14---samAsaH/03C---tatpuruShasamAsaH---karmadhArayaH: Difference between revisions
14---samAsaH/03C---tatpuruShasamAsaH---karmadhArayaH (view source)
Revision as of 10:59, 22 June 2021
, 2 years agono edit summary
No edit summary |
Vamsisudha (talk | contribs) No edit summary |
||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE: 03C - तत्पुरुषसमासः - कर्मधारयः}}
<span lang="ar-SA">'''<big>3) कर्मधारयसमासः</big>'''</span>
<big><span lang="ar-SA">कर्मधारयसमासः तत्पुरुषसमासस्य एव एकः प्रकारः अस्ति। यत्र तत्पुरुषसमासे समानाधिकरण्यं वर्तते तत्र कर्मधारयः इति संज्ञा भवति तत्पुरुषसमासस्यैव।कर्मधारयसमासे पूर्वपदम् अपि प्रथमाविभक्तौ भवति</span>, <span lang="ar-SA">उत्तरपदम् अपि प्रथमाविभक्तौ एव भवति</span>, <span lang="ar-SA">पूर्वोत्तरपदयोः समानाधिकरण्यं भवति।</span></big>
<br />
<big><span lang="ar-SA">'<nowiki/>'''तत्पुरुषः समानाधिकरणः कर्मधारयः''' </span>( <span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४२</span>) = <span lang="ar-SA">तत्पुरुषः इति समासविशेषस्य संज्ञां वक्ष्यति। सः तत्पुरुषः समानाधिकरणपदः कर्मधारयसंज्ञो भवति। समानाधिकरणः इति शब्दः समानविभक्तिकत्वं बोधयति । समासे यदि पूर्वपदस्य अपि च उत्तरपदस्य समानविभक्तिः भवति तर्हि सः समासः कर्मधारयसंज्ञां प्राप्नोति। तत्पुरुषः प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">समानाधिकरणः प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">कर्मधारयः प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">त्रिपदमिदं सूत्रम्। '''प्राक्कडारात्समासः ('''
<br />
<span lang="ar-SA">'''कडाराः कर्मधारये''' </span>( <span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३८</span>) = <span lang="ar-SA">कडारादयः कर्मधारये समासे विकल्पेन पूर्वं प्रयोक्तव्याः। कर्मधारयसमासे कडारादिशब्दानां पूर्वनिपातः भवति। कडाराः प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">कर्मधारये सप्तम्यन्तम्। । '''प्राक्कडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समासः इत्यस्य अधिकारः। '''सह सुपा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''विभाषा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">११</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः । '''आकडारात् एका संज्ञा'''</span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''वाहिताग्न्यादिषु''' </span>( <span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३७</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् वा इत्यस्य अनुवृत्तिः। '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>( <span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् पूर्वम् इत्यस्य अनुवृत्तिः। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्—'''कडाराः पूर्वं कर्मधारये समासे वा ।'''</span>▼
▲<big><span lang="ar-SA">'''कडाराः कर्मधारये''' </span>( <span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३८</span>) = <span lang="ar-SA">कडारादयः कर्मधारये समासे विकल्पेन पूर्वं प्रयोक्तव्याः। कर्मधारयसमासे कडारादिशब्दानां पूर्वनिपातः भवति। कडाराः प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">कर्मधारये सप्तम्यन्तम्। । '''प्राक्कडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समासः इत्यस्य अधिकारः। '''सह सुपा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''विभाषा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">११</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः । '''आकडारात् एका संज्ञा'''</span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>.<span lang="ar-SA">१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''वाहिताग्न्यादिषु''' </span>( <span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३७</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् वा इत्यस्य अनुवृत्तिः। '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>( <span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् पूर्वम् इत्यस्य अनुवृत्तिः। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्—'''कडाराः पूर्वं कर्मधारये समासे वा ।'''</span></big>
<span lang="ar-SA">कडारादिगणे एते शब्दाः सन्ति </span>-<span lang="ar-SA">कडार</span>, <span lang="ar-SA">गडुल</span>, <span lang="ar-SA">काण</span>, <span lang="ar-SA">खञ्ज</span>, <span lang="ar-SA">कुण्ठ</span>, <span lang="ar-SA">खञ्जर</span>, <span lang="ar-SA">खलति</span>, <span lang="ar-SA">गौर</span>, <span lang="ar-SA">वृद्ध</span>, <span lang="ar-SA">भिक्षुक</span>, <span lang="ar-SA">पिङ्गल</span>, <span lang="ar-SA">तनु</span>, <span lang="ar-SA">वटर।</span>▼
▲<big><span lang="ar-SA">कडारादिगणे एते शब्दाः सन्ति </span>-<span lang="ar-SA">कडार</span>, <span lang="ar-SA">गडुल</span>, <span lang="ar-SA">काण</span>, <span lang="ar-SA">खञ्ज</span>, <span lang="ar-SA">कुण्ठ</span>, <span lang="ar-SA">खञ्जर</span>, <span lang="ar-SA">खलति</span>, <span lang="ar-SA">गौर</span>, <span lang="ar-SA">वृद्ध</span>, <span lang="ar-SA">भिक्षुक</span>, <span lang="ar-SA">पिङ्गल</span>, <span lang="ar-SA">तनु</span>, <span lang="ar-SA">वटर।</span></big>
<span lang="ar-SA">यथा –</span>▼
▲<span lang="ar-SA"><big>यथा –</big></span>
<big><span lang="ar-SA">
<big><span lang="ar-SA">विकल्पेन विग्रहः एवम् अपि भवति</span>- <span lang="ar-SA">मिनिश्चासौ कडारश्च </span>= <span lang="ar-SA">जैमिनिकडारः</span></big>
<br />
<span lang="ar-SA">'''<big>पुंवद्भावः</big>'''</span>
<big><span lang="ar-SA">समासे पुंवद्भावः सम्भवति यत्र सामानाधिकरण्यं विद्यते </span>| <span lang="ar-SA">समानम् अधिकरणं इत्यस्य भावः सामानाधिकरण्यम् </span>| <span lang="ar-SA">नाम समासे पदद्वयम् अस्ति चेत्</span>, <span lang="ar-SA">तयोः समानः आधारः अस्ति चेत् तर्हि सामानाधिकरण्यम् अस्ति </span>| <span lang="ar-SA">समानः आधारः इत्यस्य कृते समान</span>-<span lang="ar-SA">विभक्तिकत्वम् अपि अपेक्ष्यते</span>, <span lang="ar-SA">एकार्थबोधकत्वम् अपि अपेक्ष्यते </span>|</big>
<span lang="ar-SA"><big>यथा –</big></span>
<big><span lang="ar-SA">उत्तमा </span>+ <span lang="ar-SA">बालिका → उत्तमबालिका</span></big>
<big><span lang="ar-SA">अस्मिन् उदाहरणे समान</span>-<span lang="ar-SA">विभक्तिकत्वम् अपि अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">एकार्थबोधकत्वम् अपि अस्ति </span>| <span lang="ar-SA">नाम द्वौ अपि शब्दौ प्रथमान्तौ स्तः</span>, <span lang="ar-SA">अतः तयोः समान</span>-<span lang="ar-SA">विभक्तिकत्वम् </span>| <span lang="ar-SA">तथा च द्वयोः अपि अर्थः सा बालिका— अतः एकार्थबोधकत्वम् अपि अस्ति </span>| <span lang="ar-SA">समान</span>-<span lang="ar-SA">विभक्तिकत्वम् अपि अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">एकार्थबोधकत्वम् अपि अस्ति— अतः सामानाधिकरण्यम् अस्ति </span>| <span lang="ar-SA">सामानाधिकरण्यम् अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः पुंवद्भावः सम्भवति </span>| <span lang="ar-SA">इति नियमः </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">समासे यत्र सामानाधिकरण्यं</span>, <span lang="ar-SA">तत्र स्त्रीलिङ्गे पुंवद्भावः भवति इति साधारणनियमः </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">तर्हि सामानाधिकरण्यं केषु समासेषु प्राप्यते</span>? <span lang="ar-SA">कर्मधारय</span>-<span lang="ar-SA">समासे बहुव्रीहि</span>-<span lang="ar-SA">समासे च </span>| <span lang="ar-SA">अन्यत्र न </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">उदाहरणार्थं रामकृष्णौ इति द्वन्द्वसमासः </span>| <span lang="ar-SA">अत्र समान</span>-<span lang="ar-SA">विभक्तिकत्वम् अस्ति किल </span>| <span lang="ar-SA">रामः च कृष्णः च</span>, <span lang="ar-SA">रामकृष्णौ </span>| <span lang="ar-SA">रामः अपि प्रथमान्तः</span>, <span lang="ar-SA">कृष्णः अपि प्रथमान्तः </span>| <span lang="ar-SA">किन्तु रामः रामं बोधयति</span>, <span lang="ar-SA">कृष्णः कृष्णं बोधयति </span>| <span lang="ar-SA">सामानाधिकरण्यम् इत्युक्ते समान</span>-<span lang="ar-SA">विभक्तिकत्वम् एव न </span>| <span lang="ar-SA">एकार्थबोधकत्वम् अपि आवश्यकम् </span>| <span lang="ar-SA">रामकृष्णौ इति पदे एकार्थबोधकत्वं नास्ति </span>| <span lang="ar-SA">अतः सामानाधिकरण्यं नास्ति </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">अतः स्त्रीयां द्वन्द्वसमासः अस्ति चेत्</span>, <span lang="ar-SA">समान</span>-<span lang="ar-SA">विभक्तिकत्वम् भवेत् किन्तु सामानाधिकरण्यं नास्ति अतः पुंवद्भावः न भवति </span>| <span lang="ar-SA">लीलासीते इति </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">शुद्धभाषा इति पदे सामानाधिकरण्यम् अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः पुंवद्भावः </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">अत्र प्रश्नः उदेति</span>, <span lang="ar-SA">कुत्र कुत्र पंवद्भावो भवति</span>? <span lang="ar-SA">यथा आम्रः इति वृक्षः </span>'<span lang="ar-SA">आम्रवृक्षः</span>' <span lang="ar-SA">इति स्थले तादृशवृक्षविशेषः स्त्रीलिङ्गशब्दः अस्ति चेत्</span>, <span lang="ar-SA">पंवद्भावो भवति किम्</span>? <span lang="ar-SA">उत्तरत्वेन सामानाधिकरण्यम् इति तु अपेक्षितमेव</span>; <span lang="ar-SA">इदमपि संयोजनीयम् अस्ति यत् भाषितपुंस्कानामेव पंवद्भावो भवति </span>| <span lang="ar-SA">भाषितपुंस्कः नाम तादृशशब्दः यः पूर्वं पूलिङ्गे आश्रितः </span>| <span lang="ar-SA">तदा स्त्रीत्वविवक्षायां सत्यां स्त्रीप्रत्ययं योजयित्वा स्त्रीलिङ्गपदं कुर्मः </span>| <span lang="ar-SA">एतादृशशब्दाः एव भाषितपुंस्काः </span>| <span lang="ar-SA">भाषितः पुमान् येन सह</span>, <span lang="ar-SA">भाषितपुंस्कः </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">यथा विद्या एव धनं</span>, <span lang="ar-SA">विद्याधनम् </span>| <span lang="ar-SA">विद्या</span>-<span lang="ar-SA">शब्दः भाषितपुंस्कः नास्ति </span>| <span lang="ar-SA">किमर्थमिति चेत्</span>, <span lang="ar-SA">यद्यपि विद्या इति शब्दे टाप् इति स्त्रीप्रत्ययः अस्ति </span>(<span lang="ar-SA">प्रमुखेषु स्त्रीप्रत्ययेषु टाप्</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययः अन्यतमः</span>), <span lang="ar-SA">तथापि </span>"<span lang="ar-SA">पूर्वं विद्यः इति शब्दः आसीत्</span>, <span lang="ar-SA">ततः परं टाप्</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययः योजितः</span>", <span lang="ar-SA">इति नास्ति </span>| <span lang="ar-SA">विद्या</span>-<span lang="ar-SA">शब्दस्य पुंलिङ्गरूपमेव न भवति</span>; <span lang="ar-SA">सदा टाप्</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययान्तमेव भवति </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">पुंलिङ्गे यस्य प्रयोगो भवति</span>, <span lang="ar-SA">तस्मात् शब्दात् स्त्रीप्रत्ययस्य योजनेन तस्य स्त्रीलिङ्गत्वं यदि सम्पादितं</span>, <span lang="ar-SA">तर्हि सः शब्दः भाषितपुंस्कः </span>| '<span lang="ar-SA">माला’</span>, '<span lang="ar-SA">नासिका’</span>, <span lang="ar-SA">एतादृशबहवः शब्दाः सन्ति ये नित्यस्त्रीलिङ्गशब्दाः</span>; <span lang="ar-SA">तेषां स्त्रीप्रत्ययः भवत्येव </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">सुन्दरी इति शब्दः भाषितपुंस्कः यतोहि सन्दरः इत्येवं पुंलिङ्गे व्यवहारः अस्ति</span>; <span lang="ar-SA">स्त्रीलिङ्गविवक्षायां ङीप्</span>-<span lang="ar-SA">प्रत्ययः योज्यते</span>, <span lang="ar-SA">अनेन च सुदरी इति रूपं भवति </span>| <span lang="ar-SA">इदं विशेष्यनिघ्नपदमिति उच्यते </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">त्रिषु लिङ्गेषु सम्भावना अस्ति यस्य</span>, <span lang="ar-SA">तादृशविशेषणं पूर्वपदमस्ति चेदेव पुंवद्भावो भवति </span>| <span lang="ar-SA">अतः विशेषणपूर्वपद</span>-<span lang="ar-SA">कर्मधारयसमासः अस्ति चेत् भवति </span>| <span lang="ar-SA">सुन्दरी नदी → सुन्दरनदी </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">बहुव्रीहिसमासे अपि भवति </span>| <span lang="ar-SA">तत्र समानाधिकरणबहुवीहिसामासः इति कश्चन प्रमुकप्रकारकः बहुव्रीहिः </span>| <span lang="ar-SA">यथा विशाला नासिका यस्य सः</span>, <span lang="ar-SA">विशालनासिकः </span>| <span lang="ar-SA">अपि च विशाला नासिका यस्याः सा</span>, <span lang="ar-SA">विशालनासिका </span>| <span lang="ar-SA">विशाला इति शब्दः भाषितपुंस्कः </span>| <span lang="ar-SA">तर्हि तादृशबहुव्रीहिसमासः यः अपरस्मिन् सन्दर्भे</span>, <span lang="ar-SA">अपरस्मिन् अर्थे विशेषणपूर्वपद</span>-<span lang="ar-SA">कर्मधारयसमासः भवितुम् अर्हति स्म</span>, <span lang="ar-SA">तस्मिन्नपि पुंवद्भावो भवति </span>| <span lang="ar-SA">उभयत्र सामानाधिकरण्यम् अस्ति </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">कर्मधारयसमासे विशेषणोत्तरपदः इत्यपि अस्ति</span>; <span lang="ar-SA">तत्र पुंवद्भावः न सम्भवति यतोहि पूर्वपदं विशेष्यं</span>, <span lang="ar-SA">नियतलिङ्गम् </span>| <span lang="ar-SA">विशेषणोभयपदे कर्मधारये पूर्वपदं भाषितपुंस्कम् अस्ति चेत्</span>, <span lang="ar-SA">पुंवद्भावो भवति </span>| <span lang="ar-SA">यथा शीतम् उष्णं</span>, <span lang="ar-SA">शीतोष्णम् </span>| <span lang="ar-SA">रोटिका पूर्णतया शीता अपि नास्ति</span>, <span lang="ar-SA">पूर्णतया उष्णा अपि नास्ति इति कृत्वा द्वयोः गुणयोः तस्यां समावेशः </span>| <span lang="ar-SA">शीता च सा उष्णा च</span>, <span lang="ar-SA">शीतोष्णा रोटिका </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">आहत्य विशेषणपूर्वपद</span>-<span lang="ar-SA">कर्मधारयसमासः</span>, <span lang="ar-SA">विशेषणोभयपद</span>-<span lang="ar-SA">कर्मधारयसमासः</span>, <span lang="ar-SA">समानाधिकरणबहुवीहिसामासे च</span>, <span lang="ar-SA">एतेषु त्रिषु स्थलेषु पुंवद्भावो भवति </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">अपरेषु स्थलेषु कर्मधारयसमासः भवति— मेघः इव श्यामः मेघश्यामः इति उपमानपूर्वपद</span>-<span lang="ar-SA">कर्मधारयसमसः</span>, <span lang="ar-SA">नरः व्याघ्रः इव नरव्याघ्रः इति उपमानोत्तरपद</span>-<span lang="ar-SA">कर्मधारयसमसः</span>, <span lang="ar-SA">किन्तु एषु प्रकारेषु पूर्वपदं विशेषणं नास्ति इति कारणतः पुंवद्भावः न सम्भवति </span>|</big>
<big><span lang="ar-SA">अतः यत्र सामानाधिकरण्यम् अस्ति </span>(<span lang="ar-SA">अनेन एकार्थबोधकत्वम् अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">समान</span>-<span lang="ar-SA">विभक्तिकत्वञ्च अस्ति</span>),<span lang="ar-SA">अपि च </span>(<span lang="ar-SA">१</span>) <span lang="ar-SA">पूर्वपदं विशेषणं अस्ति</span>,(<span lang="ar-SA">२</span>) <span lang="ar-SA">स च पूर्वपदं भाषितपुंस्कम् अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">तत्र पुंवद्भावः </span>|</big>
<br />
<span lang="ar-SA">कर्मधारयसमासे</span>, <span lang="ar-SA">बहुव्रीहौ च पुंवद्भावः भवति एतेन सूत्रेण </span>-▼
▲<big><span lang="ar-SA">कर्मधारयसमासे</span>, <span lang="ar-SA">बहुव्रीहौ च पुंवद्भावः भवति एतेन सूत्रेण </span>-</big>
<span lang="ar-SA">'''पुंवत् कर्मधारयजातीयदेशीयेषु''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">४२</span>) = <span lang="ar-SA">कर्मधारये समासे</span>, <span lang="ar-SA">जातीय</span>, <span lang="ar-SA">देशीय च इत्येतयोश्च प्रत्यययोः</span>, <span lang="ar-SA">भाषितपुंस्कादनूङ् स्त्रियाः पुंवद् भवति। कर्मधारयश्च जातीश्च देशीयश्च तेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः कर्मधारयजातीयदेशीयास्तेषु कर्मधारयजातीयदेशीयेषु। पुंवद् अव्ययं</span>, <span lang="ar-SA">कर्मधार्यजातीयदेशीयेषु सप्तम्यन्तम्। '''स्त्रियाः पुंवद्भाषितपुंस्कादनूङ् समानाधिकरणे स्त्रियामपूरणीप्रियाऽऽदिषु''' </span>( <span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">३४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् स्त्रियाः</span>, <span lang="ar-SA">भाषितपुंस्कात् तथा अनूङ् इत्यस्य अनुवृत्तिः अस्ति।अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्—'''कर्मधारयजातीयदेशीयेषु स्त्रियाः भाषितपुंस्कात् अनूङ् पुंवत्।'''</span>▼
▲<big><span lang="ar-SA">'''पुंवत् कर्मधारयजातीयदेशीयेषु''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">४२</span>) = <span lang="ar-SA">कर्मधारये समासे</span>, <span lang="ar-SA">जातीय</span>, <span lang="ar-SA">देशीय च इत्येतयोश्च प्रत्यययोः</span>, <span lang="ar-SA">भाषितपुंस्कादनूङ् स्त्रियाः पुंवद् भवति। कर्मधारयश्च जातीश्च देशीयश्च तेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः कर्मधारयजातीयदेशीयास्तेषु कर्मधारयजातीयदेशीयेषु। पुंवद् अव्ययं</span>, <span lang="ar-SA">कर्मधार्यजातीयदेशीयेषु सप्तम्यन्तम्। '''स्त्रियाः पुंवद्भाषितपुंस्कादनूङ् समानाधिकरणे स्त्रियामपूरणीप्रियाऽऽदिषु''' </span>( <span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">३४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् स्त्रियाः</span>, <span lang="ar-SA">भाषितपुंस्कात् तथा अनूङ् इत्यस्य अनुवृत्तिः अस्ति।अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्—'''कर्मधारयजातीयदेशीयेषु स्त्रियाः भाषितपुंस्कात् अनूङ् पुंवत्।'''</span></big>
<span lang="ar-SA">यथा –</span>▼
▲<span lang="ar-SA"><big>यथा –</big></span>
<span lang="ar-SA">महती नवमी </span>= <span lang="ar-SA">महानवमी। अत्र '''सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टाः पूज्यमानैः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">६१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन कर्मधारयसमासः विधीयते। महती शब्दस्य पुंवद्भावः भूत्वा '''आन्महतः समानाधिकरणजातीययोः''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">४६</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण महत् शब्दस्य तकारस्य आकारादेशः भवति । '''आन्महतः समानाधिकरणजातीययोः''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">४६</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रं वदति समानाधिकरणे उत्तरपदे जातीये च प्रत्यये परे महतः शब्दस्य आकारादेशो भवति। महादेवः। महाब्राह्मणः। महाबाहुः। महाबलः। जातीये</span>- <span lang="ar-SA">महाजातीयः।</span>▼
▲<big><span lang="ar-SA">महती नवमी </span>= <span lang="ar-SA">महानवमी। अत्र '''सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टाः पूज्यमानैः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">६१</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन कर्मधारयसमासः विधीयते। महती शब्दस्य पुंवद्भावः भूत्वा '''आन्महतः समानाधिकरणजातीययोः''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">४६</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण महत् शब्दस्य तकारस्य आकारादेशः भवति । '''आन्महतः समानाधिकरणजातीययोः''' </span>(<span lang="ar-SA">६</span>.<span lang="ar-SA">३</span>.<span lang="ar-SA">४६</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रं वदति समानाधिकरणे उत्तरपदे जातीये च प्रत्यये परे महतः शब्दस्य आकारादेशो भवति। महादेवः। महाब्राह्मणः। महाबाहुः। महाबलः। जातीये</span>- <span lang="ar-SA">महाजातीयः।</span></big>
<big><span lang="ar-SA">
<big><span lang="ar-SA">
<big><span lang="ar-SA">
<big><span lang="ar-SA">
<big><span lang="ar-SA">
<big><span lang="ar-SA">
<big><span lang="ar-SA">पाचिका
<big><span lang="ar-SA">पाचिका देशीया </span>= <span lang="ar-SA">पाचिकदेशीया।</span></big>
<div>
<br />
</div>
<span lang="ar-SA"><big>सम्प्रति कर्मधारयसमाससम्बद्धसूत्राणि क्रमेण पठिष्यामः । कर्मधारयसमासस्य प्रभेदान् परिशीलयामः।</big></span>
<div style="margin-left:40px">
<big><span lang="ar-SA">'''१) विशेषणपूर्वपदकर्मधारयसमासः''' </span>- <span lang="ar-SA">पूर्वकाल</span>, <span lang="ar-SA">एक</span>, <span lang="ar-SA">सर्व</span>, <span lang="ar-SA">जरत्</span>, <span lang="ar-SA">पुराण</span>, <span lang="ar-SA">नव</span>, <span lang="ar-SA">केवल इत्येते सुबन्ताः समानाधिकरणेन सुपा सह समस्यन्ते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति। </span></big>
</div>
<big><span lang="ar-SA">'''पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः समानाधिकरणेन''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४९</span>) = <span lang="ar-SA">पूर्वकाल</span>, <span lang="ar-SA">एक</span>, <span lang="ar-SA">सर्व </span>,<span lang="ar-SA">जरत्</span>, <span lang="ar-SA">पुराण</span>, <span lang="ar-SA">नव</span>, <span lang="ar-SA">केवल इत्येते सुबन्ताः समानाधिकरणेन सुपा सह समस्यन्ते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति। पूर्वकालश्च एकश्च सर्वश्च जरत् च पुराणश्च नवश्च केवलश्च तेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः। पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">समानाधिकरणेन तृतीयान्तम्। '''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् सुप् इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति। '''प्राक्कडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समासः इत्यस्य अधिकारः। '''सह सुपा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''विभाषा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">११</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः ।अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्— '''पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः सुपः समानाधिकरणेन''' '''सुपा सह विभाषा तत्परुषः समासः ।'''</span></big>
<big><span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे '''पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः''' इति शब्दः प्रथमाविभक्तौ अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञानन्तरं '''पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः''' इति शब्दस्य पूर्वनिपातः भवति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण।</span></big>
<big><span lang="ar-SA">उदा</span>-</big>
<span lang="ar-SA"><big>एकश्चासौ नाथः – एकनाथः</big></span>
<big><span lang="ar-SA">सर्वे च ते याज्ञिकाः </span>= <span lang="ar-SA">सर्वयाज्ञिकाः </span></big>
<big><span lang="ar-SA">जरन्तश्च ते नैयायिकाः </span>= <span lang="ar-SA">जरन्नैयायिकाः </span>(<span lang="ar-SA">वृद्धनैयायिकाः</span>) <span lang="ar-SA">।</span></big>
<big><span lang="ar-SA">पुराणाश्च ते मीमांसकाः च </span>= <span lang="ar-SA">पुराणमीमांसकाः </span></big>
<big><span lang="ar-SA">नवाश्च ते पाठकाः च </span>= <span lang="ar-SA">नवपाठकाः </span></big>
<big><span lang="ar-SA">केवलाश्च ते वैयाकरणाः च </span>= <span lang="ar-SA">केवलवैयाकरणाः
<br />
Line 134 ⟶ 129:
<div style="margin-left:40px">
<big><span lang="ar-SA">'''२) दिग्वाचिनः शब्दाः'''</span>''', <span lang="ar-SA">सङ्ख्यावाची शब्दः च समानाधिकरणेन सुबन्तेन सह समस्यन्ते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति संज्ञायां विषये।</span>'''</big>
</div>
<big><span lang="ar-SA">'''दिक्संख्ये संज्ञायाम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५०</span>) = <span lang="ar-SA">दिग्वाचिनः शब्दाः</span>, <span lang="ar-SA">सङ्ख्या च समानाधिकरणेन सुबन्तेन सह समस्यन्ते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति संज्ञायां विषये। दिक् च सङ्ख्या च तयोरितरेतरद्वन्द्वो दिक्सङ्ख्ये। दिकसङ्खये प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">संज्ञायां सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="ar-SA">द्विपदमिदम् सूत्रम्। '''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् सुप् इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति। '''पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः समानाधिकरणेन''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४९</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समानाधिकरणेन इत्यस्य अनुवृत्तिः।समानाधिकरणेन इत्यस्य अधिकारः द्वितीयाध्यायस्य प्रथमपादस्य अन्तपर्यन्तम् अस्ति। '''प्राक्कडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समासः इत्यस्य अधिकारः। '''विभाषा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">११</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''सह सुपा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः । अत्र सुप् इति शब्दस्य विभक्तिपरिमाणः इति कृत्वा प्रथमाविभक्तौ द्विवचने भवति । अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्— '''संज्ञायां''' '''दिक्सङ्ख्ये सुपि समानाधिकरणेन सुपा सह विभाषा तत्परुषःसमासः'''</span>''',''' <span lang="ar-SA">'''।'''</span></big>
<big><span lang="ar-SA">वस्तुतः इदं सूत्रं केवलं वदति यत् दिगवाचकं</span>, <span lang="ar-SA">सङ्ख्यावाचकं सुबन्तं पदं च समानाधिकरणेन सुबन्तेन सह द्विगुतत्पुरुषसमासः भवति केवलं संज्ञायां विषये एव। अयं च समासः '''विशेषणं विशेष्येण बहुलम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५७</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन एव सिद्धः खलु </span>| <span lang="ar-SA">तर्हि पुनः संज्ञायाम् इति कथनस्य का आवश्यकता</span>? <span lang="ar-SA">'''सिद्धे सति आरभ्यमाणो विधिर्नियमाय भवति''' </span>'''|''' <span lang="ar-SA">अयं समासः पुनः उक्तः यतोहि अनेन नियमयति</span>; <span lang="ar-SA">इदं सूत्रं नियमसूत्रम् </span>| <span lang="ar-SA">संज्ञायाः इत्यस्य पुनः कथनेन केवलं संज्ञायाम् एव दिग्वाचकं सुबन्तम् अपि च संङ्ख्यावाचि सुबन्तं</span>, <span lang="ar-SA">तयोः समासः भवति समानाधिकरणेन सुबन्तेन सह</span>, <span lang="ar-SA">न अन्यत्र इति फलितार्थः </span>|</big>
<span lang="ar-SA"><big><u>दिग्वाचकपदेन सह समासस्य उदाहरणम्</u></big></span>
<big><span lang="ar-SA">पूर्वा</span>+ <span lang="ar-SA">इषुकामशमी </span>= <span lang="ar-SA">पूर्वेषुकामशमी </span>(<span lang="ar-SA">पूर्वा इति दिग्वाचकः शब्दः अस्ति। समासानन्तरं पूर्वेषुकामशमी इति ग्रामवाचकं पदं भूत्वा संज्ञार्थम् अपि सूचयति। अर्थात् पूर्वेषुकामशमी इति एकः प्राचीनः ग्रामः।</span></big>
<span lang="ar-SA">सङ्ख्यावाचिपदेन सह समासस्य उदाहरणम्</span>▼
▲<span lang="ar-SA"><big><u>सङ्ख्यावाचिपदेन सह समासस्य उदाहरणम्</u></big></span>
<big><span lang="ar-SA">
<big><span lang="ar-SA">उत्तराः वृक्षाः</span>, <span lang="ar-SA">अत्र उत्तरवृक्षाः इति समासः न भवति '''दिक्संख्ये संज्ञायाम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण यतः उत्तरवृक्षाः इति संज्ञापदं नास्ति।एवमेव पञ्चब्राह्मणाः इति समासः अपि न भवति '''दिक्संख्ये संज्ञायाम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण।</span></big>
<br />
Line 158 ⟶ 154:
<div style="margin-left:40px">
<big><span lang="ar-SA">'''३) विशेषणोत्तरपदकर्मधारयः''' </span>- <span lang="ar-SA">निन्दवाचकस्य सुबन्तस्य समानाधिकरणेन निन्द्यबोधकेन सुबन्तेन सह विकल्पेन समासः भवति</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च भवति। </span></big>
</div>
<big><span lang="ar-SA">'''कुत्सितानि कृत्सनैः''' </span>( <span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५३</span>) = <span lang="ar-SA">निन्दवाचकस्य सुबन्तस्य समानाधिकरणेन निन्द्यबोधकेन सुबन्तेन सह विकल्पेन समासः भवति</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च भवति। कुत्सितवाचीनि सुबन्तानि कुत्सनवचनैः सुबन्तैः सह समस्यन्ते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति। कुत्सितः इति पदस्य अर्थः – निन्दितः इति</span>, <span lang="ar-SA">कुत्सनम् इति पदस्य अर्थः – निन्दायाः हेतुः इति ।कुत्सितानि प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">कुत्सनैः तृतीयान्तम्। '''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् सुप् इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति। '''प्राक्कडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समासः इत्यस्य अधिकारः। '''सह सुपा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''विभाषा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">११</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः समानाधिकरणेन''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४९</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समानाधिकरणेन इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्— '''कुत्सितानि सुपः कुत्सनैः समानाधिकरणैः''' '''सुब्भिः सह विभाषा तत्परुषःसमासः ।'''</span></big>
<big><span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे '''कुत्सितानि''' इति शब्दः प्रथमाविभक्तौ अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञानन्तरं '''कुत्सितानि''' इति शब्दस्य पूर्वनिपातः भवति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण।</span></big>
<span lang="ar-SA"><big>यथा—</big></span>
<big><span lang="ar-SA">वैयाकरणश्चासौ खसूचिश्च </span>= <span lang="ar-SA">वैयाकरणखसूचिः। </span></big>
<big><span lang="ar-SA">मीमांसकश्चासौ दुर्दुरूढश्च </span>= <span lang="ar-SA">मीमांसकदुर्दुरूढः </span>(<span lang="ar-SA">मीमांसकः यः नास्तिकः</span>) <span lang="ar-SA">।</span></big>
<br />
Line 176 ⟶ 172:
<div style="margin-left:40px">
'''<big><span lang="ar-SA">४) पापः च अणकः च</span>, <span lang="ar-SA">एतयोः शब्दयोः कुत्सितवाचकैः समानाधिकरणैः शब्दैः सह समासः</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति। </span></big>'''
</div>
<big><span lang="ar-SA">'''पापाणके कुत्सितैः'''</span>( <span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४४</span>) = <span lang="ar-SA">पापः च अणकः च</span>, <span lang="ar-SA">एतयोः शब्दयोः कुत्सितवाचकैः समानाधिकरणैः शब्दैः सह समासः</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति। एतत् सूत्रं पूर्वसूत्रस्य अपवादः अस्ति। पापश्च अणकश्च तयोरितरेतरयोगद्वन्द्वः पापाणके। पापाणके प्रथमाद्विवचनान्तं</span>, <span lang="ar-SA">कुत्सितैः तृतीयान्तम्। ।'''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् सुप् इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति। '''प्राक्कडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समासः इत्यस्य अधिकारः। '''सह सुपा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''विभाषा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">११</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः समानाधिकरणेन''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४९</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समानाधिकरणेन इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रम्— '''पापाणके सुपौ कुत्सितैः समानाधिकरणैः''' '''समानाधिकरणैः''' '''सुब्भिः सह विभाषा तत्परुषःसमासः ।'''</span></big>
<big><span lang="ar-SA">एतत् सूत्रं पूर्वसूत्रस्य अपवादः अस्ति यतो हि पापः तथा अणकः</span>, <span lang="ar-SA">तयोः शब्दयोः नापितः</span>, <span lang="ar-SA">कुलालः इत्यादिभिः शब्दैः सह समासः '''कुत्सितानि कृत्सनैः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५३</span>) <span lang="ar-SA">इत्यनेन एव सिध्यति। पुनः अत्र उक्तं पूर्वनिपातार्थमेव। '''कुत्सितानि कृत्सनैः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रेण तु कुत्सितानां पदानां पूर्वनिपातः भवति परन्तु तद् न इष्यते अत्र पापः अपि च अणकः इत्यनयोः शब्दयोः कृते अतः पृथक्तया नूतनं सूत्रं उक्तम्।</span></big>
<big><span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे '''पापाणके''' इति शब्दः प्रथमाविभक्तौ अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञानन्तरं '''पापाणके''' इति शब्दस्य पूर्वनिपातः भवति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण।</span></big>
<span lang="ar-SA"><big>यथा—</big></span>
<big><span lang="ar-SA">पापश्चासौ नापितश्च </span>= <span lang="ar-SA">पापनापितः ।</span></big>
<big><span lang="ar-SA">अनकश्चासौ कुलालश्च </span>= <span lang="ar-SA">अणककुलालः ।</span></big>
<br />
Line 196 ⟶ 192:
<div style="margin-left:40px">
<span lang="ar-SA"><big>'''५) उपमानपूर्वपदकर्मधार्यः'''</big> </span>
</div>
<big><span lang="ar-SA">उपमायाः अवगमनार्थं चत्वारः विषयाः अवगन्तव्याः '''–'''१</span>) <span lang="ar-SA">उपमानम्</span>, <span lang="ar-SA">२</span>) <span lang="ar-SA">उपमेयम् ३</span>) <span lang="ar-SA">उपमानवाचकः शब्दः ४</span>) <span lang="ar-SA">साधारणधर्मः। उपमानं नाम येन तुलना क्रियते</span>, <span lang="ar-SA">उपमेयं नाम यस्य तलना क्रियते</span>, <span lang="ar-SA">उपमावाचकः शब्दः नाम तादृशः शब्दः येन कारणेन उपमायाः ज्ञानं भवति</span>, <span lang="ar-SA">साधारणधर्मः नाम तादृशः धर्मः यः उपमाने अपि अस्ति उपमेये अपि अस्ति। </span></big>
<big><span lang="ar-SA">यथा मेघः इव श्याम</span>: <span lang="ar-SA">कृष्णः </span>-<span lang="ar-SA">अस्मिन् उपमावाक्ये मेघः उपमानं यतोहि कृष्णस्य तुलना क्रियते मेघेन सह</span>, <span lang="ar-SA">कृष्णः उपमेयं यतोहि तस्य तुलना क्रियते</span>, <span lang="ar-SA">इव इति शब्दः उपमावाचकं पदं</span>, <span lang="ar-SA">श्यामत्वम् इति साधरणधर्मः यतोहि सः धर्मः वर्तते कृष्णे अपि च मेघे।</span></big>
<big><span lang="ar-SA">'''उपमानानि सामान्यवचनैः'''</span>( <span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४५</span>) = <span lang="ar-SA">उपमानवाचकानि सुबन्तानि सामान्यवचनैः सुबन्तैः सह समस्यन्ते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति। उपमीयते अनेन इत्युपमानम्। सामान्यं धर्मम् उक्तवन्तः इति सामन्यधर्माः</span>, <span lang="ar-SA">तैः सामान्यवचनैः। अस्य सूत्रस्य प्रयोजनं यत् उपमानशब्दस्य पूर्वनिपातः भवेत् इति । उपमानानि प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">सामान्यवचनैः तृतीयान्तं</span>, <span lang="ar-SA">द्विपदमिदं सूत्रम् ।'''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् सुप् इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति। '''प्राक्कडारात्समासः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">३</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समासः इत्यस्य अधिकारः। '''सह सुपा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''विभाषा''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">११</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''तत्पुरुषः''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">१२</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्य अधिकारः। '''पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः समानाधिकरणेन''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">४९</span>) <span lang="ar-SA">इत्यस्मात् सूत्रात् समानाधिकरणेन इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति। अनुवृत्ति</span>-<span lang="ar-SA">सहित</span>-<span lang="ar-SA">सूत्रं— '''उपमानानि सुपः सामान्यवचनैः समानाधिकरणैः''' '''सुब्भिः सह विभाषा तत्परुषःसमासः ।'''</span></big>
<big><span lang="ar-SA">उपमायां त्रीणि वस्तूनि आवश्यकानि</span>- <span lang="ar-SA">उपमानम्</span>, <span lang="ar-SA">उपमेयम्</span>, <span lang="ar-SA">साधरणधर्मः। उपमानं नाम येन सह अन्यस्य वस्तुनः सादृश्यं प्रकटनं भवति। उपमेयं नाम यस्य वस्तुनः तुलनां क्रियते। साधारणधर्मः नाम समानानां भावः</span>, <span lang="ar-SA">अर्थात् उपमानोपमेयोः विद्यमाना समानता साधारणधर्मः अस्ति। </span></big>
<big><span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे उपमानवाचकस्य साधरणधर्मेण सुबन्तेन सह समासः भवति। अत्र उपमानं पूर्वं तिष्ठति</span>, <span lang="ar-SA">उपमेयम् उत्तरपदे तिष्ठति। </span></big>
<big><span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे '''उपमानानि''' इति शब्दः प्रथमाविभक्तौ अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञानन्तरं '''उपमानानि''' इति शब्दस्य पूर्वनिपातः भवति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण।</span></big>
<span lang="ar-SA"><big>यथा—</big></span>
<big><span lang="ar-SA">घनः इव श्यामः </span>= <span lang="ar-SA">घनश्यामः। लौकिकविग्रहवाक्ये इव इति शब्दस्य प्रयोगः भवति।</span></big>
<big><span lang="ar-SA">कर्पूरः इव गौरः </span>= <span lang="ar-SA">कर्पूरगौरः। गौरः इतयुक्ते श्वेतवर्णः इति।</span></big>
<div>
<span lang="ar-SA">'''<br />
</div>
<div style="margin-left:40px">
<span lang="ar-SA"><big>'''<nowiki/>'६) उपमानोत्तरपदकर्मधार्यः
</div>
Line 348 ⟶ 344:
</div>
<span lang="ar-SA">'''श्रेण्यादयः कृतादिभिः''' </span>''(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">५९</span>) = <span lang="ar-SA">श्रेण्याऽदयः सुबन्ताः कृताऽदिभिः समानधिकरणैः सह समस्यन्ते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति। श्रेण्यादिषु च्व्यर्थवचनम्। श्रेणिरादिर्येषां ते श्रेण्यादयः । कृत आदिर्येषां ते कृतादयस्तैः कृतादिभिः। श्रेण्यादयः प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">कृतादिभिः तृतीयान्तं</span>, <span lang="ar-SA">द्विपदमिदं सूत्रम्। '''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे'''
<span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे '''श्रेण्यादयः''' इति शब्दः प्रथमाविभक्तौ अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञानन्तरं '''श्रेण्यादयः''' इति शब्दस्य पूर्वनिपातः भवति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण।</span>
Line 398 ⟶ 394:
</div>
<span lang="ar-SA">'''सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टाः पूज्यमानैः''' </span>''(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">६१</span>) = <span lang="ar-SA">सत्</span>, <span lang="ar-SA">महत्</span>, <span lang="ar-SA">परम</span>, <span lang="ar-SA">उत्तम</span>, <span lang="ar-SA">उत्कृष्ट</span>, <span lang="ar-SA">इत्येते पूज्यमानैः सुबन्तैः सह समस्यन्ते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति। सत् च महत् च परमश्च उत्तमश्च उत्कृष्टश्च तेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टाः प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">पूज्यमानैः तृतीयान्तम्। । '''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे'''
<span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे '''सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टाः''' इति शब्दः प्रथमाविभक्तौ अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञानन्तरं '''सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टाः''' इति शब्दस्य पूर्वनिपातः भवति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण।</span>
Line 422 ⟶ 418:
</div>
<span lang="ar-SA">'''वृन्दारकनागकुञ्जरैः पूज्यमानम्''' </span>''(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">६२</span>) = <span lang="ar-SA">पूज्यमानवाचि सुबन्तं वृन्दारक</span>, <span lang="ar-SA">नाग</span>, <span lang="ar-SA">कुञ्जर इत्येतैः सह समस्यते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति। वृन्दारकश्च नागश्च कुञ्जरश्च तेषामितरेतरयोगद्वन्द्वो वृन्दारकनागकुञ्जरास्तैर्वृन्दारकनागकुञ्जरैः</span>, <span lang="ar-SA">तृतीयान्तमेतत्</span>, <span lang="ar-SA">पूज्यमानं प्रथमान्तम्। ।'''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे'''
<span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे '''पूज्यमानम्''' इति शब्दः प्रथमाविभक्तौ अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञानन्तरं '''पूज्यमानम्''' इति शब्दस्य पूर्वनिपातः भवति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण।</span>
Line 457 ⟶ 453:
</div>
<span lang="ar-SA">'''किं क्षेपे''' </span>''(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">६४</span>) = <span lang="ar-SA">किम् इत्येतत् अव्ययं क्षेपे गम्यमाने सुपा सह समस्यते ततुरुषश्च समासो भवति। किं प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">क्षेपे सप्तम्यन्तम्। ।'''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे'''
<span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे '''किम्''' इति शब्दः प्रथमाविभक्तौ अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञानन्तरं '''किम्''' इति शब्दस्य पूर्वनिपातः भवति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण।</span>
Line 473 ⟶ 469:
</div>
<span lang="ar-SA">'''पोटायुवतिस्तोककतिपयगृष्टिधेनुवशावेहत्बष्कयणीप्रवक्तॄश्रोत्रियाध्यापकधूर्तैर्जातिः''' </span>''(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">६५</span>) = <span lang="ar-SA">जातिवाचि सुबन्तं पोटादिभिः सह समस्यते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति। पोटा च युवतिश्च स्तोक च कतिपयश्च गृष्टिश्च धेनुश्च वशा च वेहत् च वष्कयणी च प्रवक्ता च श्रोत्रियश्च अध्यापकश्च धूर्तश्च तेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः पोटायुवतिस्तोककतिपयगृष्टिधेनुवशावेहत्बष्कयणीप्रवक्तॄश्रोत्रियाध्यापकधूर्ताः</span>, <span lang="ar-SA">तैः</span>, <span lang="ar-SA">पोटायुवतिस्तोककतिपयगृष्टिधेनुवशावेहत्बष्कयणीप्रवक्तॄश्रोत्रियाध्यापकधूर्तैः तृतीयान्तम्</span>, <span lang="ar-SA">जातिः प्रथमान्तम्। ।'''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे'''
<span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे '''जातिः''' इति शब्दः प्रथमाविभक्तौ अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञानन्तरं '''जातिः''' इति शब्दस्य पूर्वनिपातः भवति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण।</span>
Line 497 ⟶ 493:
</div>
<span lang="ar-SA">'''प्रशंसावचनैश्च''' </span>''(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">६६</span>) = <span lang="ar-SA">जातिवाचि सुबन्तं प्रशंसावचनैः सह समस्यते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति। । प्रशंसावचनैः तृतीयान्तं</span>, <span lang="ar-SA">चाव्ययम्। '''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे'''
<span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे '''जातिः''' इति शब्दः प्रथमाविभक्तौ अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञानन्तरं '''जातिः''' इति शब्दस्य पूर्वनिपातः भवति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण।</span>
Line 543 ⟶ 539:
</div>
<span lang="ar-SA">'''कृत्यतुल्याख्या अजात्या''' </span>''(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">६८</span>) = <span lang="ar-SA">कृत्यप्रत्ययान्ताः तुल्यपर्यायाश्च सुबन्ताः अजातिवचनेन समस्यन्ते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति। तुल्यमाचक्षते इति तुल्यख्याः</span>, <span lang="ar-SA">उपपदतत्पुरुषः। कृत्याश्च तुल्याख्याश्च तेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः कृत्यतुल्याख्याः। कृत्यतुल्याख्या प्रथमान्तम्</span>, <span lang="ar-SA">अजात्या तृतीयान्तम्। '''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे'''
<span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे '''कृत्यतुल्याख्या''' इति शब्दः प्रथमाविभक्तौ अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञानन्तरं '''कृत्यतुल्याख्या''' इति शब्दस्य पूर्वनिपातः भवति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण।</span>
Line 579 ⟶ 575:
</div>
<span lang="ar-SA">'''कुमारः श्रमणादिभिः''' </span>''(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">७०</span>) = <span lang="ar-SA">कुमारशब्दः श्रमणादिभिः सह समस्यते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति। श्रमणा आदिर्येषां ते श्रमणादयस्तैः श्रमणादिभिः । कुमारः प्रथमान्तं</span>, <span lang="ar-SA">श्रमणादिभिः ततृतीयान्तम्।'''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे'''
<span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे '''कुमारः''' इति शब्दः प्रथमाविभक्तौ अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञानन्तरं '''कुमारः''' इति शब्दस्य पूर्वनिपातः भवति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण।</span>
Line 587 ⟶ 583:
<span lang="ar-SA">यथा—</span>
<span lang="ar-SA">कुमारी चासौ श्रमणा </span>= <span lang="ar-SA">कुमारश्रमणा </span>- '''''' <span lang="ar-SA">'''पुंवत् कर्मधारयजातीयदेशीयेषु'''
<br />
Line 597 ⟶ 593:
</div>
<span lang="ar-SA">'''चतुष्पादो गर्भिण्या''' </span>''(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">७१</span>) = <span lang="ar-SA">चतुष्पाद्वाचिनः सुबन्ताः गर्भिणीशब्देन समस्यन्ते</span>, <span lang="ar-SA">तत्पुरुषश्च समासो भवति। चतुष्पादः इत्यस्य अर्थः चत्वारः पादाः यस्य सः। अस्मिन् सूत्रे चतुष्पादः इत्यनेन केवलं पशूनां एव ग्रहणं भवति। चतुष्पादः प्रथमाबहवचनान्तं</span>, <span lang="ar-SA">गर्भिण्या तृतीयान्तम् । '''सुबामन्त्रिते पराङ्गवत् स्वरे'''
<span lang="ar-SA">अस्मिन् सूत्रे '''चतुष्पादः''' इति शब्दः प्रथमाविभक्तौ अस्ति</span>, <span lang="ar-SA">अतः तस्य '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' </span>(<span lang="ar-SA">१</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">४३</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञा भवति। उपसर्जन</span>-<span lang="ar-SA">संज्ञानन्तरं '''चतुष्पादः''' इति शब्दस्य पूर्वनिपातः भवति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' </span>(<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">२</span>.<span lang="ar-SA">३०</span>) <span lang="ar-SA">इति सूत्रण।</span>
| |||