पीतक्षीरः बालः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">गच्छति इति वाक्ये पीतपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">क्षीरपदस्य वा अर्थः क्रियया</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सह न अन्वेति किन्तु समासाघटकस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बालपदस्य अर्थः क्रियया सह</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अन्वेति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अतः ‘पीतक्षीर</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">:</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहिसमासः भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">बहुव्रीहिसमासे अन्यपदार्थस्य प्राधान्यम् अस्ति</span> | <span lang="HI">अत्र अन्यपदार्थः बालः इत्यस्य प्राधान्यम् अतः बहुव्रीहिसमासः</span> |</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहिसमास</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सम्बद्धसूत्राणि</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> – </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> ) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सन्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
Line 564 ⟶ 579:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उ)</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">केवलसमासः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> –</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">केवलसमासः विशेषसंज्ञाविनिर्मुक्तः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">व्यवहारे सुबन्तस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समर्थसुबन्तेन सह समासः भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेत् तत्र केवलसमासः इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उच्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समासः भवति परन्तु</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विशिष्टसमास</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">संज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">न दीयते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अतः एव अत्र केवलं सामान्यसमास</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">संज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एव विधीयते न तु विशिष्टा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाससंज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वन्द्वः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यादयः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा पूर्वं भूतः = भूतपूर्वः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अयं केवलसमासः इति उच्यते यतोहि</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अत्र विशिष्ट-समास-विधायक-सूत्रं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">नास्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः भूतपूर्वः इति समासः केवलसमासः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
Line 574 ⟶ 589:
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्मर्तव्यं यत् इवेन इति पदं तृतीयान्तम् अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुप् इति यत् पदम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अनुवृत्तम् अस्ति तत् पदं प्रथमान्तम् अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः सुबन्तपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमानिर्दिष्टं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास उपसर्जनम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">संज्ञासूत्रेण</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनसंज्ञा भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पश्चात्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वम्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">इव इति शब्दस्य परनिपातः भवति इति फलितार्थः</span> |</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा -</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वागर्थौ इव</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति लौकिकविग्रहवाक्यं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य समासः वागर्थाविव इति भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">वागर्थौ इति सुबन्तं इवेन सह समस्यते</span> | <span lang="HI">विग्रहस्य</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य च भेदः न ज्ञायते यतोहि विभक्तेः लोपः नास्ति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">एतदपि केवलसमासस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उदाहरणम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अस्मिन् उदाहरणे इव इति पदेन सह समासः अस्ति</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्तेः लोपः न जातः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span lang="HI">वाक् च अर्थः च इति वागर्थौ इति द्वन्द्वसमासः</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तदनन्तरं वागर्थौ+इव इति केवलसमासः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अत्र वागर्थौ इति पूर्वपदस्य विभक्तेः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लोपः न भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इवेन सह समासः विभक्त्यलोपश्च</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति वार्तिकेन</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">केवलसमासस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रयोगः प्रायेण काव्येषु एव दृश्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
Line 591 ⟶ 606:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१) विग्रहवाक्यं =</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">सर्वदा प्रसङ्गम् अवलम्ब्य विग्रहः वक्तव्यः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="SA">समासस्य अर्थावगमनम् एव अस्माकं प्रथमं कार्यम्</span> | <span lang="SA">अर्थम् आश्रित्य विग्रहवाक्यं चिन्तयन्तु</span> | <span lang="SA">समासस्य प्रक्रिया अलौकिकविग्रहवाक्यात् आरभ्यते</span> | <span lang="SA">समासविधायकं सूत्रम् अवलम्ब्य एव अलौकिकविग्रहः चिन्तनीयः |</span></span></big>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><br />
</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२) समासविधानम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> =</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य विधानार्थं विधायकं सूत्रं अस्ति वा इति दृश्यताम्</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समासविधायकं सूत्रं नास्ति चेत् अस्माभिः समासः न करणीयः</span> | <span lang="HI">परन्तु काव्येषु</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तादृशः समासः अस्ति चेत्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सह सुपा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२.१.४)</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सूत्रेण समर्थनीयः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अष्टाध्यायां चत्वारः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकाराः सन्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">- </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभाव</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुष</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहि</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वन्द्व</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधिकारः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चेति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">प्रत्येकस्मिन् अधिकारे</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासविधायकसूत्राणि सन्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">समाससम्बद्धसूत्रे सुप् इत्युक्ते सुबन्तं</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुपा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्युक्ते सुबन्तेन पदेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यर्थः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३) आदौ</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाससंज्ञा विधीयते</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राक्कडारात्समासः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">तदनन्तरं विशिष्टसमाससंज्ञा</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधीयते विशिष्टसूत्रेण</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वन्द्वसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">बहुव्रीहिसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अव्ययीभावसंज्ञा इत्यादयः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४) समासकृते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कृत्तद्धितसमासाश्च</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सूत्रेण समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा विधीयते।</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) पूर्वोत्तरपदयोः विभक्तिप्रत्ययस्य लोपःसमासकृते</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुपो</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">धातुप्रातिपदिकयोःकृत्तद्धितसमासाश्च</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">७१४६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सूत्रेण </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययलोपे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययलक्षणम्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुप् -प्रत्ययस्य लोपानन्तरम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि प्रत्ययस्य लक्षणं तिष्ठति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यतः पूर्वपदस्यसमासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदसंज्ञा</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">च तिष्ठति</span><span>  </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> | </span>विधीयते।</big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६) पूर्वनिपातः =</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमानिर्दिष्टं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास उपसर्जनम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">संज्ञासूत्रेण</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासविधायकसूत्रे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यत् पदं प्रथमा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्तौ</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">निर्दिष्टम् अस्ति तस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनसंज्ञा भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">यस्य पदस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनसंज्ञा भवति तत् पदं पूर्वं तिष्ठति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वम्‌</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५) पूर्वोत्तरपदयोः विभक्तिप्रत्ययस्य लोपः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुपो</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">७१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति सूत्रेण </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययलोपे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययलक्षणम्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुप् -प्रत्ययस्य लोपानन्तरम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि प्रत्ययस्य लक्षणं तिष्ठति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यतः पूर्वपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदसंज्ञा</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">च तिष्ठति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> | </span></big>
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>७) समासान्तप्रत्ययाः = समासे कुत्रचित् समासान्तप्रत्ययः विधीयते इति स्मर्तव्यम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्व-उत्तरपदयोः विशिष्टकार्याणि = कुत्रचित् उत्तरपदे इति अधिकारे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्थितस्य सूत्रस्य प्रभावेन पूर्वपदे किञ्चित् कार्यं भवितुम् अर्हति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६) पूर्वनिपातः =</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमानिर्दिष्टं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास उपसर्जनम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">संज्ञासूत्रेण</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासविधायकसूत्रे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यत् पदं प्रथमा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विभक्तौ</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">निर्दिष्टम् अस्ति तस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनसंज्ञा भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">यस्य पदस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>उपसर्जनसंज्ञा भवति तत् पदं पूर्वं तिष्ठति<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वम्‌</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>सूत्रेण <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>९) सन्धिः = समासे सन्धिः करणीयः एव <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१०) समासस्य लिङ्गस्य</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">,</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वचनस्य च निर्णयं कुर्मः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<big>७) समासान्तप्रत्ययाः = समासे कुत्रचित् समासान्तप्रत्ययः विधीयते इति स्मर्तव्यम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">११)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्तपदात् सुबुत्पत्तिः = समासस्य प्रातिपदिकात् सुबुत्पत्तिः भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सामान्यतः प्रथमाविभक्तौ एकवचनप्रत्ययः सु इत्येव योजयामः यतोहि तादृशी</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">शैली अस्ति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्व-उत्तरपदयोः विशिष्टकार्याणि = कुत्रचित् उत्तरपदे इति अधिकारे</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>स्थितस्य सूत्रस्य प्रभावेन पूर्वपदे किञ्चित् कार्यं भवितुम् अर्हति।</big>
 
 
<big>९) सन्धिः = समासे सन्धिः करणीयः एव <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१०) समासस्य लिङ्गस्य</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">,</span>वचनस्य च निर्णयं कुर्मः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">११)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्तपदात् सुबुत्पत्तिः = समासस्य प्रातिपदिकात् सुबुत्पत्तिः भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सामान्यतः प्रथमाविभक्तौ एकवचनप्रत्ययः सु इत्येव योजयामः यतोहि तादृशी</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>शैली अस्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
Line 622 ⟶ 645:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
'''<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>उदाहरणम्</big></span>'''
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधुना</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">एकं सरलम् उदाहरणं स्वीकृत्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासप्रक्रिया कथं भवति इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">परिशीलयामः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span></big>
 
'''<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यथाअधुना</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">- </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजपुरुषःएकं सरलम् उदाहरणं स्वीकृत्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासप्रक्रिया कथं भवति इति</span><span षष्ठीlang="HI" style="font-तत्पुरुषसमासस्यfamily:Lohit उदाहरणम्Devanagari,sans-serif"> </span>परिशीलयामः<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span></big>'''
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राज्ञः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुषः इति लौकिकविग्रहवाक्यम्</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">प्रथमे सोपाने अलौकिकविग्रहवाक्यं चिन्त्यते</span> |</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>
 
'''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुषयथा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> + </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सु+राजन्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">+ राजपुरुषः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ङस्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> '</span><span>  </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="fontषष्ठी-family:Lohitतत्पुरुषसमासस्य Devanagari,sans-serif">उदाहरणम् </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अलौकिकविग्रहवाक्यम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>'''
 
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुष</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> + </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सु+राजन्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ङस्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> '</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाससंज्ञा भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राक्कडारात्समासः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">तदनन्तरं</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण विशिष्ट</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसंज्ञा अपि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधीयते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|'''<span lang="HI">षष्ठी</span>'''</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधायकसूत्रेण राज्ञः इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">षष्ठ्यन्तं सुबन्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुषः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति समर्थेन सुबन्तेन सह</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राज्ञः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुषः इति लौकिकविग्रहवाक्यम्</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| प्रथमे सोपाने अलौकिकविग्रहवाक्यं चिन्त्यते |</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span></big>
 
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुष</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> + </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सु+राजन्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ङस्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> '</span><span>  </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>अलौकिकविग्रहवाक्यम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुष</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> + </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सु+राजन्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ङस्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> '</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाससंज्ञा भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्राक्कडारात्समासः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">तदनन्तरं</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''तत्पुरुषः'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण विशिष्ट</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तत्पुरुषसंज्ञा अपि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधीयते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|'''<span lang="HI">षष्ठी</span>'''</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विधायकसूत्रेण राज्ञः इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">षष्ठ्यन्तं सुबन्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुषः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति समर्थेन सुबन्तेन सह</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>समस्यते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुष</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> + </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सु+राजन्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ङस्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> '</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कृत्तद्धितसमासाश्च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण ।</span></big>
Line 638 ⟶ 666:
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुष</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> + </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सु+राजन्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ङस्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> '</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इदानीं</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुप्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययौ</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लुकौ</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लोपौ</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवतः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">७१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनेन </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अतः</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ङस्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सु</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनयोः लुक्‌ भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुष + राजन्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुप्तिङन्तं पदम्</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यस्य अन्ते सुप्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदसंज्ञा भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अत्र</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">च</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> '</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजन्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अन्ते सुप्‌ नास्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">; </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तर्हि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रश्नः उदेति यत्‌ तस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदसंज्ञा अस्ति न वा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">? </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उत्तरमस्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यत्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्‌</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययस्य लोपानान्तरम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अपि प्रत्ययस्य लक्षणं तिष्ठति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः पदसंज्ञा अस्त्येव</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> | </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजन् इत्यस्य पदसंज्ञा अस्ति इति कृत्वा एव अग्रे राजन् इत्यस्य नकारस्य लोपः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुष + राजन्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुप्तिङन्तं पदम्</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अत्र (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमानिर्दिष्टं.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास उपसर्जनम्.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> १४</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">() </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४३</span><spanयस्य style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">)अन्ते सुप्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> प्रत्ययः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण प्रथमाविभक्त्यां</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> अस्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यत्, पदं निर्दिष्टम् अस्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> तस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासविधायकसूत्रे तस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदसंज्ञा भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनसंज्ञा भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अत्र</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासविधायकसूत्रम् अस्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> '</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">षष्ठीराजन्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">' </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(इत्यस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अन्ते सुप्‌ नास्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.; </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) तर्हि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span>  </span><span stylelang="font-family:Lohit Devanagari,sans-serifHI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|प्रश्नः <spanउदेति lang="HI">अस्मिन्यत्‌ सूत्रे षष्ठी इति</span>तस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदं प्रथमाविभक्तौपदसंज्ञा अस्ति अतःन वा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">? </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवतिउत्तरमस्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अधुना</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> यत्</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनं पूर्वम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्‌</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३०६२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इतिइत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><spanप्रत्ययस्य lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण उपसर्जनसंज्ञकपदस्य</span>लोपानन्तरम्<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वनिपातःअपि भवतिप्रत्ययस्य </span><spanलक्षणं style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अस्माकम्</span>तिष्ठति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उदाहरणे राजन् इतिअतः पदंपदसंज्ञा षष्ठयन्तंअस्त्येव</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">  </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">,| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः</span><spanराजन् lang="HI"इत्यस्य style="font-family:Lohitपदसंज्ञा Devanagari,sans-serif">अस्ति </span><spanइति lang="HI"कृत्वा style="font-family:Lohitएव Devanagari,sans-serif">तस्यअग्रे उपसर्जनसंज्ञाराजन् भूत्वा</span><spanइत्यस्य lang="HI"नकारस्य style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य पूर्वनिपातःलोपः भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुष + राजन्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''अत्र<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमानिर्दिष्टं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समास उपसर्जनम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण प्रथमाविभक्त्यां</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">यत् पदं निर्दिष्टम् अस्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासविधायकसूत्रे तस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनसंज्ञा भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अत्र</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासविधायकसूत्रम् अस्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">षष्ठी</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अस्मिन् सूत्रे षष्ठी इति</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अधुना</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उपसर्जनं पूर्वम्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण उपसर्जनसंज्ञकपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पूर्वनिपातः भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अस्माकम्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">उदाहरणे राजन् इति पदं षष्ठयन्तं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य उपसर्जनसंज्ञा भूत्वा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य पूर्वनिपातः भवति</span> <span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजन्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> + </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुष</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">७</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण प्रातिपदिकसंज्ञक</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लोपः भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजन् इत्यस्य पदसंज्ञा अपि अस्ति प्रातिपदिकसंज्ञा अपि अस्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अत्र संज्ञाद्वयं तिष्ठति न कोपि क्लेशः</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः राजन् इति प्रातिपदिकस्य</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लोपः भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">७</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रेण</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजपुरुष <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
Line 646 ⟶ 676:
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजपुरुष</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इदानीं लिङ्गस्य</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वचनस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">च निर्णयः भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| '''<span lang="HI">परवल्लिङ्गं</span>'''</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्वन्द्वतत्पुरुषयोः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.<span lang="SA">२</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनेन</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासे उत्तरपदस्य यत् लिङ्गम् अस्ति तदेव लिङ्गं भवति द्वन्द्वतत्पुरुषयोः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">उत्तरपदम् अस्ति</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">पुरुष- इति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लिङ्गं अस्ति पुल्लिङ्गम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अतः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजपुरुष इति समस्तपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लिङ्गं भवति पुल्लिङ्गम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सामान्यतया समासः प्रथमपुरुषे एकवचने एव उच्यते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अतः</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजपुरुषः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यस्य वचनं भवति एकवचनम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तदनन्तरम् अस्माकं विवक्षानुगुणं वाक्ये समस्तपदस्य विभक्तेः परिवर्तनं कृत्वा प्रयोगः करणीयः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजपुरुष</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा अस्ति इति कृत्वा</span><span>  </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> '''<span lang="SA">ङ्याप्प्रातिपदिकात्‌</span>'''</span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> ( <span lang="SA">४.१.१) </span></span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इति द्वाभ्यां सूत्राभ्यां प्रातिपदिकात् सुबुत्पत्तिः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजपुरुष</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> + </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सु</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''''<spanसमासस्य lang="HI"प्रातिपदिकसंज्ञा style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजपुरुषसुअस्ति इति भवतिकृत्वा</span>   </span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">अधुना उकारस्य इत् संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> ''' <span lang="HI">तस्य लोपः</span>ङ्याप्प्रातिपदिकात्‌'''<span lang="HI"> (१.३.९) इत्यनेन उकारस्य लोपः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span><span> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) '<nowiki/>''' इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HISA">राजपुरुषरु इति भवति</span> | <span lang="HI">उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( ४.१.३.२) इत्यनेन</span>, <span lang="HI">तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (.३.९) इत्यनेन </span>| <span lang="HI">राजपुरुषर् इति भवति</span>|<span lang="HI">अधुना '''खरवसानयोर्विसर्जनीयःस्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌''' (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति अवसानावस्थायाम्</span> | <span lang="HI">अतः</span></span><span> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> राजपुरुषः इति समस्तपदं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सिद्धम्</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">सामान्यतया समासः</span>.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमाविभक्तौ एकवचने एव क्रियते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">तदनन्तरं विवक्षानुगुणं विभक्तेः परिवर्तनं कृत्वा</span>.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">वाक्ये) प्रयुज्यते</span><spanइति style="font-family:Lohitद्वाभ्यां Devanagari,sans-serif"सूत्राभ्यां lang="HI">प्रातिपदिकात् सुबुत्पत्तिः भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">सर्वासु विभक्तिषु राम-शब्दवत् रूपाणि भवन्ति |</span></span></big>
 
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">राजपुरुष</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> +</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सु</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'<nowiki/>''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>''राजपुरुषसु इति भवति '''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| '''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अधुना उकारस्य इत् संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत् ( १.३.२)''' इत्यनेन <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> '''तस्य लोपः (१.३.९)''' इत्यनेन उकारस्य लोपः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> अधुना''' ससजुषो रुः (८.२.६६) '<nowiki/>''' इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| राजपुरुषरु इति भवति | उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन, तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन | राजपुरुषर् इति भवति|अधुना '''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति अवसानावस्थायाम् | <span lang="HI">अतः</span></span><span> </span> राजपुरुषः इति समस्तपदं<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सिद्धम्</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| सामान्यतया समासः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>प्रथमाविभक्तौ एकवचने एव क्रियते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| तदनन्तरं विवक्षानुगुणं विभक्तेः परिवर्तनं कृत्वा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>वाक्ये प्रयुज्यते<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| सर्वासु विभक्तिषु राम-शब्दवत् रूपाणि भवन्ति |</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>अन्यत् उदाहरणम्</big></span>'''
 
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवच्चक्षुः इति षष्ठीतत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, <span lang="SA">लौकिकविग्रहः भवतः चक्षुः इति |</span><br />
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">भवच्चक्षुः इति षष्ठीतत्पुरुषसमासः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, <span lang="SA">लौकिकविग्रहः भवतः चक्षुः इति |</span></span></big>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><br />
</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अलौकिकविग्रहः </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवत्‌ +ङस्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु + सु</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">' </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति ।</span></big>
 
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवत्‌ +ङस्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु + सु</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">' </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">समाससंज्ञा भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">प्राक्कडारात्समासः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रेण</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">तदनन्तरं</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तत्पुरुषः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रेण विशिष्ट</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> -</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तत्पुरुषसंज्ञा अपि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">विधीयते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| '''<span lang="HI">षष्ठी</span>'''</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">विधायकसूत्रेण भवतः इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">षष्ठ्यन्तं सुबन्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षुः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति समर्थेन सुबन्तेन सह</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">समस्यते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black" lang="HI"> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवत्‌ +ङस्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु + सु</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">' </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">समाससंज्ञा भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">प्राक्कडारात्समासः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रेण</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">तदनन्तरं</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तत्पुरुषः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रेण विशिष्ट</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> -</span> तत्पुरुषसंज्ञा अपि<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">विधीयते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| '''<span lang="HI">षष्ठी</span>'''</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">विधायकसूत्रेण भवतः इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">षष्ठ्यन्तं सुबन्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षुः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति समर्थेन सुबन्तेन सह</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>समस्यते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवत्‌ +ङस्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु + सु</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">' </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति </span>'''<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कृत्तद्धितसमासाश्च</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (<span lang="SA">१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण </span>| </span></big>
Line 668 ⟶ 704:
</span><big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">'</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवत्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अत्र</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">प्रथमानिर्दिष्टं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">समास उपसर्जनम्</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रेण प्रथमाविभक्त्यां</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">यत् पदं निर्दिष्टम् अस्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">समासविधायकसूत्रे तस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">उपसर्जनसंज्ञा भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">अत्र</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">समासविधायकसूत्रम् अस्ति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">षष्ठी</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति</span><span style="color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">अस्मिन् सूत्रे षष्ठी इति</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">अधुना</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">उपसर्जनं पूर्वम्‌</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">३०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रेण उपसर्जनसंज्ञकपदस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पूर्वनिपातः भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">अस्माकम्</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">उदाहरणे भवत् इति पदं षष्ठयन्तं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पदम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अतः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तस्य उपसर्जनसंज्ञा भूत्वा</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तस्य पूर्वनिपातः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवत्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> '''झलां जशोऽन्ते''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">३९</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) <span lang="SA">इत्यनेन जश्त्वसन्धिः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवद्‌ चक्षु </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> '''स्तोः श्चुना श्चुः''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) <span lang="SA">इत्यनेन चकारस्य प्रभावेन दकारस्य स्थाने जकारादेशः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवज्‌ चक्षु </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> '''खरि च''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">५५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) <span lang="SA">इत्यनेन जकारस्य स्थाने चकारादेशः भवति खरि परे</span></span><span lang="SA" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवच्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> वर्णमेलने </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> भवच्चक्षु इति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">एतानि सन्धि-सम्बद्ध-सूत्राणि त्रिपाद्यां सन्ति यत्र '''पूर्वत्रासिद्धम्''' ( ८.२.१) इत्यस्य अधिकारः अस्ति अतः सूत्राणि क्रमेण एव प्रवर्तनीयानि</span> |</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवत्‌ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवच्चक्षु+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> '''झलां जशोऽन्ते''' </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इदानीं लिङ्गस्य</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, .</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">वचनस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> .</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">च निर्णयः भवति३९</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|''') <span lang="HISA">परवल्लिङ्गंइत्यनेन जश्त्वसन्धिः भवति </span>'''</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit DevanagariArial,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">द्वन्द्वतत्पुरुषयोः </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवद्‌ चक्षु </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit DevanagariArial,sans-serif;color:black">(२.४.२६) इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">  '''स्तोः श्चुना श्चुः''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">समासे उत्तरपदस्य यत् लिङ्गम् अस्ति तदेव लिङ्गं भवति द्वन्द्वतत्पुरुषयोः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| .</span><span lang="HI">उत्तरपदम् अस्ति</span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> .</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु- इति४०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">,) <span lang="HISA">इत्यनेन चकारस्य प्रभावेन दकारस्य स्थाने जकारादेशः भवति तस्य</span></span><span langstyle="HIfont-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">लिङ्गंभवज्‌ अस्तिचक्षु पुल्लिङ्गम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit DevanagariArial,sans-serif;color:black">,→</span><span lang="HI"> अतःstyle="font-family:Lohit भवच्चक्षुDevanagari,sans-serif;color:black"> इति'''खरि च''' समस्तपदस्य</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">लिङ्गं भवति पुल्लिङ्गम् .</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> .</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सामान्यतया समासः प्रथमपुरुषे एकवचने एव उच्यते५५</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|) <span lang="HISA">अतःइत्यनेन जकारस्य स्थाने चकारादेशः भवति खरि परे</span></span><span lang="SA" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black"> </span><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवच्चक्षुभवच्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">+ </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्य वचनं भवति एकवचनम्वर्णमेलने </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit DevanagariArial,sans-serif;color:black">|</span> <span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तदनन्तरम् अस्माकं विवक्षानुगुणं वाक्ये समस्तपदस्य विभक्तेः परिवर्तनं कृत्वा प्रयोगः करणीयःभवच्चक्षु इति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span> एतानि सन्धि-सम्बद्ध-सूत्राणि त्रिपाद्यां सन्ति यत्र '''पूर्वत्रासिद्धम्''' ( ८.२.१) इत्यस्य अधिकारः अस्ति अतः सूत्राणि क्रमेण एव प्रवर्तनीयानि |</span></big>
 
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवच्चक्षु +सु</span><span style="color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> अत्र भवच्चक्षु</span><span style="color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> <span lang="HI">इति प्रातिपदिकात् सु प्रत्ययः विधीयते</span></span><span style="color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> '''ङ्याप्प्रातिपदिकात्‌'''</span>'''<span style="color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black" lang="HI"> ( ४.१.१) स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌ (४.१.२) इति द्वाभ्यां सूत्राभ्याम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|<span lang="HI"> सु इति प्रत्यये उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन, <span lang="HI">तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन |<span lang="HI">अतः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवच्चक्षु +स् इति भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) '<nowiki/>''' इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> <span lang="HI">भवच्चक्षुरु इति भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> <span lang="HI">उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन</span>, <span lang="HI">तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span> <span lang="HI">भवच्चक्षुर् इति भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> <span lang="HI">अधुना '''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति अवसानावस्थायाम्</span> <span lang="HI"><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> अतः</span><span style="color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> भवच्चक्षुः इति समस्तपदं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सिद्धम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">प्रथमाविभक्तौ एकवचने भवच्चक्षुः इति रूपम् </span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span><span style="color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">एवमेव अन्यान् सुप्-प्रत्ययान् योजयित्वा सर्वासु विभक्तिषु रूपाणि साधयामः</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">रूपाणि गुरु-शब्दवत् भवन्ति |</span></span></big>
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवच्चक्षु</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इदानीं लिङ्गस्य</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">वचनस्य</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>च निर्णयः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| '''परवल्लिङ्गं'''</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">द्वन्द्वतत्पुरुषयोः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(२.४.२६) इत्यनेन</span><span style="color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">समासे उत्तरपदस्य यत् लिङ्गम् अस्ति तदेव लिङ्गं भवति द्वन्द्वतत्पुरुषयोः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">उत्तरपदम् अस्ति</span></span><span style="color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चक्षु- इति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">,<span lang="HI"> तस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">लिङ्गं अस्ति पुल्लिङ्गम्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">,<span lang="HI"> अतः भवच्चक्षु इति समस्तपदस्य</span></span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">लिङ्गं भवति पुल्लिङ्गम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सामान्यतया समासः प्रथमपुरुषे एकवचने एव उच्यते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">अतः</span></span><span style="color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवच्चक्षु</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्य वचनं भवति एकवचनम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span> <span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तदनन्तरम् अस्माकं विवक्षानुगुणं वाक्ये समस्तपदस्य विभक्तेः परिवर्तनं कृत्वा प्रयोगः करणीयः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
 
 
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवच्चक्षु +सु</span><span style="color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif;color:black">→</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> अत्र भवच्चक्षु</span><span style="color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> <span lang="HI">इति प्रातिपदिकात् सु प्रत्ययः विधीयते</span></span><span style="color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> '''ङ्याप्प्रातिपदिकात्‌'''</span>'''<span style="color:black"> </span> ( ४.१.१) स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌ (४.१.२) '''इति द्वाभ्यां सूत्राभ्याम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| सु इति प्रत्यये उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत् ( १.३.२)''' इत्यनेन, <span lang="HI">तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः (१.३.९)''' इत्यनेन |<span lang="HI">अतः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">भवच्चक्षु +स् इति भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">अधुना'''ससजुषो रुः (८.२.६६) '<nowiki/>''' इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> भवच्चक्षुरु इति भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन, तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> <span lang="HI">भवच्चक्षुर् इति भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> अधुना '''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति अवसानावस्थायाम् <span lang="HI"><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> अतः</span><span style="color:black"> </span> भवच्चक्षुः इति समस्तपदं<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सिद्धम्</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| <span lang="HI">प्रथमाविभक्तौ एकवचने भवच्चक्षुः इति रूपम् </span></span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span><span style="color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span>एवमेव अन्यान् सुप्-प्रत्ययान् योजयित्वा सर्वासु विभक्तिषु रूपाणि साधयामः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| रूपाणि गुरु-शब्दवत् भवन्ति |</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
Line 725 ⟶ 764:
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कृदन्ताः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तद्धितान्ताः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासाः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">च अपि प्रातिपदिकसंज्ञकाः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कृच्च</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तद्धितश्च</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासश्च</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कृत्तद्धितसमासाः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इतरेतरद्वन्द्वः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कृत्तद्धितसमासाः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">च अव्ययपदं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">द्विपदमिदं</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रम्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अर्थवदधातुरप्रत्ययः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रातिपदिकम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यस्मात्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अर्थवत्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रातिपदिकम्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनयोः अनुवृत्तिः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अनुवृत्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सहित</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रम्—</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अर्थवन्तः कृत्तद्धितसमासाः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">च प्रातिपदिकानि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span>'''</big>
 
 
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>अनेन सूत्रेण—</big></span>
<big>अनेन सूत्रेण—</big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">धातुतः कृत्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययस्य विधानेन यत्‌ रूपं निष्पन्नं तत्‌ प्रातिपदिकम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">कृदन्तम्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) |</span></big>
Line 745 ⟶ 785:
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लोप</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">संज्ञया अदर्शनं विहितम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span></big>
 
==== <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span></big> ====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लुक्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">श्लु</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">लुप्‌ इत्याभिः तिसृभिः संज्ञाभिः अदर्शनं विहितम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
Line 753 ⟶ 793:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्तपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञायाः प्रयोजनं किम् </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">? '</span></big>
 
<big>समस्तपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञायाः प्रयोजनं किम् <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">? '</span></big>
<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समस्तपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञायाः प्रयोजनद्वयं वर्तते</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="SA">प्रातिपदिकसंज्ञा अस्ति चेत् एव </span></span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुपो</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">७१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) <span lang="SA">इति सूत्रेण समस्तपदस्य अवयवभूतानां सुप् -प्रत्ययानां</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">लुक् भवति </span>| <span lang="SA">एतत् प्रातिपदिकसंज्ञायाः प्रथमं प्रयोजनम्</span> | <span lang="SA">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा अस्ति चेत् एव सुप् -प्रत्ययाः विधीयन्ते '''ङ्याप्प्रातिपदिकात्‌'''</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> ( <span lang="SA">४.१.१) इति सूत्रेण</span> | <span lang="SA">यदा सुप्- प्रत्ययाः विधीयन्ते तदा</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">एव पदत्वं सिद्ध्यति '''सुप्तिङन्तं पदम्''' </span>(<span lang="SA">१.४.४१) इति सूत्रेण </span>| '''<span lang="SA">अपदं न प्रयुञ्जीत</span>'''<span lang="SA"> इति नियमात् लोके पदम् एव प्रयोक्तव्यम् |</span></span></big>
 
<big>समस्तपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञायाः प्रयोजनद्वयं वर्तते <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="SA">प्रातिपदिकसंज्ञा अस्ति चेत् एव </span></span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सुपो</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">७१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) <span lang="SA">इति सूत्रेण समस्तपदस्य अवयवभूतानां सुप् -प्रत्ययानां</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">लुक् भवति </span>| एतत् प्रातिपदिकसंज्ञायाः प्रथमं प्रयोजनम् | <span lang="SA">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा अस्ति चेत् एव सुप् -प्रत्ययाः विधीयन्ते '''ङ्याप्प्रातिपदिकात्‌'''</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> ( <span lang="SA">४.१.१) इति सूत्रेण</span> | <span lang="SA">यदा सुप्- प्रत्ययाः विधीयन्ते तदा</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">एव पदत्वं सिद्ध्यति '''सुप्तिङन्तं पदम्''' </span>(<span lang="SA">१.४.४१) इति सूत्रेण </span>| '''<span lang="SA">अपदं न प्रयुञ्जीत</span>''' इति नियमात् लोके पदम् एव प्रयोक्तव्यम् |</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
Line 764 ⟶ 805:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"big><bigu>तिङन्तपदम्‌</bigu></spanbig>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">धातुभ्यः तिङ्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">प्रत्ययानां योजनेन तिङन्तपदं— नाम क्रियापदं— निष्पन्नम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
Line 866 ⟶ 907:
 
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>२) औ इति प्रत्यये कोपि इत्संज्ञकः वर्णः नास्ति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">३) जस् इति प्रत्यये जकारस्य इत्संज्ञा भवति '''चुटू''' ( १.३.७) इति सूत्रेण</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४) अम्जस् इति प्रत्यये</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, <span lang="HI">मकारस्यजकारस्य इत्संज्ञा भवति स्म '''हलन्त्यम्चुटू''' ( १.३.) इति सूत्रेण परन्तु '''न विभक्तौ तुस्माः''' (१.३.४) इति सूत्रेण तस्य निषेधः क्रियते अतः मकारस्य इत्संज्ञा न भवति</span> | <span langstyle="HIfont-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अम् इति एव अवशिष्यते |</span></span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४) अम् इति प्रत्यये</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, <span lang="HI">मकारस्य इत्संज्ञा भवति स्म '''हलन्त्यम्''' ( १.३.३) इति सूत्रेण परन्तु '''न विभक्तौ तुस्माः''' (१.३.४) इति सूत्रेण तस्य निषेधः क्रियते अतः मकारस्य इत्संज्ञा न भवति</span> | <span lang="HI">अम् इति एव अवशिष्यते |</span></span></big>
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">५) औट् इति प्रत्यये टकारस्य इत्संज्ञा भवति '''हलन्त्यम्''' ( १.३.३) इति सूत्रेण </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">औ इति अवशिष्यते |</span></span></big>
 
<big>५) औट् इति प्रत्यये टकारस्य इत्संज्ञा भवति '''हलन्त्यम्''' ( १.३.३) इति सूत्रेण <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">औ इति अवशिष्यते |</span></span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">६) टा इति प्रत्यये टकारस्य इत्संज्ञा भवति '''चुटू''' ( १.३.७ इति सूत्रेण</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, <span lang="HI">आ इति अवशिष्यते</span> |</span></big>
Line 879 ⟶ 922:
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८) ङे</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, <span lang="HI">ङि इत्यनयोः प्रत्यययोः '''लश्क्वतद्धिते''' (१.३.८) इति सूत्रेण ङकारस्य इत्संज्ञा भवति</span> | <span lang="HI">अतः एकारः</span>, <span lang="HI">इकारः च अवशिष्येते |</span></span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">९) ङसि</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, <span lang="HI">ङस्</span></span><span> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनयोः प्रत्यययोः '''लश्क्वतद्धिते''' (१.३.८) इति सूत्रेण ङकारस्य इत्संज्ञा भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| <span lang="HI">इकारस्य इत् संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन</span> |<span lang="HI"> ङस् इत्यत्र सकारस्य इत्संज्ञा भवति स्म '''हलन्त्यम्''' ( १.३.३) इति सूत्रेण परन्तु '''न विभक्तौ तुस्माः''' (१.३.४) इति सूत्रेण तस्य निषेधः क्रियते अतः सकारस्य इत्संज्ञा न भवति।उभयत्र अस् इति एव अवशिष्यते</span> |</span></big>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१०) ङसि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serifHI">ओस्ङस्</span></span><span> </span>इत्यनयोः प्रत्यययोः '''लश्क्वतद्धिते''' (१.३.८) इति सूत्रेण ङकारस्य इत्संज्ञा भवति <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">,| <spanइकारस्य lang="SA">आम्इत् इत्यनयोःसंज्ञा प्रत्यययोःभवति सकारस्य</span>,'''उपदेशेऽजनुनासिक <spanइत्''' lang="SA">मकारस्य( १.३.२) इत्यनेन | ङस् इत्यत्र सकारस्य इत्संज्ञा भवति स्म '''हलन्त्यम्''' ( १.३.३) इति सूत्रेण परन्तु '''न विभक्तौ तुस्माः''' (१.३.४) इति सूत्रेण तस्य निषेधः क्रियते अतः सकारस्य</span>, <span lang="SA">मकारस्य च इत्संज्ञा न भवति</span>भवति।उभयत्र |अस् <spanइति lang="SA">ओस्</span>, <span lang="SA">आम् च अवशिष्येतेएव अवशिष्यते |</span></span></big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><br />
 
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१०)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ओस्</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, आम् इत्यनयोः प्रत्यययोः सकारस्य, मकारस्य च इत्संज्ञा भवति स्म हलन्त्यम् ( १.३.३) इति सूत्रेण परन्तु न विभक्तौ तुस्माः (१.३.४) इति सूत्रेण तस्य निषेधः क्रियते अतः सकारस्य, मकारस्य च इत्संज्ञा न भवति | ओस्, आम् च अवशिष्येते |</span></big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><br />
<br />
<big><span lang="SA">११) सुप् इति प्रत्यये पकारस्य इत्संज्ञा भवति हलन्त्यम् ( १.३.३) इति सूत्रेण</span>, <span lang="SA">सु इति अवशिष्यते |</span></big></span>
 
 
==== <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तस्य लोपः </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(१.३.९)</span></big> ====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यनेन सर्वत्र इत्संज्ञकवर्णस्य लोपः भवति</span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span></big>
 
==== <big>'''तस्य लोपः '''(१.३.९)</big> ====
====<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">ङ्याप्प्रातिपदिकात्‌</span>''' <span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(४.१.१)</span></big>====
<big>इत्यनेन सर्वत्र इत्संज्ञकवर्णस्य लोपः भवति '''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">[अधिकारः ४.१.१ – ५.४.१६०] |</span>'''</big>
 
====<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>'''ङ्याप्प्रातिपदिकात्‌''' (४.१.१)</big> <big> '''[अधिकारः ४.१.१ – ५.४.१६०] '''</big>====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चतुर्थे पञ्चमे चाध्याययोः यावन्तः प्रत्यायाः विहिताः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">,<span lang="HI"> ते सर्वे प्रातिपदिकेभ्यः</span>,<span lang="HI"> ङ्यन्तेभ्यः</span>,<span lang="HI"> आबन्तेभ्यः वा आयान्ति </span>|<span lang="HI"> ङ्यन्तरूपाणि आबन्तरूपाणि च स्त्रीलिङ्गरूपाणि इति </span>|<span lang="HI"> तर्हि आहत्य चतुर्थे पञ्चमे चाध्याययोः सर्वाणि सुबन्तविधायकसूत्राणि सन्ति</span>;<span lang="HI"> तेषु सर्वेषु यत्‌ किमपि विहितं</span>,<span lang="HI"> '''प्रत्ययः''' इत्यनेन यः विहितः</span>,<span lang="HI"> तस्य नाम प्रत्ययः </span>|<span lang="HI"> अपि च यः विहितः</span>,<span lang="HI"> सः सर्वत्र प्रातिपदिकात्‌</span>,<span lang="HI"> ङ्यन्तात्‌</span>,<span lang="HI"> आबन्तात्‌ वा विहितः भवति </span>|</span></big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"><span lang="HI"> </span></span>
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चतुर्थे पञ्चमे चाध्याययोः यावन्तः प्रत्यायाः विहिताः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">,<span lang="HI"> ते सर्वे प्रातिपदिकेभ्यः</span>,<span lang="HI"> ङ्यन्तेभ्यः</span>,<span lang="HI"> आबन्तेभ्यः वा आयान्ति </span>|<span lang="HI"> ङ्यन्तरूपाणि आबन्तरूपाणि च स्त्रीलिङ्गरूपाणि इति </span>|<span lang="HI"> तर्हि आहत्य चतुर्थे पञ्चमे चाध्याययोः सर्वाणि सुबन्तविधायकसूत्राणि सन्ति</span>;<span lang="HI"> तेषु सर्वेषु यत्‌ किमपि विहितं</span>,<span lang="HI"> '''प्रत्ययः''' इत्यनेन यः विहितः</span>,<span lang="HI"> तस्य नाम प्रत्ययः </span>|<span lang="HI"> अपि च यः विहितः</span>,<span lang="HI"> सः सर्वत्र प्रातिपदिकात्‌</span>,<span lang="HI"> ङ्यन्तात्‌</span>, आबन्तात्‌ वा विहितः भवति |</span></big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"><span lang="HI"> </span></span>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
==== <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पूर्वत्रासिद्धम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">)</span></big> ====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सपादसप्ताध्याय्यां स्थितस्य सूत्रस्य दृष्ट्या त्रिपादी असिद्धा अपि च त्रिपाद्यां पूर्वत्रिपाद्याः दृष्ट्या परत्रिपादी असिद्धा </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इदम्‌ अधिकारसूत्रम्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">; </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तस्य प्रभावः भवति ग्रन्थस्य अन्तपर्यन्तम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पूर्वस्मिन्‌ इति पूर्वत्र </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">न सिद्धम्‌ असिद्धम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पूर्वत्र अव्ययम्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">असिद्धं प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्‌— '''पूर्वत्र असिद्धम्‌''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
==== <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">स्वमोर्नपुंसकात्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">७</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span></big> ====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">नपुंसकात्‌ अङ्गात्‌ सु</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अम्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यनयोः लुक्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">लोपः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) | </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सुश्च अम्‌ तयोरितरेतरद्वन्द्वः स्वमौ</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तयोः स्वमोः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">स्वमोः षष्ठ्यन्तम्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">नपुंसकात्‌ पञ्चम्यन्तम्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">षड्भ्यो लुक्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">७</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">,</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">,</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्मात्‌ लुक्‌ इत्यस्य अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अनुवृत्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सहितसूत्रम्‌— '''नपुंसकात्‌ अङ्गात्‌ स्वमोः लुक्''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
Line 914 ⟶ 958:
 
==== <big>'''<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अमि पूर्वः</span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> (<span lang="SA">६.१.१०७)</span></span></big> ====
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><span lang="SA">अक् वर्णात्</span></span><span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">अम् सम्बन्धी अच् परः चेत् पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरुपम् एकादेशो भवति</span> | <span lang="SA">अमि सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="SA">पूर्वः प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">द्विपदमिदं सूत्रम् </span>| '''<span lang="SA">अकः सवर्णे दीर्घः</span>''' ( <span lang="SA">६.१.९९) इत्यस्मात् सूत्रात् '''अकः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः</span>|'''<span lang="SA">एकः पूर्वपरयोः</span>''' (<span lang="SA">६.१.८३)</span>, '''<span lang="SA">संहितायाम्</span>''' (<span lang="SA">६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः</span> | '''<span lang="SA">इको यणचि</span>''' ( <span lang="SA">६.१.७७) इत्यस्मात् सूत्रात् अचि इत्यस्य अनुवृत्तिः</span> | <span lang="SA">अनुवृत्ति सहितसूत्रम् — '''अकः'''</span></span>'''<span> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> <span lang="SA">अमि अचि पूर्वपरयोः एकः पूर्वः संहितायाम्</span> |</span>'''</big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
==== <big>'''<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">ससजुषो रुः </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(<span lang="SA">८.२.६६)</span></span></big> ====
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><span lang="SA">पदान्ते सकारस्य च सजुष्‌-शब्दस्य षकारस्य च स्थाने रु-आदेशो भवति </span>| '''<span lang="SA">येन विधिस्तदन्तस्य</span>''' (<span lang="SA">१.१.७२) इत्यनेन न केवलं यत्‌ पदं सकारः अस्ति</span>, <span lang="SA">अपि तु यस्य पदस्य अन्ते सकारः अस्ति </span>| '''<span lang="SA">अलोऽन्त्यस्य</span>''' (<span lang="SA">१.१.५२) इत्यनेन पदान्तस्य वर्णस्य स्थाने रु-आदेशः न तु पूर्णपदस्य </span>| <span lang="SA">सश्च सजुश्च ससजुषौ</span>, <span lang="SA">इतरेतरद्वन्द्वः</span>, <span lang="SA">तयोः ससजुषोः </span>| <span lang="SA">ससजुषोः षष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="SA">रुः प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| '''<span lang="SA">पदस्य</span>''' (<span lang="SA">८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः </span>| <span lang="SA">अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''ससजुषोः पदस्य रुः'''</span> '''|'''</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
==== '''<big><span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">विरामोऽवसानम्‌ </span></big>'''<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(<span lang="SA">१.४.११०)</span></big>====
<big><span lang="SA">वर्णानाम्‌ अभावः अवसानसंज्ञकः <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span> <span lang="SA">विरामः प्रथमान्तम्‌</span>, <span lang="SA">अवसानं प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span> ' <span lang="SA">सूत्रं स्वयं सम्पूर्णं— '''विरामः अवसानम्‌</span> ''' <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
'''<span> </span>'''
 
==== <big>'''<span lang="SA" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">खरवसानयोर्विसर्जनीयः </span>'''<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(<span lang="SA">८.३.१५) </span></span></big> ====
<big><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><span lang="SA">पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गो भवति खरि परे अथवा अवसानावस्थायाम्‌ </span>| <span lang="SA">खर्‍खर् च अवसानं च (तयोरितरेतरयोगद्वन्द्वः)</span>, <span lang="SA">खरवसाने</span>, <span lang="SA">तयोः खरवसानयोः </span>| <span lang="SA">खरवसानयोः सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="SA">विसर्जनीयः प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| '''<span lang="SA">रो रि</span>''' (<span lang="SA">८.३.१४) इत्यस्मात् रोः इत्यस्य अनुवृत्तिः </span>| '''<span lang="SA">पदस्य</span>''' (<span lang="SA">८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः </span>| '''<span lang="SA">अलोऽन्त्यस्य</span>''' (<span lang="SA">१.१.५२) इत्यनेन रेफान्तपदस्य न अपि तु पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशो भवति</span> | <span lang="SA">अनुवृत्ति-सहितसूत्रं</span> — '''<span lang="SA">खरवासनयोः पदस्य रः विसर्जनीयः संहितायाम्‌</span> |'''</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
==== <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">झलां जशोऽन्ते</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">३९</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span></big> ====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पदान्ते झलः स्थाने जशादेशो भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पदात्‌ परे कोऽपि वर्णः स्यात्‌ वा न वा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रस्य प्रसक्तिः अस्ति एव </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पदात्‌ परे अच्‌ स्यात्‌ हल्‌ स्यात्‌ वा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रस्य प्रसक्तिः अस्ति एव </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">बाधकसूत्रम्‌ अस्ति चेत्‌ अन्या वार्ता </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">झल्‌ प्रत्याहारे पञ्चमवर्गीय</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">व्यञ्जनानि वर्जयित्वा सर्वाणि वर्गीयव्यञ्जनानि </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">नाम अननुनासिक</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">वर्गीयव्यञ्जनानि</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">), </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अपि च श्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">ष्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">स्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">ह्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">प्रयोगे वर्गाणां प्रथमः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">द्वितीयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तृतीयः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चतुर्थश्च वर्णाः आयान्ति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">जश्‌ प्रत्याहारे वर्गाणां तृतीयवर्णः—ज्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">ब्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">ग्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">ड्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">द्‌ इति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">स्थानेऽन्तरतमः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">५०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यनेन कवर्गीयाणां स्थाने गकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">चवर्गीयाणां स्थाने जकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तवर्गीयाणां स्थाने दकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">टवर्गीयाणां स्थाने डकारः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पवर्गीयाणां स्थाने बकारः इति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तर्हि पदस्य अन्ते झल्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">प्रत्याहारे कश्चन वर्णः अस्ति चेत्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">स्थाने तस्य वर्गस्य तृतीयवर्णादेशः भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अयं जश्त्वसन्धिः इत्युच्यते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">झलां षष्ठ्यन्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">जशः प्रथमान्तम्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अन्ते सप्तम्यन्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">पदस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्य अधिकारः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अनुवृत्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सहितसूत्रं— '''पदस्य अन्ते झलां जशः''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
==== <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">खरि च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">५५</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span></big> ====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">झलः स्थाने चरादेशो भवति खरि परे </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">खरि सप्तम्यन्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">च अव्ययपदं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">झलां जश्‌ झशि</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">५३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्मात्‌ झलां इत्यस्य अनुवृत्तिः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">; </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अभ्यासे चर्च</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">५४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्मात्‌ चर्च इत्यस्य अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तयोर्य्वावचि संहितायाम्‌</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१०८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्मात्‌ संहितायाम् इत्यस्य अधिकारः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अनुवृत्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सहितसूत्रं— झलां चर्‍‌चर् खरि च संहितायाम् ‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
==== <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">वाऽवसाने</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">५६</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span></big> ====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अवसाने झलः विकल्पेन चर्‍</span><span style="fontचर्-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">आदेशो भवति </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अनेन अवसानावस्थायां विकल्पेन जश्त्वं चर्त्वं वा </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">वा अव्ययपदम्‌</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अवसाने सप्तम्यन्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">झलां जश्‌ झशि</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">५३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्मात्‌ '''झलां''' इत्यस्य अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अभ्यासे चर्च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">५४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्मात्‌ '''चर्‍चर्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अनुवृत्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सहितसूत्रम्‌— '''अवसाने झलां चरो वा''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
==== <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्तोः श्चुना श्चुः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">४०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">) </span></big> ====
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सकारस्य तवर्गस्य च स्थाने शकारस्य चवर्गस्य च आदेशः भवति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">शकारस्य चवर्गस्य च योजनेन </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|<span style="color:black"> </span></span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">यथासंख्यमनुदेशः समानाम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">३</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१०</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इति परिभाषा</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सूत्रेण उद्देशिनाम्‌ अनुदेशिनां च यथाक्रमम्‌ उद्देशिभिः अनुदेशिनः संबन्ध्यन्ते </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्‌ च तुश्च स्तुः तस्य स्तोः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाहारद्वन्द्वः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">श्‌ च चुश्च श्चुः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">तेन श्चुना</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाहारद्वन्द्वः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">श्‌ च चुश्च श्चुः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समाहारद्वन्द्वः </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">स्तोः षष्ठ्यन्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">श्चुना तृतीयान्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">श्चुः प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">तयोर्य्वावचि संहितायाम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">(</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">२</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">.</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">१०८</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">) </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">इत्यस्मात्‌ '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">| </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">अनुवृत्ति</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">-</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">सहितसूत्रं— '''स्तोः श्चुना श्चुः संहितायाम्''' </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif;color:black">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">अग्रे प्रत्येकं समासस्य विषये</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">सूत्रसहिता दृष्टिः परिशील्यते</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></big>
 
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
'''<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>अभ्यासः</big></span>'''
 
 
<span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big>अधो दत्तेषु उदाहरणेषु प्रक्रिया चिन्तनीया -</big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">१)</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">चोरात् भयम् = चोरभयम्</span></big>
Line 973 ⟶ 1,018:
<span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><big> </big></span>
 
<big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">समासपरिचयः इति विषयः समाप्तः</span><span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif" lang="HI"> <span style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif">|</span></span></big>
{| style="margin-left: auto; margin-right: 0px;"
![[#top | <big><span lang="HI" style="font-family:Lohit Devanagari,sans-serif"><u>उपरि गम्यताम्</u></span></big>]]
teachers
812

edits