14---samAsaH/06---aluk-prakaraNam: Difference between revisions

← Older edit

14---samAsaH/06---aluk-prakaraNam (view source)

Revision as of 05:00, 6 April 2024

34,950 bytes added , 1 month ago

no edit summary

VisualWikitext

Vidhya

page_and_link_managers, Administrators

5,097

edits

Revision as of 00:53, 28 May 2021 (view source) Vidhya (talk \| contribs) No edit summary ← Older edit		Latest revision as of 05:00, 6 April 2024 (view source) Vidhya (talk \| contribs) No edit summary
(8 intermediate revisions by 4 users not shown)
Line 1: {{DISPLAYTITLE:<span style="color:#ff0000"> 06- अलुक् -प्रकरणम्</span>}} ~~'''<span style="line-height:107%;font-family:Nirmala UI,sans-serif">उत्तरपदाधिकारः – अलुगुत्तरपदे</span>'''~~ '''<span style="line-height:107%;font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>उत्तरपदाधिकारः – अलुगुत्तरपदे</big></span>''' '''<span style="line-height:107%;font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span>''' '''<span style="line-height:107%;font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span>''' <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलुक्समासः इति नाम्ना समासः व्याकरणे न दृश्यते, तर्हि किमर्थम् अलुक्समासः इत्युच्यते ? </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>अलुक्समासः इति नाम्ना समासः व्याकरणे न दृश्यते, तर्हि किमर्थम् अलुक्समासः इत्युच्यते ?</big> </span> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासप्रक्रियायां समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''<span lang="HI">कृत्तद्धितसमासाश्च</span>'''<span lang="HI"> (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण </span>इति ज्ञातमेव\| प्रतिपादिकसंज्ञानन्तरं <span lang="HI">सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' (२.४.७१) इ</span>ति सूत्रेण\| इयमेव सामान्यसमासप्रक्रिया इति जानीमः\| परन्तु केषुचित् समासेषु विभक्तेः लोपः न भवति, पूर्वपदस्य वा उत्तरपदस्य वा उभयोः वा रूपपरिवर्तनं भवति \| यस्मिन् समासे विभक्तेः लुक् न भवति, तादृशसमासः अलुक्समासः इति कथ्यते \| यथा – कण्ठेकालः, युधिष्ठिरः इत्यादीनि उदाहरणानि \| कण्ठेकालः इति समासे, पूर्वपदं कण्ठे, उत्तरपदं कालः इति \| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>समासप्रक्रियायां समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण इति ज्ञातमेव \| प्रतिपादिकसंज्ञानन्तरं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' (२.४.७१) इति सूत्रेण\| इयमेव सामान्यसमासप्रक्रिया इति जानीमः \| परन्तु केषुचित् समासेषु विभक्तेः लोपः न भवति, पूर्वपदस्य वा उत्तरपदस्य वा उभयोः वा रूपपरिवर्तनं भवति \| यस्मिन् समासे विभक्तेः लुक् न भवति, तादृशसमासः अलुक्समासः इति कथ्यते \| यथा – कण्ठेकालः, युधिष्ठिरः इत्यादीनि उदाहरणानि \| कण्ठेकालः इति समासे, पूर्वपदं कण्ठे, उत्तरपदं कालः इति \|</big> </span> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलुगुत्तरपदे इति सूत्रेस्य अधिकारे अलुक्सम्बद्धसूत्राणि सन्ति, तैः सूत्रैः '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इ</span>ति सूत्रेण प्राप्यमाणः सुब्लुक् न भवति; अर्थात् विभक्तेः अलुक् भवति \| एतेषां विवरणम् अग्रे करिष्यते \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>अलुगुत्तरपदे इति सूत्रेस्य अधिकारे अलुक्सम्बद्धसूत्राणि सन्ति, तैः सूत्रैः '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' (२.४.७१) इति सूत्रेण प्राप्यमाणः सुब्लुक् न भवति; अर्थात् विभक्तेः अलुक् भवति \| एतेषां विवरणम् अग्रे करिष्यते \|</big></span> ~~<span style="line-height:107%;font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="line-height:107%;font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलुगुत्तरपदे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.१) = इदम् अधिकारसूत्रम् अस्ति \| अस्मिन् सूत्रे द्वे पदे स्तः- अलुक् इति एकं पदम्, उत्तरपदे इति द्वितीयं पदम् \| अस्मिन् सूत्रे अलुक् इत्यस्य अधिकारः '''पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः''' ( ६.३.२) इत्यस्मात् सूत्रात् आरभ्य '''विभाषा स्वसृपत्योः''' (६.३.२४) इति सूत्रपर्यन्तम् अस्ति\| उत्तरपदे इत्यस्य अधिकारः '''पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः''' ( ६.३.२) इत्यस्मात् आरभ्य षष्ठाध्यायस्य तृतीयपादस्य अन्तपर्यन्तं, नाम '''सम्प्रसारणास्य''' ( ६.३.१३८) इति सूत्रपर्यन्तम् अस्ति\| अस्मिन् सूत्रे उत्तरपदे नाम उत्तरपदे परे इत्यर्थः\| उत्तरपदं नाम समासस्य अन्तिमं पदम् इत्यर्थः\| न लुक् अलुक्, नञ्तत्पुरुषः\| उत्तरं चादः पदम् उत्तरपदम् \| '''सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्''' \| </span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलुगुत्तरपदे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.१) = इदम् अधिकारसूत्रम् अस्ति \| अस्मिन् सूत्रे द्वे पदे स्तः - अलुक् इति एकं पदम्, उत्तरपदे इति द्वितीयं पदम् \| अस्मिन् सूत्रे अलुक् इत्यस्य अधिकारः '''पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः''' ( ६.३.२) इत्यस्मात् सूत्रात् आरभ्य '''विभाषा स्वसृपत्योः''' (६.३.२४) इति सूत्रपर्यन्तम् अस्ति \| उत्तरपदे इत्यस्य अधिकारः '''पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः''' ( ६.३.२) इत्यस्मात् आरभ्य षष्ठाध्यायस्य तृतीयपादस्य अन्तपर्यन्तं, नाम '''सम्प्रसारणास्य''' ( ६.३.१३८) इति सूत्रपर्यन्तम् अस्ति \| अस्मिन् सूत्रे उत्तरपदे नाम उत्तरपदे परे इत्यर्थः \| उत्तरपदं नाम समासस्य अन्तिमं पदम् इत्यर्थः \| न लुक् अलुक्, नञ्तत्पुरुषः \| उत्तरं चादः पदम् उत्तरपदम् \| '''सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्''' \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अग्रे क्रमेण अलुगधिकारे यानि सूत्राणि सन्ति, तेषाम् अध्ययनं भविष्यति\| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>अग्रे क्रमेण अलुगधिकारे यानि सूत्राणि सन्ति, तेषाम् अध्ययनं भविष्यति \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">१)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.२) = स्तोकादिभ्यः<span lang="HI"> पञ्च</span>म्याः<span lang="HI"> अलुक् </span>स्यात् उ<span lang="HI">त्तरपदे </span>\| अर्थात् स्तोकादिगणे ये शब्दाः पठिताः, तेभ्यः पञ्चमीविभक्तेः अलुक् भवति उत्तरपदे परे \| इदं सूत्रम् अलुगधिकारे प्रथमं सूत्रम् अस्ति \| स्तोक आदिः येषां ते, स्तोकादयस्तेभ्यः, स्तोकादिभ्यः\| पञ्चम्याः षष्ठ्यन्तं, स्तोकादिभ्यः पञ्चम्यन्तम् \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः अलुगुत्तरपदे''' \| </span> <big>१)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.२) = स्तोकादिभ्यः<span lang="HI"> पञ्च</span>म्याः<span lang="HI"> अलुक् </span>स्यात् उत्तरपदे \| अर्थात् स्तोकादिगणे ये शब्दाः पठिताः, तेभ्यः पञ्चमीविभक्तेः अलुक् भवति उत्तरपदे परे \| इदं सूत्रम् अलुगधिकारे प्रथमं सूत्रम् अस्ति \| स्तोक आदिः येषां ते, स्तोकादयस्तेभ्यः, स्तोकादिभ्यः \| पञ्चम्याः षष्ठ्यन्तं, स्तोकादिभ्यः पञ्चम्यन्तम् \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः अलुगुत्तरपदे''' \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोकादिभ्यः इत्यनेन एतेषां ग्रहणं = स्तोक, अन्तिकार्थाः, दूरार्थकाः , कृच्छृशब्दाः इति \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>स्तोकादिभ्यः इत्यनेन एतेषां ग्रहणं = स्तोक, अन्तिकार्थाः, दूरार्थकाः , कृच्छृशब्दाः इति \|</big></span> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यथा—</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>यथा—</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>यथा—</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोकात् मुक्तः = स्तोकान्मुक्तः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">(विभक्तेः अलुक् भवति) \|</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> \| अलौकिकविग्रहः = स्तोक +ङसि + मुक्त +सु \| </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोकात् मुक्तः = स्तोकान्मुक्तः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">(विभक्तेः अलुक् भवति) \|</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अलौकिकविग्रहः = स्तोक +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङसि + मुक्त +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोकान्मुक्तः इति समस्तपदस्य शास्त्रीय-प्रक्रिया अधो लिखितः अस्ति\|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>स्तोकान्मुक्तः इति समस्तपदस्य शास्त्रीय-प्रक्रिया अधो लिखितः अस्ति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहवाक्यं </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्तोक +ङसि + मुक्त + सु </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समाससंज्ञा भवति </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्राक्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कडारात्समासः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.१.३) इति सूत्रेण \| पुनः अत्र '''तत्पुरुषः''' (२.१.२२) इति सूत्रेण तत्पुरुषसंज्ञा अपि भवति \| '''स्तोकान्तिकदूरार्थकृच्छ्राणि क्तेन''' (२.२.३९) इति सूत्रेण स्तोकाद् इति पञ्चम्यन्तं सुबन्तं पदं समर्थेन मुक्त इति क्तान्तसुबन्तेन सह समस्यते\|</span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहवाक्यं </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्तोक + ङसि + मुक्त + सु </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समाससंज्ञा ~~समासस्य~~भवति ~~प्रातिपदिकसंज्ञा~~</span>'''प्राक्<span ~~भवति~~style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कडारात्समासः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.१.३) इति सूत्रेण \| पुनः अत्र '''~~कृत्तद्धितसमासाश्च~~तत्पुरुषः''' (२.१.२२) इति सूत्रेण तत्पुरुषसंज्ञा अपि भवति \| '''स्तोकान्तिकदूरार्थकृच्छ्राणि क्तेन''' (२.४६२.३९) ~~इत्यनेन~~इति सूत्रेण स्तोकाद् इति पञ्चम्यन्तं सुबन्तं पदं समर्थेन मुक्त इति क्तान्तसुबन्तेन सह समस्यते \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोक +ङसि + मुक्त + सु </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु '''पञ्चन्याः स्तोकादिभ्यः''' (६.३.२) इत्यनेन स्तोकादिभ्यः पञ्चम्याः अलुक् स्यात् \| </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोक + ङसि + मुक्त + सु </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~इत्यस्मिन्‌~~ सुसमासस्य ~~इत्यस्यैव~~प्रातिपदिकसंज्ञा ~~लुक्‌~~भवति ~~</span><span~~'''कृत्तद्धितसमासाश्च''' ~~style="font-family:Arial,sans-serif">→~~(१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण \|</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोक +ङसि + मुक्त~~ </~~span~~big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोक +ङसि + मुक्त </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अत्र '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' (१.२.४३) इति सूत्रेण प्रथमया विभक्त्या यत् निर्दिश्यते समासविधायकसूत्रे तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति \|अत्र समासविधायकसूत्रम् अस्ति '''स्तोकान्तिकदूरार्थकृच्छ्राणि क्तेन''' (२.२.३९) \| अस्मिन् सूत्रे पञ्चमी इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः तस्य उपसर्जन-संज्ञा भवति \| अधुना '''उपसर्जनं पूर्वम्‌''' (२.२.३०) इति सूत्रेण उपसर्जन-संज्ञकपदस्य पूर्वनिपातः भवति \| अत्र स्तोकाद् इति पदं पञ्चम्यन्तं पदम् अतः तस्य उपसर्जन-संज्ञा भूत्वा पूर्वनिपातः भवति\|</span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोक + ङसि + मुक्त + सु </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span> ''' <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~टाङसिङसामिनात्स्याः~~सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७२.१४.१२७१) इत्यनेन ~~अदन्तात्~~सुप् ~~अङ्गात्~~प्रत्ययानां ~~परस्य~~लोपः ~~टा,~~भवति ~~ङसिँ,~~स्म ~~ङस्~~परन्तु ~~प्रत्यययानां क्रमेण इन, आत्, स्य इत्येते आदेशाः भवन्ति </span>~~'''~~<span~~पञ्चम्याः ~~style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>~~स्तोकादिभ्यः'''~~<span~~ ~~style="font-family:Nirmala~~(६.३.२) ~~UI,sans-serif">~~इत्यनेन ~~स्तोक~~स्तोकादिभ्यः ~~+आत्+~~पञ्चम्याः अलुक् स्यात् ~~मुक्त~~\| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोक +आत् + मुक्त </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अकः सवर्णे दीर्घः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.१०१) इत्यनेन सवर्णदीर्घसन्धिं कृत्वा स्तोकात् + मुक्त इति भवति </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''झलां जशोऽन्ते''' (८.२.३९) इत्यनेन जश्त्वं कृत्वा स्तोकाद्+ मुक्त इति </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, तदनन्तरं '''यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा''' (</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">४</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">४५</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">) इति सूत्रेण अनुनासिकसन्धिं कृत्वा स्तोकान्मुक्त इति भवति \|</span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~स्तोकान्~~स्तोक + ङसि + मुक्त </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~इदानीं~~इत्यस्मिन्‌ ~~लिङ्गस्य~~सु ~~वचनस्य~~इत्यस्यैव चलुक्‌ निर्णयः भवति \|'''परवल्लिङ्गं''' '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वतत्पुरुषयोः उत्तरपदस्य लिङ्गं विधीयते \| उत्तरपदम् अस्ति मुक्त इति, तस्य लिङ्गं पुंलिङ्गं विवक्षितम्, अतः स्तोकान्मुक्त इति समस्तपदस्य लिङ्गं भवति पुलिङ्गं</span>~~'''~~<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~स्तोकान्मुक्त~~स्तोक + सु </span>~~<span~~ ~~style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~रुत्वविसर्गौ~~ङसि ~~कृत्वा</span>'''<span~~+ ~~style="font-family:Mangal,serif">~~मुक्त </span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोकातन्मुक्तः~~ </~~span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समस्तपदं प्रथमाविभक्तौ एकवचने '''''' \|</span~~big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एवमेव अन्येषु उदाहरणेषु अपि पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति '''पञ्चन्याः स्तोकादिभ्यः''' (६.३.२) इति सूत्रेण \|</span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोक + ङसि + मुक्त </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अत्र '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' (१.२.४३) इति सूत्रेण प्रथमया विभक्त्या यत् निर्दिश्यते समासविधायकसूत्रे तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति \| अत्र समासविधायकसूत्रम् अस्ति '''स्तोकान्तिकदूरार्थकृच्छ्राणि क्तेन''' (२.२.३९) \| अस्मिन् सूत्रे पञ्चमी इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः तस्य उपसर्जन-संज्ञा भवति \| अधुना '''उपसर्जनं पूर्वम्‌''' (२.२.३०) इति सूत्रेण उपसर्जन-संज्ञकपदस्य पूर्वनिपातः भवति \| अत्र स्तोकाद् इति पदं पञ्चम्यन्तं पदम् अतः तस्य उपसर्जन-संज्ञा भूत्वा पूर्वनिपातः भवति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन्तिकाद् आगतः = अन्तिकादागतः \| समीपात् आगतः इत्यर्थः\|</span>~~ <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोक + ङसि + मुक्त </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">टाङसिङसामिनात्स्याः </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">(७.१.१२) इत्यनेन अदन्तात् अङ्गात् परस्य टा, ङसिँ, ङस् प्रत्यययानां क्रमेण इन, आत्, स्य इत्येते आदेशाः भवन्ति </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्तोक + आत् + मुक्त \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अभ्याशाद् आगतः = अभ्याशादगतः\| समीपात् आगतः इत्यर्थः\|</span>~~ <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोक + आत् + मुक्त </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अकः सवर्णे दीर्घः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.१०१) इत्यनेन सवर्णदीर्घसन्धिं कृत्वा स्तोकात् + मुक्त इति भवति </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''झलां जशोऽन्ते''' (८.२.३९) इत्यनेन जश्त्वं कृत्वा स्तोकाद्+ मुक्त इति </span>भवति<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, तदनन्तरं '''यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा''' (</span>८<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span>४<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span>४५<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">) इति सूत्रेण अनुनासिकसन्धिं कृत्वा स्तोकान्मुक्त इति भवति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दूराद् आगतः = दूरादागतः \|</span>~~ <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोकान् + मुक्त </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं लिङ्गस्य वचनस्य च निर्णयः भवति \| '<nowiki/>'''परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वतत्पुरुषयोः उत्तरपदस्य लिङ्गं विधीयते \| उत्तरपदम् अस्ति मुक्त इति, तस्य लिङ्गं पुंलिङ्गं विवक्षितम्, अतः स्तोकान्मुक्त इति समस्तपदस्य लिङ्गं भवति पुलिङ्गं</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'''स्तोकान्मुक्त + सु''' </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोकातन्मुक्तः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समस्तपदं प्रथमाविभक्तौ एकवचने \|</big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कृच्छ्राद् आगतः = कृच्छ्रादागतः \| </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तोकात् मोक्षः = अत्र समासः न भवति यतोहि मोक्षः इति पदं क्तप्रत्ययान्तः शब्दः नास्ति\|</span> <big>ए<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वमेव अन्येषु उदाहरणेषु अपि पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति '''पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः''' (६.३.२) इति सूत्रेण \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एतेषु उदाहरणेषु समासकृते अपि समानरूपं, समासाकृते अपि समानरूपं, तर्हि समासस्य किं प्रयोजनम्? समासानन्तरं अन्तोदात्तस्वरः सिद्ध्यति\| एतत् प्रयोजनम् अतिरिच्य समासे द्वे पृथक् पृथक् पदे एकं पदं भवति \| यद्यपि रूपसाम्यं दृश्यते तथापि समासगतपदस्य, असमासगतपदस्य भेदः अवश्यम् अस्ति \| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>अन्तिकाद् आगतः = अन्तिकादागतः \| समीपात् आगतः इत्यर्थः \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>अभ्याशाद् आगतः = अभ्याशादगतः \| समीपात् आगतः इत्यर्थः \|</big></span> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पञ्चन्याः स्तोकादिभ्यः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.२) इति सूत्रे उत्तरपदे इत्यस्य अधिकारस्य किं </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रयोजनम्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">? यस्य पञ्चम्यन्तस्य पदस्य पञ्चमीविभक्तेः लुक् जायमानम् अस्ति '''पञ्चन्याः स्तोकादिभ्यः''' (६.३.२) इति सूत्रेण, तादृश्यस्य पदस्य पञ्चमीविभक्तेः लुक् उत्तरपदावयवः अस्ति चेत् एव भवति अन्यथा नास्ति \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>दूराद् आगतः = दूरादागतः \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~यथा~~<big>कृच्छ्राद् आगतः = कृच्छ्रादागतः \|</big> –</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>स्तोकात् मोक्षः = अत्र समासः न भवति यतोहि मोक्षः इति पदं क्तप्रत्ययान्तः शब्दः नास्ति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">निष्क्रान्तः स्तोकात् = निस्तोकः (</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अल्पात्</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नयनम्) \| अलौकिकविग्रहः = </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+स्तोक+ङसि \| निरादयः क्रान्ताद्यर्थे पञ्चम्या इति वार्तिकेन तत्पुरुषसमासः विधीयते \| अस्मिन् समासे स्तोक +ङसि इत्यस्मात् उत्तरपदं नास्ति इति कारणात् पञ्चमीविभक्तेः अलुक् न भवति अपि तु '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति \| एवञ्च निस्तोक इति प्रातिपदिकं निष्पद्यते \| निस्तोक इत्यस्मात् प्रातिपदिकात् सुब्विधानं भवति\| निस्तोक +सु </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">निस्तोकः इति समासः निष्पद्यते \|</span>'''<span style="font-family:Mangal,serif"> </span>''' <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>एतेषु उदाहरणेषु समासकृते अपि समानरूपं, समासाकृते अपि समानरूपं, तर्हि समासस्य किं प्रयोजनम्? समासानन्तरं अन्तोदात्तस्वरः सिद्ध्यति \| एतत् प्रयोजनम् अतिरिच्य समासे द्वे पृथक् पृथक् पदे एकं पदं भवति \| यद्यपि रूपसाम्यं दृश्यते तथापि समासगतपदस्य, असमासगतपदस्य भेदः अवश्यम् अस्ति \|</big> </span> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ब्राह्मणाच्छंसिन </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उपसंख्यानम् </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वार्तिकेन '''''' पञ्चम्यन्तं ब्राह्मण-शब्दात् शंसी इति शब्दे परे पञ्चमीविभक्तेः अलुक् निपात्यते, येन ब्राह्मणाच्छंसी इति समासः निष्पद्यते \| ब्राह्मणे इति वेदभागे विहितानि शास्त्राणि, उपचारात् ब्राह्मणानि, तानि शंसति इति ब्राह्मणाच्छंसी ऋत्विग्विशेषः \| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ब्राह्मणाच्छंसी ऋत्विग्</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विशेषः अस्ति \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.२) इति सूत्रे उत्तरपदे इत्यस्य अधिकारस्य किं </span>प्रयोजनम्<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">? यस्य पञ्चम्यन्तस्य पदस्य पञ्चमीविभक्तेः लुक् जायमानम् अस्ति '''पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः''' (६.३.२) इति सूत्रेण, तादृश्यस्य पदस्य पञ्चमीविभक्तेः लुक् उत्तरपदावयवः अस्ति चेत् एव भवति अन्यथा नास्ति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>यथा –</big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">निष्क्रान्तः स्तोकात् = निस्तोकः (</span>अल्पात्<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नयनम्) \| </span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = </span>नि <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ स्तोक + ङसि \| निरादयः क्रान्ताद्यर्थे पञ्चम्या इति वार्तिकेन तत्पुरुषसमासः विधीयते \| अस्मिन् समासे स्तोक + ङसि इत्यस्मात् उत्तरपदं नास्ति इति कारणात् पञ्चमीविभक्तेः अलुक् न भवति अपि तु '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति \| एवञ्च निस्तोक इति प्रातिपदिकं निष्पद्यते \| निस्तोक इत्यस्मात् प्रातिपदिकात् सुब्विधानं भवति \| निस्तोक + सु </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">निस्तोकः इति समासः निष्पद्यते \|</span>'''<span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''</big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'<nowiki/>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ब्राह्मणाच्छंसिन </span>उपसंख्यानम् '''इति <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वार्तिकेन '''''<nowiki/>'<nowiki/>''''' पञ्चम्यन्तं ब्राह्मण-शब्दात् शंसी इति शब्दे परे पञ्चमीविभक्तेः अलुक् निपात्यते, येन ब्राह्मणाच्छंसी इति समासः निष्पद्यते \| ब्राह्मणे इति वेदभागे विहितानि शास्त्राणि, उपचारात् ब्राह्मणानि, तानि शंसति इति ब्राह्मणाच्छंसी ऋत्विग्विशेषः \| ब्राह्मणाच्छंसी ऋत्विग् <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विशेषः अस्ति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> Line 89 ⟶ 100: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ओजः सहोऽम्भस्तमसस्तृतीयायाः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.३) = <span lang="HI">ओजस् सह</span>स् अम्भ<span lang="HI">स् तम</span>स् इ<span lang="HI">त्येते</span>भ्यः<span lang="HI"> उत्तरस्याः तृतीयायाः अलुक् भवति उत्तरपदे </span>परे \|<span lang="HI"> </span> ओजः ( ओजस् ) च सहः ( सहस् ) च अम्भः ( अम्भस् ) च तमः ( तमस् ) च तेषां समाहारद्वन्द्व: -ओजः सहोम्भस्तमस्, तस्मात् ओजः सहोऽम्भस्तमसः \| ओजःसहोऽम्भस्तमसः पञ्चम्यन्तं, तृतीयायाः षष्ठ्यन्तम् \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''ओजः सहोऽम्भस्तमसः तृतीयायाः अलुगुत्तरपदे''' \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>यथा –</big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ओजसा कृतम् = ओजसाकृतम् \| ओजः इति शक्तिः अस्ति \| तया शक्त्या कृतम् इत्यर्थः \| </span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~ओजसा कृतम् = ओजसाकृतम् \| ओजः इति शक्तिः अस्ति\| तया शक्त्या कृतम् इत्यर्थः\|~~ अलौकिकविग्रहः = ओजस् + टा + कृत + सु \| '''कर्तृकरणे कृता बहुलम्''' ( २.१.३२) इति सूत्रेण तृतीयातत्पुरुषसमासः विहितः भवति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ओजः सहोऽम्भस्तमसस्तृतीयायाः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.३) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन ओजस् इत्यस्मात् तृतीयायाः अलुक् स्यात् उत्तरपदे परे \| अतः केवलं कृत</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु ओजस्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">टा इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ओजस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">टा इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति \| ओजस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कृत </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ओजसाकृत इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा ओजसाकृत + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् भवति \| कृत इति शब्दः नपुंसकलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः नपुंसकलिङ्गे भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ओजसाकृत </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतोऽम्</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७.१.२४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> अकारान्तात् नपुंसकात् अङ्गात् सु-अम्- प्रत्ययोः अम् इति आदेशः भवति</span> \|<span lang="HI"> </span>ओजसाकृत + अम् </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमि पूर्वः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.१०७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण<span lang="HI"> अक् वर्णात् अम् सम्बन्धी अच् परः चेत् पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरुपम् एकादेशो भवति </span></span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ओजसाकृतम् </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्धः \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>एवमेव अम्भसा कृतम् = अम्भसाकृतम् ( जलं द्वारा कृतम्) इति भवति\|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>सहसा कृतम् = सहसाकृतम् (विचारं विना कृतम्) \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>तमसा कृतम् = तमसाकृतम् ( अज्ञानात् कृतम् ) \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अञ्जस उपसंख्यानम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति वार्तिकम् \| वार्तिकार्थः – अञ्ज़स् इति शब्दात् तृतीयायाः अलुक् भवति उत्तरपदे परे \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अञ्जसा कृतम् = अञ्जसाकृतम् (<span lang="HI">आर्जवेन </span>कृतम् इति) \| समासप्रक्रिया यथापूर्वम्\| अञ्जसा इत्यस्य तृतीयाविभक्तेः अलुक् भवति '''अञ्जस उपसंख्यानम्''' इति वार्तिकेन\|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>अञ्जसा कृतम् = अञ्जसाकृतम् (<span lang="HI">आर्जवेन </span>कृतम् इति) \| समासप्रक्रिया यथापूर्वम् \| अञ्जसा इत्यस्य तृतीयाविभक्तेः अलुक् भवति '''अञ्जस उपसंख्यानम्''' इति वार्तिकेन \|</big></span> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुंसानुजो जनुषान्ध</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''इति च''' इति वार्तिकम् \| वार्तिकार्थः = अनुज् इति उत्तरपदे परे पुंस् इति शब्दात् तृतीयायाः अलुक् भवति\| एवमेव अन्ध् इति उत्तरपदे परे जनुष् इति शब्दात् तृतीयायाः अलुक् भवति\| अनेन पुंसानुजः, जनुषान्धः इति समस्तपदे निष्पन्ने भवतः\| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुंस अनुजः = पुंसानुजः\| यस्य अग्रजः पुमान् सः पुंसानुजः\| अलौकिकविग्रहः = पुंस् +टा +अनुज्+सु \| '''कर्तृकरणे कृता बहुलम्''' (<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">१</span>.<span lang="HI">३२</span>) इति सूत्रेण तृतीयातत्पुरुषसमासः विहितः भवति \| तत्पश्चात् समासप्रक्रिया यथापूर्वम् \| '''पुंसानुजो जनुषान्ध''' '''इति च''' इति वार्तिकेन '''''' अनुज् इति उत्तरपदे परे पुंस् इति शब्दात् तृतीयायाः अलुक् भवति\| अनेन पुंसानुजः इति समासः सिद्धः\|</span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~जनुषा~~पुंसानुजो अन्धः = जनुषान्धः \| यः जन्मतः अन्धः सः जनुषान्धः \| अलौकिकविग्रहः = जनुष् +टा + अन्ध +सु \| '''कर्तृकरणे कृता बहुलम्''' (<span lang="HI">२जनुषान्ध</span>.'''<span ~~lang~~style="~~HI">१</span>.<span~~font-family:Nirmala ~~lang="HI~~UI,sans-serif">~~३२</span>)~~ '''इति ~~सूत्रेण~~च''' ~~तृतीयातत्पुरुषसमासः~~इति ~~विहितः भवति~~वार्तिकम् \| ~~तत्पश्चात्~~वार्तिकार्थः ~~समासप्रक्रिया~~= ~~यथापूर्वम्~~अनुज् \|इति ~~'''पुंसानुजो~~उत्तरपदे ~~जनुषान्ध'''~~परे पुंस् ~~'''~~इति ~~च'''~~शब्दात् ~~इति~~तृतीयायाः ~~वार्तिकेन~~अलुक् ~~''''''~~भवति \| एवमेव ~~अन्ध~~अन्ध् इति उत्तरपदे परे जनुष् इति शब्दात् तृतीयायाः अलुक् भवति \| अनेन पुंसानुजः, जनुषान्धः इति ~~समासः~~समस्तपदे निष्पन्ने भवतः ~~सिद्धः~~\| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>पुंस अनुजः = पुंसानुजः \| यस्य अग्रजः पुमान् सः पुंसानुजः \| अलौकिकविग्रहः = पुंस् + टा + अनुज् + सु \| '''कर्तृकरणे कृता बहुलम्'(<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">१</span>.<span lang="HI">३२</span>)''' इति सूत्रेण तृतीयातत्पुरुषसमासः विहितः भवति \| तत्पश्चात् समासप्रक्रिया यथापूर्वम् \| पुंसानुजो जनुषान्ध इति च इति वार्तिकेन ' अनुज् इति उत्तरपदे परे पुंस् इति शब्दात् तृतीयायाः अलुक् भवति \| अनेन पुंसानुजः इति समासः सिद्धः \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>जनुषा अन्धः = जनुषान्धः \| यः जन्मतः अन्धः सः जनुषान्धः</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>अलौकिकविग्रहः = जनुष् +टा + अन्ध + सु \| '''कर्तृकरणे कृता बहुलम्''''(<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">१</span>.<span lang="HI">३२</span>) इति सूत्रेण तृतीयातत्पुरुषसमासः विहितः भवति \| तत्पश्चात् समासप्रक्रिया यथापूर्वम् \| '''पुंसानुजो जनुषान्ध इति च''' इति वार्तिकेन ' अन्ध इति उत्तरपदे परे जनुष् इति शब्दात् तृतीयायाः अलुक् भवति \| अनेन जनुषान्धः इति समासः सिद्धः \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> Line 125 ⟶ 144: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <~~span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~big>३)~~<span~~ ~~style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>~~'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मनसः संज्ञायाम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">४</span>) = संज्ञायाः विषये मनस् इति शब्दात् तृतीयाविभक्तेः अलुक् <span lang="HI">भवति </span>उत्तरपदे परे \| <span lang="HI">मनसः षष्ठ्यन्तं</span>, संज्ञायां सप्तम्यन्तम् \| '''ओजः सहोऽम्भस्तम सस्तृतीयायाः''' (६.३.३) इत्यस्मात् सूत्रात् तृतीया इत्यस्य अनुवृत्तिः\| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''मनसः संज्ञायाम् तृतीया अलुगुत्तरपदे''' \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>यथा –</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~यथा~~<big>मनसा –गुप्ता = मनसागुप्ता \| कस्याश्चित् महिलायाः नाम \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~मनसा गुप्ता = मनसागुप्ता \| कस्याश्चित् महिलायाः नाम\|~~<~~span lang="HI"~~big> अलौकिकविग्रहः~~</span>~~ = मनस् +टा +गुप्ता +सु \| अत्र '''कर्तृकरणे कृता बहुलम्''' ( २.१.३२) इति सूत्रेण समासः विहितः अस्ति \| '''मनसः संज्ञायाम्''' (~~<span lang="HI">~~६~~</span>~~.~~<span lang="HI">~~३~~</span>~~.~~<span lang="HI">~~४~~</span>~~) इति सूत्रेण मनसा इति शब्दस्य तृतीयाविभक्तेः अलुक् भवति गुप्ता इति उत्तरपदे परे \| अतः मनसागुप्ता इति समासः सिद्धः भवति \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <~~span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~big>४)~~<span~~ ~~style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>~~'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आज्ञायिनि च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.५) = <span lang="HI">आज्ञायि</span>नि इति उत्तरपदे परे<span lang="HI"> मन</span>स् इति शब्दात् ~~<span lang="HI">~~तृतीयायाः अलुग् भवति~~</span>~~ \|<span lang="HI"> </span>आज्ञायिनि इति आज्ञायिन् -शब्दस्य सप्तम्यन्तं रूपं , चावययम् \| '''मनसः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">४</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् मनसः इत्यस्य अनुवृत्तिः\| '''ओजः सहोऽम्भस्तमसस्तृतीयायाः''' (६.३.३) इत्यस्मात् सूत्रात् तृतीया इत्यस्य अनुवृत्तिः \| ''' अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| ~~<span lang="HI">~~अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌—~~</span>~~'''मनसः तृतीया अलुग् आज्ञायिनि च उत्तरपदे''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> Line 139 ⟶ 161: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मनसः संज्ञायाम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (~~<span lang="HI">~~६~~</span>~~.~~<span lang="HI">~~३~~</span>~~.~~<span lang="HI">~~४~~</span>~~) इति सूत्रं तु संज्ञायामेव कार्यं करोति इत्यतः असंज्ञायां कार्यं कर्तुम् '''आज्ञायिनि च''' ( ६.३.५) इति सूत्रम् आवश्यकम् अस्ति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>मनसा ज्ञातुं शीलम् अस्य = मनसाज्ञायी \| यः पुरुषः मनसा ज्ञातुं शक्नोति, सः मनसाज्ञायी इत्युच्यते \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>आङ् -पूर्वकः ज्ञा-धातुतः '''सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये''' (३.२.७८) इति सूत्रेण कृतसंज्ञकः णिनि-प्रत्ययः ( इन्) विधीयते येन आज्ञा + इन् इति भवति \| '''आतो युक् चिण्कृतोः''' (७.३.३३) इति सूत्रेण युक् इति आगामः भूत्वा आज्ञायिन् इति प्रातिपदिकं निष्पन्नं भवति \| आज्ञी इति रूपं प्रथमाविभक्तौ एकवचने \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मनसा ज्ञातुं शीलम् अस्य = मनसाज्ञायी \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मनसा ज्ञातुं शीलम् अस्य = मनसाज्ञायी\| अलौकिकविग्रहः = मनस् +टा + आज्ञायिन् +सु \| '''कर्तृकरणे कृता बहुलम्''' (<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">१</span>.<span lang="HI">३२</span>) इति सूत्रेण तृतीयातत्पुरुषसमासः विहितः भवति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आज्ञायिनि च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.५) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन मनस् इत्यस्मात् तृतीयायाः अलुक् स्यात् आज्ञायिनि इति उत्तरपदे परे \| अतः केवलं आज्ञायिन्+सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु मनस्+टा इत्यत्र सुब्लुक् न भवति\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मनस्+टा इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति \| मनस्+आ+आज्ञायिन् सवर्णदीर्घसन्धिं कृत्वा</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मनसाज्ञायिन् इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा मनसाज्ञायिन्+सु इति भवति\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् भवति \| आज्ञायिन् इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \|</span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = मनस् + टा + आज्ञायिन् + सु \| '''कर्तृकरणे कृता बहुलम्''' (२.१.३२) इति सूत्रेण तृतीयातत्पुरुषसमासः विहितः भवति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आज्ञायिनि च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.५) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन मनस् इत्यस्मात् तृतीयायाः अलुक् स्यात् आज्ञायिनि इति उत्तरपदे परे \| अतः केवलं आज्ञायिन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु मनस्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">टा इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मनस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">टा इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति \| मनस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आज्ञायिन् सवर्णदीर्घसन्धिं कृत्वा</span> '''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मनसाज्ञायिन् इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा मनसाज्ञायिन् + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् भवति \| आज्ञायिन् इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मनसाज्ञायिन् + सु </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.४.८) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> नः अङ्गस्य उपधायाः दीर्घः सर्वनामस्थाने असम्बुद्धौ च </span></span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मनसाज्ञायीन् +सु इति भवति \| अधुना</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.६७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> हलन्तात्‌ सु </span>इति<span lang="HI"> अपृक्तसंज्ञकस्य हलः लोपः </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः मनसाज्ञायीन् इति भवति\| अग्रे </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.२.७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span></span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मनसाज्ञायी</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति समासः सिद्धः भवति \|</span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मनसाज्ञायिन् + सु </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ''' (६.४.८) <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन नः अङ्गस्य उपधायाः दीर्घः सर्वनामस्थाने असम्बुद्धौ च </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मनसाज्ञायीन् + सु इति भवति \| अधुना</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span>हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌''' (६.१.६७) <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन हलन्तात्‌ सु इति अपृक्तसंज्ञकस्य हलः लोपः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः मनसाज्ञायीन् इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अग्रे </span>'''न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य''' (८.२.७) <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मनसाज्ञायी</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> Line 159 ⟶ 183: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big>'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌~~</span>~~'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~ (६.१.६७) = हलन्तात्‌~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>दीर्घङ्यन्तात्‌~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>दीर्घाबन्तात्‌ च सु-ति-सि इत्येषाम्‌ अपृक्तसंज्ञकस्य हलः लोपः ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>अनेन प्रथमाविभक्तौ सु इत्यस्य स्‌-लोपः~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>लङि प्रथमपुरुषे त्‌-लोपः~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>मध्यमपुरुषे स्‌-लोपश्च ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>हल्‌ च ङी च आप्‌ च तेषाम्‌ इतरेतरद्वन्द्वः हल्ङ्यापः~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>तेभ्यः हल्ङ्याब्भ्यः ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुश्च</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तिश्च</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सिश्च तेषां समाहारद्वन्द्वः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>सुतिसि~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुतिसिनः अपृक्तं सुतिस्यपृक्तम्‌ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हल्ङ्याब्भ्यः पञ्चम्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दीर्घात्‌ पञ्चम्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुतिस्यपृक्तं प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हल्‌ प्रथमान्तम्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अनेकपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">लोपो व्योर्वलि</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.६५) इत्यस्मात्‌ लोपः इत्यस्य अनुवृत्तिः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">; </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अत्र कर्मणि प्रयोगे लुप्यते इति रूपविकारः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''दीर्घात्‌ हल्ङ्याब्भ्यो सुतिसि अपृक्तं हल्‌ लुप्यते''' </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ~~</span>~~'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~ (६.४.८) = नः अङ्गस्य उपधायाः दीर्घः सर्वनामस्थाने असम्बुद्धौ च ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> Line 169 ⟶ 193: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big>'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य~~</span>~~'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~ (८.२.७) = प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>न लुप्तषष्ठीकं पदं~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>लोपः प्रथमान्तम~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>प्रातिपदिक लुप्तषष्ठीकं पदं~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>अन्तस्य षष्ठ्यन्तम्‌~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>अनेकपदमिदं सूत्रम्‌ ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~पदस्य ~~</span>~~'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~(८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''प्रातिपदिकस्य पदस्य अन्तस्य नः लोपः''' ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">५)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मनश्च </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">(६.३.६) = आत्मनः तृतीयायाः अलुक् स्यात् उत्तरपदे परे \| आत्मनः पञ्चम्यन्तं, चाव्ययम् \| '''ओजः सहोऽम्भस्तमसस्तृतीयायाः''' (६.३.३) इत्यस्मात् सूत्रात् तृतीया इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''आत्मनः च तृतीया अलुगुत्तरपदे''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूरण इति वक्तव्यम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति वार्तिकम् \| '''पूरणप्रत्ययान्ते उत्तरपद इत्यर्थः''' \| वार्तिकार्थः – पूरणप्रत्ययान्तशब्दः परः चेदेव आत्मन् -शब्दात् तृतीयायाः अलुक् इति वक्तव्यम् \| अर्थात् पूरणप्रत्ययान्तशब्दः उत्तरपदे चेदेव प्रकृतसूत्रे आत्मन् इति शब्दात् तृतीयायाः अलुक् स्यात् \| वार्तिके पूरण इत्यनेन पूरणप्रत्ययान्तः इत्यर्थः \| पूरणप्रत्ययः तद्धितप्रकरणे विहितः भवति\| प्रकृतसूत्रस्य विषयः सीमितः भवति प्रकृतवार्तिकेन \| </span></big> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">५)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मनश्च </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">(६.३.६) = आत्मनः तृतीयायाः अलुक् स्यात् उत्तरपदे परे\| आत्मनः पञ्चम्यन्तं, चाव्ययम्\| '''ओजः सहोऽम्भस्तमसस्तृतीयायाः''' (६.३.३) इत्यस्मात् सूत्रात् तृतीया इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''आत्मनः च तृतीया अलुगुत्तरपदे''' \|</span> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूरण इति वक्तव्यम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति वार्तिकम् \| '''पूरणप्रत्ययान्ते उत्तरपद इत्यर्थः''' \| वार्तिकार्थः – पूरणप्रत्ययान्तशब्दः परः चेदेव आत्मन् -शब्दात् तृतीयायाः अलुक् इति वक्तव्यम् \| अर्थात् पूरणप्रत्ययान्तशब्दः उत्तरपदे चेदेव प्रकृतसूत्रे आत्मन् इति शब्दात् तृतीयायाः अलुक् स्यात् \| वार्तिके पूरण इत्यनेन पूरणप्रत्ययान्तः इत्यर्थः\| पूरणप्रत्ययः तद्धितप्रकरणे विहितः भवति\| प्रकृतसूत्रस्य विषयः सीमितः भवति प्रकृतवार्तिकेन\| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>अस्मिन् सूत्रे पूरणप्रत्ययान्तस्य शब्दस्य प्रयोजनं यत् आत्मना इति तृतीयान्तात् शब्दात् पूरणप्रत्ययान्तशब्दः चेदेव आत्मना इत्यस्य तृतीयायाः अलुक् भवति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मना पञ्चमः = आत्मनापञ्चमः \| स्वेन सह पञ्चमः इत्यर्थः \| अलौकिकविग्रहः = आत्मन् + टा + पञ्चम + सु \| अत्र प्रथमार्थे प्रकृत्यादिभ्यः उपसंख्यानम् इति वार्तिकस्य द्वारा तृतीयाविभक्तिः भवति \| तृतीया तत्कृतार्थेन गुणवचनेन इति सूत्रस्य योगविभागं कृत्वा तृतीया इति अंशस्य समासः विहितः भवति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूरण इति वक्तव्यम् </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति वार्तिकेन</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> आत्मन् इत्यस्मात् तृतीयायाः अलुक् स्यात् पञ्चमः इति पूरणप्रत्ययान्तपदे परे \| '''तस्य पूरणे डट्''' (५.२.४८) इति सूत्रं वदति </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>षष्ठीसमर्थात् सङ्ख्यावाचिनः शब्दात् ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूरणः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यस्मिन् अर्थे </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">डट्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रत्ययः उच्यते </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नान्तादसंख्यादेर्मट् </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">( ५.२.४९) इति सूत्रं वदति ~~<span lang="HI">~~यः नकारान्तसङ्ख्यावाची शब्दः सङ्ख्यादिः नास्ति~~</span>~~</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूरणः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यस्मिन् अर्थे विहितस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">डट्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रत्ययस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मट्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आगमः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पञ्चानां पूरणः इत्यर्थे '''तस्य पूरणे डट्''' (५.२.४८) इति सूत्रेण तद्धितीय डट्( अ) इति प्रत्ययः परः चेत् '''नान्तादसंख्यादेर्मद्''' इति सूत्रेण मट् ( म्) आगमः भूत्वा पञ्चन् + म \| अग्रे नकारस्य लोपः भवति नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य इत्यनेन \| अतः पञ्चमः इति रूपं सिद्धं भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः केवलं पञ्चम + सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु आत्मन् + टा इत्यत्र सुब्लुक् न भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मन्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">टा इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मन् + आ + पञ्चम इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा आत्मनापञ्चम+सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span>~~<span~~ ~~lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पञ्चम इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| रुत्वविसर्गौ कृत्वा आत्मनापञ्चमः इति समासः सिद्धः</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big>६)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वैयाकरणाख्यायां चतुर्थ्याः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.७) = यया संज्ञया वैयाकरणाः एव व्यहरन्ति तस्याम् आत्मन् इत्यस्य उत्तरस्याः च<span lang="HI">तु</span>र्थ्याः अलुग् भवति \| अर्थात् व्याकरणसम्बन्धी आख्यायाम् ( नामकरणम्) उत्तरपदे परे आत्मन् इति शब्दात् चतुर्थ्याः अलुक् स्यात् \| व्याकरणस्य इदं वैयाकरणम्, तस्याख्या वैयाकरणाख्या, तस्यां वैयाकरणाख्याम् \| अथवा व्याकरणे भवा वैयाकरणी, तस्याख्या, तस्याम् इत्यपि व्युत्पत्तिः भवितुम् अर्हति \| सूत्रं सज्ञायाः विषये अस्ति इति कृत्वा द्वितीया व्युत्पत्तिः अधिकसमुचिता अस्ति \| वैयाकरणाख्यायां सप्तम्यन्तं, चतुर्थ्याः षष्ठ्यन्तम् \| '''आत्मनश्च''' (६.३.६) इत्यस्मात् सूत्रात् आत्मनः इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''अलुगुत्तरपदे''' (६.३.१) इत्यस्य अधिकारः \| अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''वैयाकरणाख्यायां आत्मनः चतुर्थ्याः अलुगुत्तरपदे''' \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">६)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वैयाकरणाख्यायां चतुर्थ्याः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.७) = <span lang="HI">यया संज्ञया वैयाकर</span>णाः<span lang="HI"> एव व्यहरन्ति तस्या</span>म् आत्मन् इत्यस्य<span lang="HI"> उत्तर</span>स्याः च<span lang="HI">तु</span>र्थ्याः<span lang="HI"> अलुग् भवति</span>\| अर्थात् व्याकरणसम्बन्धी आख्यायाम् ( नामकरणम्) उत्तरपदे परे आत्मन् इति शब्दात् चतुर्थ्याः अलुक् स्यात् \| व्याकरणस्य इदं वैयाकरणम्, तस्याख्या वैयाकरणाख्या, तस्यां वैयाकरणाख्याम्\| अथवा व्याकरणे भवा वैयाकरणी, तस्याख्या, तस्याम् इत्यपि व्युत्पत्तिः भवितुम् अर्हति\| सूत्रं सज्ञायाः विषये अस्ति इति कृत्वा द्वितीया व्युत्पत्तिः अधिकसमुचिता अस्ति\| वैयाकरणाख्यायां सप्तम्यन्तं, चतुर्थ्याः षष्ठ्यन्तम् \| '''आत्मनश्च''' (६.३.६) इत्यस्मात् सूत्रात् आत्मनः इत्यस्य अनुवृत्तिः\| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''वैयाकरणाख्यायां आत्मनः चतुर्थ्याः अलुगुत्तरपदे''' \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>वैयाकरणानां व्यावहारिकी संज्ञा आत्मनेपदम्, आत्मनेभाषा, इत्यादीनां शब्दानां प्रकृतसूत्रेण साधुत्वं वक्तुं चतुर्थीविभक्तेः अलुक् विधीयते \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मने पदम् = आत्मनेपदम् \| '''<span lang="HI">चतुर्थी तदर्थार्थबलिहितसुखरक्षितैः </span>'''(२.१.३६) '''''' इति सूत्रे चतुर्थी इति योगविभागं कृत्वा तादर्थ्ये चतुर्थीतत्पुरुषसमासः क्रियते \| चतुर्थी इत्यस्य योगविभागस्य विषये भाष्ये प्रामाण्यम् अस्ति - धर्माय नियमः इत्यत्र समासः योगविभागेन क्रियते येन धर्मनियमः इति समासः सिद्ध्यति \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>आत्मने पदम् = आत्मनेपदम् \| '''चतुर्थी तदर्थार्थबलिहितसुखरक्षितैः '<nowiki/>''(२.१.३६) '<nowiki/>''''' इति सूत्रे चतुर्थी इति योगविभागं कृत्वा तादर्थ्ये चतुर्थीतत्पुरुषसमासः क्रियते \| चतुर्थी इत्यस्य योगविभागस्य विषये भाष्ये प्रामाण्यम् अस्ति - धर्माय नियमः इत्यत्र समासः योगविभागेन क्रियते येन धर्मनियमः इति समासः सिद्ध्यति \|</big></span> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = आत्मन् +ङे +पदम् \| अत्र आत्मार्थम् इति अर्थे तादर्थ्ये चतुर्थी वाच्या इति वार्तिकेन चतुर्थीविभक्तिः भवति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वैयाकरणाख्यायां चतुर्थ्याः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.७) इति सूत्रेण व्याकरणसम्बन्धी आख्यायाम् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मन् इत्यस्मात् चतुर्थ्याः अलुक् स्यात् उत्तरपदे परे \| अतः केवलं पद +सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु आत्मन्+ङे इत्यत्र सुब्लुक् न भवति\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मन्+ङे इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मन्+ए + पद इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा आत्मनेपद+सु इति भवति\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पद इति शब्दः नपुंसकलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः नपुंसकलिङ्गे भवति \| </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = आत्मन् + ङे + पदम् \| अत्र आत्मार्थम् इति अर्थे तादर्थ्ये चतुर्थी वाच्या इति वार्तिकेन चतुर्थीविभक्तिः भवति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वैयाकरणाख्यायां चतुर्थ्याः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.७) इति सूत्रेण व्याकरणसम्बन्धी आख्यायाम् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मन् इत्यस्मात् चतुर्थ्याः अलुक् स्यात् उत्तरपदे परे \| अतः केवलं पद +</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु आत्मन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङे इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मन्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङे इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मन् + ए + पद इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा आत्मनेपद+सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span>भवति <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पद इति शब्दः नपुंसकलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः नपुंसकलिङ्गे भवति \| </span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> [[\|<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मनेपद+सु'''<span lang="HI"> </span>'''</span>]]<span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतोऽम्</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७.१.२४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> अकारान्तात् नपुंसकात् अङ्गात् सु-अम्- प्रत्ययोः अम् इति आदेशः भवति</span>\|<span lang="HI"> </span>आत्मनेपद +<span lang="HI">अम् </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमि पूर्वः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.१०७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण<span lang="HI"> अक् वर्णात् अम् सम्बन्धी अच् परः चेत् पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरुपम् एकादेशो भवति </span></span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मनेपदम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति समासः सिद्धः \|</span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मनेपद + सु</span> → '''अतोऽम्''' (७.१.२४) <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन अकारान्तात् नपुंसकात् अङ्गात् सु-अम्- प्रत्ययोः अम् इति आदेशः भवति \|<span lang="HI"> </span>आत्मनेपद + अम् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''अमि पूर्वः''' (६.१.१०७) <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण अक् वर्णात् अम् सम्बन्धी अच् परः चेत् पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरुपम् एकादेशो भवति </span>→ '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्मनेपदम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति समासः सिद्धः \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~एवमेव आत्मने भाषा = आत्मनेभाषा इति समासः सिद्ध्यति \|~~ <big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>एवमेव आत्मने भाषा = आत्मनेभाषा इति समासः सिद्ध्यति \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">७)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">८</span>) = '''''' <span lang="HI">यया संज्ञया वैयाकर</span>णाः<span lang="HI"> एव व्यहरन्ति तस्या</span>म् पर इत्यस्य <span lang="HI">उत्तर</span>स्याः च<span lang="HI">तु</span>र्थ्याः<span lang="HI"> अलुग् भवति</span>\| अर्थात् व्याकरणसम्बन्धी आख्यायाम् (नामकरणम्) उत्तरपदे परे पर इति शब्दात् चतुर्थ्याः अलुक् स्यात् \| '''''' परस्य षष्ठ्यन्तं, चाव्यायम् '''''' \| '''वैयाकरणाख्यायां चतुर्थ्याः''' (६.३.७) इत्यस्य पूर्णानुवृत्तिः\| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''पर चतुर्थ्याः अलुगुत्तरपदे''' \|</span> <big>७)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span>'''<nowiki/>'<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य च</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">(<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">८</span>) ''= '<nowiki/>''''' यया संज्ञया वैयाकरणाः एव व्यहरन्ति तस्याम् पर इत्यस्य उत्तरस्याः च<span lang="HI">तु</span>र्थ्याः अलुग् भवति \| अर्थात् व्याकरणसम्बन्धी आख्यायाम् (नामकरणम्) उत्तरपदे परे पर इति शब्दात् चतुर्थ्याः अलुक् स्यात् \| परस्य षष्ठ्यन्तं, चाव्यायम् \| '''वैयाकरणाख्यायां चतुर्थ्याः''' (६.३.७) इत्यस्य पूर्णानुवृत्तिः \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''पर चतुर्थ्याः अलुगुत्तरपदे''' \|</big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वैयाकरणानां व्यावहारिकी संज्ञा परस्मैपदम्, परस्मैभाषा, इत्यादीनां शब्दानां प्रकृतसूत्रेण साधुत्वं वक्तुं चतुर्थीविभक्तेः अलुक् विधीयते \| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>वैयाकरणानां व्यावहारिकी संज्ञा परस्मैपदम्, परस्मैभाषा, इत्यादीनां शब्दानां प्रकृतसूत्रेण साधुत्वं वक्तुं चतुर्थीविभक्तेः अलुक् विधीयते \|</big> </span> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्मै पदम् = परस्मैपदम् \| '''<span lang="HI">चतुर्थी तदर्थार्थबलिहितसुखरक्षितैः </span>'''(२.१.३६) '''''' इति सूत्रे चतुर्थी इति योगविभागं कृत्वा तादर्थ्ये चतुर्थीतत्पुरुषसमासः क्रियते \| चतुर्थी इत्यस्य योगविभागस्य विषये भाष्ये प्रामाण्यम् अस्ति - धर्माय नियमः इत्यत्र समासः योगविभागेन क्रियते येन धर्मनियमः इति समासः सिद्ध्यति \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>परस्मै पदम् = परस्मैपदम् \| '''चतुर्थी तदर्थार्थबलिहितसुखरक्षितैः '(२.१.३६) ''<nowiki/>'<nowiki/>''''' इति सूत्रे चतुर्थी इति योगविभागं कृत्वा तादर्थ्ये चतुर्थीतत्पुरुषसमासः क्रियते \| चतुर्थी इत्यस्य योगविभागस्य विषये भाष्ये प्रामाण्यम् अस्ति - धर्माय नियमः इत्यत्र समासः योगविभागेन क्रियते येन धर्मनियमः इति समासः सिद्ध्यति \|</big></span> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = पर +ङे +पदम् \| अत्र परार्थम् इति अर्थे तादर्थ्ये चतुर्थी वाच्या इति वार्तिकेन चतुर्थीविभक्तिः भवति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">८</span>) इति सूत्रेण व्याकरणसम्बन्धी आख्यायाम् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पर इत्यस्मात् चतुर्थ्याः अलुक् स्यात् उत्तरपदे परे \| अतः केवलं पद +सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु पर+ङे इत्यत्र सुब्लुक् न भवति\| पर इति शब्दः सर्वनामसंज्ञकः अतः ङे इति प्रत्ययस्य स्थाने सर्वनाम्नः स्मै इति सूत्रेण स्मै इति आदेशः भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पर+स्मै इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पर+स्मै + पद इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा परस्मैपद+सु इति भवति\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पद इति शब्दः नपुंसकलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः नपुंसकलिङ्गे भवति \| </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = पर + ङे +पदम् \| अत्र परार्थम् इति अर्थे तादर्थ्ये चतुर्थी वाच्या इति वार्तिकेन चतुर्थीविभक्तिः भवति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">८</span>) इति सूत्रेण व्याकरणसम्बन्धी आख्यायाम् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पर इत्यस्मात् चतुर्थ्याः अलुक् स्यात् उत्तरपदे परे \| अतः केवलं पद +</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु पर</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङे इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| पर इति शब्दः सर्वनामसंज्ञकः अतः ङे इति प्रत्ययस्य स्थाने सर्वनाम्नः स्मै इति सूत्रेण स्मै इति आदेशः भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पर</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्मै इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पर + स्मै + पद इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा परस्मैपद + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span>भवति<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पद इति शब्दः नपुंसकलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः नपुंसकलिङ्गे भवति \| </span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्मैपद + सु'''<span lang="HI"> </span>'''</span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतोऽम्</span>'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~ (७.१.२४) ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन~~<span lang="HI">~~ अकारान्तात् नपुंसकात् अङ्गात् सु-अम्- प्रत्ययोः अम् इति आदेशः भवति~~</span>~~ \|<span lang="HI"> </span>आत्मनेपद +<span lang="HI">अम् </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमि पूर्वः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.१०७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण~~<span lang="HI">~~ अक् वर्णात् अम् सम्बन्धी अच् परः चेत् पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरुपम् एकादेशो भवति </span~~></span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif"~~>→~~</span>~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्मैपदम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति समासः सिद्धः \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> Line 245 ⟶ 268: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>एवमेव परस्मै भाषा = परस्मैभाषा इति समासः सिद्ध्यति \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>यद्यपि आत्मनेपदं, परस्मैपदम् इति पदद्वये अलुक् कार्यम् '''अनुदात्तङित आत्मनेपदम्''', '''शेषात्कर्तरि परस्मैपदम्''' इत्याभ्यां सूत्राभ्याम् एव साधयितुं शक्यते तथापि अलुक् इत्यस्य पृथक् विधानं क्रियते \| अनेन आख्या इति शब्दस्य प्रयोगः विशेषप्रतीत्यर्थम् इति भाति \| नाम अलुक् कार्यं केवलं पारिभाषिकार्थानाम् एव भवति \| व्याकरणसम्बन्धिसंज्ञां अतिरिच्य स्वतन्त्रप्रयोगे तु लुक् भवत्येव – आत्मपदम्, परपदम् इत्यादिकम् \|</big></span> <span style="font-family:Mangal,serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <~~span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~big>८)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> ~~</span>~~</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) = ~~'''''' <span lang="HI">~~संज्ञायाम् ~~</span>~~हलन्तात् अदन्तात् च सप्तम्याः अलुक् भवति उत्तरपदे परे \| ~~''''''~~ हल् च अत् च तयोरितरेतरयोगद्वन्द्वः हलदौ, तौ अन्ते यस्य स हलदन्तस्तस्माद् हलदन्तात् ~~''''''~~ \| ~~''''''~~ हलदन्तात् पञ्चम्यन्तं, सप्तम्याः पञ्चम्यन्तं, संज्ञायां सप्तम्यन्तम् \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| ~~<span lang="HI">~~अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— ~~</span>~~'''संज्ञायाम् हलदन्तात् सप्तम्याः अलुगुत्तरपदे''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उदाहरणम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">त्वचि सारः = त्वचिसारः \| यस्य त्वचि अधिकबलम् अस्ति \| अलौकिकविग्रहः = त्वच् + ङि + सार + सु \| संज्ञायाम् ( २.१.४३) इति सूत्रेण सप्तमीतत्पुरुषसमासः भवति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन त्वच् इति हलन्तात् सप्तम्याः अलुक् स्यात् उत्तरपदे परे \| अतः केवलं सार</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु त्वच्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">त्वच्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति \| त्वच् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ + सार</span> '''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">त्वचिसार इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा त्वचिसार + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् भवति \| सार इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| त्वचिसारस् इति भवति \| रुत्वविसर्गौ कृत्वा त्वचिसारः इति समासः सिद्धः भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">गवियुधिभ्यां स्थिरः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.३.९५) = गवि, युधि इत्याभां स्थिस्य सकारस्य षकारः स्यात् \| गवि, युधि इत्येतयो सप्तम्यन्तपदयोः परे उत्तरपदस्थस्य स्थिर-शब्दस्य सकारस्य षकारादेशः भवति संहिताविषये \| ~~<span lang="HI">~~इण्‌-प्रत्याहारात्‌ कवर्गीयात्‌ च परे सकारः अस्ति चेत्‌~~</span>~~</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>तस्य सकारस्य स्थाने षकारादेशो भवति ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>आदेशः तु मूर्धन्यवर्णस्य इत्येव उक्तं~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>परं स्थानेऽन्तरतमः इत्यनेन ट्‌~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ठ्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ड्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ढ्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ण्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>ष्‌ इत्येषु मूर्धन्यवर्णेषु षकारस्य नैकट्यम्‌~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>अतः षकारः एव आदिष्टः भवति ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>इण्‌-प्रत्याहरे इमे वर्णाः अन्तर्भूताः— इ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऌ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ए</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ओ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऐ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">औ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ह</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">व</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">र</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ल </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्य कार्यस्य नाम षत्वविधिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">गवि, युधि इत्येते पदे सप्तम्यन्तपदस्य अनुकरणं करोति \| '''प्रकृतिवदनुकरणम्''' इत्यनेन अनुकरणे अपि विभक्तिः भवति \| अतः गविश्च युधिश्च तयोरितरेतरद्वन्द्वः गवियुधी इति समासः \| ताभ्यां गवियुधिभ्याम् \| गवियुधिभ्यां पञ्चम्यन्तं, स्थिरः इति षष्ठ्यर्थे प्रथमा\| स्थिर- शब्दस्य इत्यर्थः \| '''सहे साडः सः''' इत्यस्मात् सूत्रात् सः इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''इण्कोः''' इत्यस्य अधिकारः \| '''अपदान्तस्य मूर्धन्यः''' इत्यस्य अधिकारः \| '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः \| ~~<span lang="HI">~~अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— ~~</span>~~'''गवियुधिभ्यां स्थिरः सः संहितायाम्''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>अस्मिन् सूत्रे '''आदेशप्रत्यययोः''' ( ८.३.५९) इति सूत्रेण प्राप्तस्य षत्वस्य '''सात्पदाद्योः''' ( ८.३.१११) इति सूत्रेण पदादि-सकारस्य षत्वं निषिध्यते\| नाम पदादिस्थस्य ~~<span lang="HI">~~सस्य षत्वं न स्यात् ~~</span>~~\| अतः एव '''गवियुधिभ्यां स्थिरः''' (८.३.९५) इति सूत्रेण षत्वं विधीयते \| गवि+स्थिर, युधि+स्थिर च स्थलयोः स्थिर इत्यत्र सकारः पदादिस्थः सकारः इति कृत्वा '''सात्पदाद्योः''' ( ८.३.१११) इति सूत्रेण षत्वं न विधीयते \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">गवि स्थिरः = गविष्ठिरः \| आकाशे स्थिररूपेण वसन् अत्रिकुलः इति एकः ऋषिः \| यः पुरुषः गवां निरन्तरं सेवां करोति सः गविष्ठिरः \| अलौकिकविग्रहः = गो + ङि + स्थिर् + सु \| '''संज्ञायाम्''' इति सूत्रेण सप्तमीतत्पुरुषसमासः विहितः अस्ति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">गवियुधिभ्यां स्थिरः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.३.९५) इति सूत्रे गो इति शब्दात् सप्तमीविभक्तेः अलुक् मन्यते इति कृत्वा </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्मिन् समासेऽपि सप्तम्याः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अलुक् स्यात् स्थिरे परे \| अन्यथा गो-शब्दात् स्थिर इति शब्दः चेत् तस्य षत्वविधानं व्यर्थं भवति यतो हि पूर्वपदं गवि नास्ति अपि तु गो अस्ति \| षत्वविधानार्थं तदनुसृत्य सम्पम्यन्तं पदं ज्ञापकं अस्ति \| अतः केवलं स्थिर+सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु गो+ङि इत्यत्र सुब्लुक् न भवति\| गो+ङि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति\| अधुना '''आदेशप्रत्यययोः''' ( ८.३.५९) इति सूत्रेण प्राप्तस्य षत्वस्य '''सात्पदाद्योः''' ( ८.३.१११) इति सूत्रेण पदादि-सकारस्य षत्वं निषिध्यते, अतः '''गवियुधिभ्यां स्थिरः''' (८.३.९५) इति सूत्रेण पुनः षत्वस्य प्रतिप्रसवः भवति येन सकारस्य षत्वं विधीयते </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">गो+ङि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> + ष्थिर इति भवति\| अग्रे ष्टुना ष्टुः इत्यनेन थकारस्य स्थाने ठकारादेशः भवति षकारस्य प्रभावेण </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> गो+इ+ ष्ठिर </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''एचोऽयवायवः''' ( ६.१.७८) इत्यनेन ओकारस्य स्थाने अव् इति आदेशः भवति अचि परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> गवि+ ष्ठिर</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> गविष्ठिर इति</span>'''<span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> गविप्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा गविष्ठिर+सु इति भवति\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्थिर इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| अधुना रुत्वविसर्गौ कृत्वा गविष्ठिरः इति समासः सिद्धः\|</span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्मिन् समासेऽपि सप्तम्याः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अलुक् स्यात् स्थिरे परे \| अन्यथा गो-शब्दात् स्थिर इति शब्दः चेत् तस्य षत्वविधानं व्यर्थं भवति यतो हि पूर्वपदं गवि नास्ति अपि तु गो अस्ति \| षत्वविधानार्थं तदनुसृत्य सम्पम्यन्तं पदं ज्ञापकं अस्ति \| अतः केवलं स्थिर</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु गो</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| गो</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अधुना '''आदेशप्रत्यययोः''' ( ८.३.५९) इति सूत्रेण प्राप्तस्य षत्वस्य '''सात्पदाद्योः''' ( ८.३.१११) इति सूत्रेण पदादि-सकारस्य षत्वं निषिध्यते, अतः '''गवियुधिभ्यां स्थिरः''' (८.३.९५) इति सूत्रेण पुनः षत्वस्य प्रतिप्रसवः भवति येन सकारस्य षत्वं विधीयते </span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">गो+ङि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> + ष्थिर इति भवति\| अग्रे ष्टुना ष्टुः इत्यनेन थकारस्य स्थाने ठकारादेशः भवति षकारस्य प्रभावेण </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> गो+इ+ ष्ठिर </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''एचोऽयवायवः''' ( ६.१.७८) इत्यनेन ओकारस्य स्थाने अव् इति आदेशः भवति अचि परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> गवि</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ ष्ठिर</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> गविष्ठिर इति</span>'''<span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> गविप्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा गविष्ठिर + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span>भवति<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif" lang="HI"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्थिर इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| अधुना रुत्वविसर्गौ कृत्वा गविष्ठिरः इति समासः सिद्धः</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">गविष्ठिरः इति समासनिर्माणप्रसङ्गे एकः प्रश्नः उदेति \| गो+इ+ स्थिर +सु इति स्थितौ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एचोऽयवायवः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.१.७८) इति सूत्रस्य प्रसक्तिः अस्ति, </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इति सूत्रेण सुब्लुक् इत्यस्य च प्रसक्तिः अस्ति\| अस्यां स्थितौ किं सूत्रं प्रथमं कार्यं कुर्यात्? </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">गविष्ठिरः इति समासनिर्माणप्रसङ्गे एकः प्रश्नः उदेति \| गो + इ + स्थिर + सु इति स्थितौ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एचोऽयवायवः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.१.७८) इति सूत्रस्य प्रसक्तिः अस्ति, </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इति सूत्रेण सुब्लुक् इत्यस्य च प्रसक्तिः अस्ति \| अस्यां स्थितौ किं सूत्रं प्रथमं कार्यं कुर्यात्? </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वस्तुतस्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एचोऽयवायवः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.१.७८) इति सूत्रम् अन्तरङ्गम् अस्ति यतोहि अस्मिन् सूत्रे केवलम् अचि इत्यस्य अपेक्षा येन ओकारस्य स्थाने अवादेशः भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इति सूत्रेण</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुब्लुक्प्राप्तुं पदद्वयसम्बन्धि समासप्रयुक्तं प्रातिपदिकम् अपेक्षितम्, अतः इदं सूत्रं बहिरङ्गम् \| '''असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे''' इति परिभाषायाः बलेन अलुक् कार्यम् बहिरङ्गम् इति कृत्वा शास्त्रासिद्धम्, अनेन '''एचोऽयवायवः''' ( ६.१.७८) इति अन्तरङ्गम् सूत्रं प्रथमं कार्यं कुर्यात् \| एवं भवति चेत् गव्+इ +स्थिर+सु इति भवति \| गव् इति हलन्तः अस्ति इति कारणेन '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यनेन <span lang="HI">संज्ञायाम् </span>हलन्तात् सप्तम्याः अलुक् भवति उत्तरपदे परे \| येन गव्+स्थिर इति प्रातिपदिकं सिद्ध्येत्\| परन्तु '''गवियुधिभ्यां स्थिरः''' (८.३.९५) इति सूत्रस्य कार्यार्थं गवि इति शब्दः आवश्यकः अस्ति \| अस्य समाधानम् एवमस्ति – यद्यपि बहिरङ्गस्य अपेक्षया अन्तरङ्गं बलवत् येन अवादेशः प्रथमं स्यात् सुब्लुक् इत्यस्य अपेक्षया, तथापि '''अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्गो लुग्बाधते''' इति परिभाषायाः बलेन सुब्लुक् प्रथमं भवति\| '''अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्गो लुग्बाधते''' इति परिभाषा वदति यत् बहिरङ्गे सत्यपि लुक् अन्तरङ्गविधीन् बाधते \| अनया परिभाषया </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इति सूत्रेण सुब्लुक् बलवत् इति कृत्वा तस्य कार्यं प्रथमं भवति अवादेशस्य अपेक्षया\| </span> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वस्तुतस्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एचोऽयवायवः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.१.७८) इति सूत्रम् अन्तरङ्गम् अस्ति यतोहि अस्मिन् सूत्रे केवलम् अचि इत्यस्य अपेक्षा येन ओकारस्य स्थाने अवादेशः भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इति सूत्रेण</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुब्लुक्प्राप्तुं पदद्वयसम्बन्धि समासप्रयुक्तं प्रातिपदिकम् अपेक्षितम्, अतः इदं सूत्रं बहिरङ्गम् \| '''असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे''' इति परिभाषायाः बलेन अलुक् कार्यम् बहिरङ्गम् इति कृत्वा शास्त्रासिद्धम्, अनेन '''एचोऽयवायवः''' ( ६.१.७८) इति अन्तरङ्गम् सूत्रं प्रथमं कार्यं कुर्यात् \| एवं भवति चेत् गव् + इ + स्थिर + सु इति भवति \| गव् इति हलन्तः अस्ति इति कारणेन '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यनेन <span lang="HI">संज्ञायाम् </span>हलन्तात् सप्तम्याः अलुक् भवति उत्तरपदे परे \| येन गव् + स्थिर इति प्रातिपदिकं सिद्ध्येत् \| परन्तु '''गवियुधिभ्यां स्थिरः''' (८.३.९५) इति सूत्रस्य कार्यार्थं गवि इति शब्दः आवश्यकः अस्ति \| अस्य समाधानम् एवमस्ति – यद्यपि बहिरङ्गस्य अपेक्षया अन्तरङ्गं बलवत् येन अवादेशः प्रथमं स्यात् सुब्लुक् इत्यस्य अपेक्षया, तथापि '''अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्गो लुग्बाधते''' इति परिभाषायाः बलेन सुब्लुक् प्रथमं भवति \| '''अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्गो लुग्बाधते''' इति परिभाषा वदति यत् बहिरङ्गे सत्यपि लुक् अन्तरङ्गविधीन् बाधते \| अनया परिभाषया </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इति सूत्रेण सुब्लुक् बलवत् इति कृत्वा तस्य कार्यं प्रथमं भवति अवादेशस्य अपेक्षया \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एवमेव युधि स्थिरः = युधिष्ठिरः \| युद्धे यः स्थिरः अस्ति; ज्येष्ठपाण्डवस्य संज्ञा इयम्\| युध् इति युद्धवाचकशब्दस्य सप्तमीविभक्तिः युधि इति\| अलौकिकविग्रहः = युध्+ङि+ स्थिर+सु \| गविष्ठिरः इति पदस्य या प्रक्रिया सा एव प्रक्रिया युधिष्ठिरः इत्यस्यापि\| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>एवमेव युधि स्थिरः = युधिष्ठिरः \| युद्धे यः स्थिरः अस्ति; ज्येष्ठपाण्डवस्य संज्ञा इयम् \| युध् इति युद्धवाचकशब्दस्य सप्तमीविभक्तिः युधि इति \| अलौकिकविग्रहः = युध् + ङि + स्थिर + सु \| गविष्ठिरः इति पदस्य या प्रक्रिया सा एव प्रक्रिया युधिष्ठिरः इत्यस्यापि \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अरण्ये तिलकाः = अरण्येतिलकाः \| अलौकिकविग्रहः = अरण्य +ङि + तिलक+ सु \| '''संज्ञायाम्''' इति सूत्रेण सप्तमीतत्पुरुषसमासः विहितः अस्ति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यनेन <span lang="HI">संज्ञायाम् </span>हलन्तात् अजन्तात् शब्दात् सप्तमीविभक्तेः अलुक् भवति उत्तरपदे परे\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः केवलं तिलक+ सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु अरण्य+ङि इत्यत्र सुब्लुक् न भवति\| अरण्य+ङि </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अरण्य+इ+ तिलक</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अरण्येतिलक इति</span>'''<span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा अरण्येतिलक+जस् इति भवति\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> तिलक इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| अरण्येतिलक+अस् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <span lang="HI">प्रथमयोः पूर्वसवर्णः</span> ( ६.१.१०२) इत्यनेन <span lang="HI">अक्-वर्णात् प्रथमा-द्वितीयायाः अजादि प्रत्ययः अस्ति चेत् पूर्वपरयोः एकः पूर्वसवर्णदीर्घः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अरण्येतिलकाः इति समासः सिद्धः\|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> ~~'''~~<big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~संज्ञायाम्~~अरण्ये तिलकाः = अरण्येतिलकाः \| अलौकिकविग्रहः = अरण्य + ङि + तिलक + सु \| ~~</span>~~'''~~<span~~संज्ञायाम्''' ~~style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~इति सूत्रेण सप्तमीतत्पुरुषसमासः विहितः अस्ति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यनेन <span lang="HI">संज्ञायाम् </span>हलन्तात् अजन्तात् शब्दात् सप्तमीविभक्तेः अलुक् भवति उत्तरपदे परे \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः केवलं तिलक</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु अरण्य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अरण्य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अरण्य</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ तिलक</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अरण्येतिलक इति</span>'''<span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा अरण्येतिलक + जस् इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> तिलक इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| अरण्येतिलक</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <span lang="HI">प्रथमयोः पूर्वसवर्णः</span> ( ६.१.१०२) इत्यनेन ~~<span lang="HI">~~अक्-वर्णात् प्रथमा-द्वितीयायाः अजादि प्रत्ययः अस्ति चेत् पूर्वपरयोः एकः पूर्वसवर्णदीर्घः भवति ~~</span>~~</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अरण्येतिलकाः इति समासः सिद्धः \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">संज्ञायाम् </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण सप्तमीतत्पुरुषसमासः विहितः अस्ति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यनेन <span lang="HI">संज्ञायाम् </span>हलन्तात् अजन्तात् शब्दात् सप्तमीविभक्तेः अलुक् भवति उत्तरपदे परे \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः केवलं तिलक</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु अरण्य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अरण्य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अरण्य</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तिलक</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अरण्येतिलक इति</span>'''<span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा अरण्येतिलक + जस् इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> तिलक इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| अरण्येतिलक</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <span lang="HI">प्रथमयोः पूर्वसवर्णः</span> ( ६.१.१०२) इत्यनेन अक्-वर्णात् प्रथमा-द्वितीयायाः अजादि प्रत्ययः अस्ति चेत् पूर्वपरयोः एकः पूर्वसवर्णदीर्घः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अरण्येतिलकाः इति समासः सिद्धः \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हृद्द्युभ्यां च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति वार्तिकम् \| अनेन वार्तिकेन हृद्, दिव् च शब्दयोः सप्तमीविभक्तेः अलुक् भवति\| अनयोः संज्ञा नास्ति इति कारणेन प्रकृतसूत्रेण अलुक् न <span lang="HI">प्राप्तम् आसीत्</span>, अतः वार्तिकम् उक्तम् \|</span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हृद्द्युभ्यां च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति वार्तिकम् \| अनेन वार्तिकेन हृद्, दिव् च शब्दयोः सप्तमीविभक्तेः अलुक् भवति \| अनयोः संज्ञा नास्ति इति कारणेन प्रकृतसूत्रेण अलुक् न प्राप्तम् आसीत्, अतः वार्तिकम् उक्तम् \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हृदयं स्पृशति = हृदिस्पृक् \| अर्थात् हृदयस्पर्शी इति \| अलौकिकविग्रहः = हृद् +ङि + स्पृश्+ सु \| स्पृश् इति शब्दः क्विन् -प्रत्ययान्तः\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्पृश्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अयं धातुः '''स्पृशोऽनुदके क्विन्''' ३</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">५८ इत्यनेन क्विन्-प्रत्ययं प्राप्नोति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> क्विन्-अयं सर्वापहारी प्रत्ययः</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः स्पृश् + क्वि्न </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्पृश् इत्येव प्रातिपदिकं सिद्ध्यति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| हृदि इति पदं सप्तमीविभक्तौ कर्मार्थे अस्ति न तु अधिकरणार्थे \| अधिकरणार्थे सप्तम्यां हृदिस्पृक् इति पदात् अभीष्टार्थः न प्रतीयते , अतः एव लौकिकविग्रहे हृदयं स्पृशति इति उक्तम् \| </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हृदयं स्पृशति = हृदिस्पृक् \| अर्थात् हृदयस्पर्शी इति \| अलौकिकविग्रहः = हृद् + ङि + स्पृश् + सु \| स्पृश् इति शब्दः क्विन् -प्रत्ययान्तः\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्पृश्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अयं धातुः '''स्पृशोऽनुदके क्विन्''' ३</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">५८ इत्यनेन क्विन्-प्रत्ययं प्राप्नोति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> क्विन्-अयं सर्वापहारी प्रत्ययः</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः स्पृश् + क्वि्न </span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्पृश् इत्येव प्रातिपदिकं सिद्ध्यति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| हृदि इति पदं सप्तमीविभक्तौ कर्मार्थे अस्ति न तु अधिकरणार्थे \| अधिकरणार्थे सप्तम्यां हृदिस्पृक् इति पदात् अभीष्टार्थः न प्रतीयते , अतः एव लौकिकविग्रहे हृदयं स्पृशति इति उक्तम् \| </span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भाष्यकारेण उक्तम् – '''अन्यार्थे चैषा सप्तमी द्रष्टव्या \|''' अतः उक्तकामार्थस्य सप्तमेः सप्तमी इति सूत्रस्य योगविभागेन सप्तमीतत्पुरुषसमासः सिद्ध्यति \| '''~~<span lang="HI">~~पद्दन्नोमास्हृन्निशसन्यूषन्दोषन्यकञ्छकन्नुदन्नासञ्छस्प्रभृतिषु ~~</span>~~'''(६.१.६३) इति सूत्रेण हृदय इति शब्दस्य स्थाने विकल्पेन हृद् इति आदेशः भवति \| पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति '''हृद्द्युभ्यां च''' इति वार्तिकेन \| एवं हृद् + इ + स्पृश् इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा हृदिस्पृश् + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्पृश् इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| हृदिस्पृश्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''~~<span lang="HI">~~हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌ ~~</span>~~'''~~<span lang="HI">~~(६.१.६७) ~~</span>~~इति सूत्रेण हलन्तात् प्रातिपदिकात् सु इति प्रत्ययस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> हृदिस्पृश् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">क्विन्प्रत्ययस्य कुः</span>''' ( ८.२.६२) ~~<span lang="HI">~~क्विन्प्रत्ययान्तशब्दस्य पदान्ते कवर्गादेशः भवति ~~</span>~~\|~~<span lang="HI">~~ये शब्दाः क्विन्-प्रत्ययान्ताः सन्ति~~</span>~~</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>तेषामन्तिमवर्णस्य पदान्ते कवर्गादेशः भवति ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः हृदिस्पृश् इत्यत्र शकारस्य स्थाने कवर्गादेशः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> हृदिस्पृक् इति समासः सिद्ध्यति \|</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> Line 323 ⟶ 346: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>दिवं स्पृशति = दिविस्पृक् \| अलौकिकविग्रहः = दिव् + ङि + स्पृश् + सु \| यथापूर्वं समासः सिद्धः भवति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <~~span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~big>९)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> ~~</span>~~</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कारनाम्नि च प्राचां हलादौ</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.१०) =</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्राचां देशे यत्कारनाम तत्र हला</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दौ उ<span lang="HI">त्तरपदे हलदन्ता</span>त् उ<span lang="HI">त्तरस्याः सप्तम्याः अलुग् भवति</span> \| भारते प्राच्य-देशे करेभ्यः शब्देभ्यः यः हलादिशब्दः उत्तरपदे अस्ति चेत् , तदा हलन्तात्, अदन्तात् करेभ्यः सप्तमीविभक्तेः अलुक् भवति \| अत्र करशब्दस्य संज्ञा स्यात् प्राचां देशे \| नाम्नि पदस्य द्वारा करस्य प्रचलितसंज्ञायाः बोधः भवति \| कर एव कारः, कारस्य नाम कारनाम, तस्मिन् कारनाम्नि, षष्ठीतत्पुरुषः \| हल् आदिः यस्य सः हलादिस्तस्मिन् हलादौ \| कारनाम्नि सप्तम्यन्तं, चाव्ययं, प्राचां षष्ठ्यन्तं, हलादौ सप्तम्यन्तम् \| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् हलदन्तात् सप्तम्याः इत्यनयोः अनुवृत्तिः भवति \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''कारनाम्नि च प्राचां हलादौ हलदन्तात् सप्तम्याः अलुगुत्तरपदे''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मुकुटे कार्षापणम् = मुकुटेकार्षापणम् \| अर्थात् राजा जनेभ्यः करं ( coin) स्वीकरोति तत् मुकुटेकार्षापणम् \| अलौकिकविग्रहः = मुकुट + ङि + कार्षापण + सु \| '''संज्ञायाम्''' इति सूत्रेण सप्तमीतत्पुरुषसमासः विहितः अस्ति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कारनाम्नि च प्राचां हलादौ</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.१०) इत्यनेन प्राचां देशे कारनाम्नि हलन्तात् अजन्तात् शब्दात् सप्तमीविभक्तेः अलुक् भवति उत्तरपदे परे \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः केवलं कार्षापण</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु मुकुटे</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| मुकुट</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मुकुट</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ कार्षापण</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> गुणसन्धिं कृत्वा आद्गुणः इत्यनेन मुकुटेकार्षापण इति</span>'''<span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा मुकुटेकार्षापण + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> का</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">र्षापण</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति शब्दः नपुंसकलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः नपुंसकलिङ्गे भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मुकुटेकार्षापण </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">अतोऽम्</span>'''<span lang="HI"> (७.१.२४) </span>इत्यनेन~~<span lang="HI">~~ अकारान्तात् नपुंसकात् अङ्गात् सु-अम्- प्रत्ययोः अम् इति आदेशः भवति~~</span>~~\|<span lang="HI"> </span>मुकुटेकार्षापण +~~<span~~ ~~lang="HI">~~अम् ~~</span>~~</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमि पूर्वः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.१०७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण~~<span lang="HI">~~ अक् वर्णात् अम् सम्बन्धी अच् परः चेत् पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरुपम् एकादेशो भवति ~~</span>~~</span><span lang="HI" style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मुकुटेकार्षापणम् </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्धः \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दृषदि माषकः = दृषदिमाषकः ( tax raised from millstones) \| अलौकिकविग्रहः = दृषद् + ङि + माषक + सु \| '''संज्ञायाम्''' इति सूत्रेण सप्तमीतत्पुरुषसमासः विहितः अस्ति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कारनाम्नि च प्राचां हलादौ</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.१०) इत्यनेन प्राचां देशे कारनाम्नि हलन्तात् अजन्तात् शब्दात् सप्तमीविभक्तेः अलुक् भवति उत्तरपदे परे \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः केवलं </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">माषक</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> + सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु दृषद्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| दृषद्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दृषद्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">माषक</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दृषदिमाषक इति</span>'''<span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा दृषदिमाषक + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> माषक इति शब्दः पुंकलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दृषदिमाषक </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा दृषदिमाषकः इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> ~~'''~~<big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्'''</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ('''<span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">६~~</span>~~.~~<span lang="HI">~~३~~</span>~~.~~<span lang="HI">~~९~~</span>~~) इत्यनेन तु ~~'''''' <span lang="HI">संज्ञा</span>यां~~संज्ञायां हलन्तात् अदन्तात् च सप्तम्याः अलुक् तु भवति उत्तरपदे परे \| <span lang="HI">तर्हि पुनः </span>'''कारनाम्नि च प्राचां हलादौ''' <span lang="HI"> इति कथनस्य का आवश्यकता ~~</span>~~</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">? </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सिद्धे सति आरभ्यमाणो विधिर्नियमाय</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अयं </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुबलुक् <span lang="HI"> पुनः उक्तः यतोहि अनेन नियमयति</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">; </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदं सूत्रं नियमसूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कारनाम्नि च प्राचां हलादौ</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <span lang="HI"> </span> इति सूत्रे त्रयः नियमाः सन्ति – १) कारनाम्नि एव, नाम करानां विषये प्रचलितनाम्नाम् एव २) प्राचां देशे एव ३) हलादि-उत्तरपदे परे एव पूर्वपदस्य सप्तमीविभक्तेः अलुक् \| यथा – अभ्याहिते पशु इत्यत्र अभ्याहितपशुः इति समासः सिद्धः भवति \| अस्मिन् समासे अभ्याहिते इति पदस्य विभक्तेः लुक् भवति एव यतो करसम्बन्धि संज्ञापदं नास्ति \| अभ्याहिते पशु इत्यनेन दक्षिणारूपेण यः पशुः दीयते आचार्याय \| अभ्याहितम् इति करः नास्ति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> १<big>०)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></big><big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मध्याद् गुरौ</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.११) = <span lang="HI">मध्या</span>त् उ<span lang="HI">त्तरस्याः सप्तम्याः गु</span>रौ उ<span lang="HI">त्तरपदे </span>परे<span lang="HI"> </span>अ<span lang="HI">लु</span>क् भवति \| मध्यात् पञ्चम्यन्तं, गुरौ सप्तम्यन्तम् \| संज्ञा नास्ति इति कारणेन '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इति सूत्रेण अलुक् अप्राप्तः आसीत् इति कृत्वा इदं सूत्रं निर्मीयते \| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् हलदन्तात् सप्तम्याः इत्यनयोः अनुवृत्तिः भवति \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''मध्यात् हलदन्तात् सप्तम्याः गुरौ अलुगुत्तरपदे''' \|</big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">१०)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मध्याद् गुरौ</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.११) = <span lang="HI">मध्या</span>त् उ<span lang="HI">त्तरस्याः सप्तम्याः गु</span>रौ उ<span lang="HI">त्तरपदे </span>परे<span lang="HI"> </span>अ<span lang="HI">लु</span>क्<span lang="HI"> भवति</span>\| मध्यात् पञ्चम्यन्तं,गुरौ सप्तम्यन्तम् '''''' \| संज्ञा नास्ति इति कारणेन '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इति सूत्रेण अलुक् अप्राप्तः आसीत् इति कृत्वा इदं सूत्रं निर्मीयते \| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् हलदन्तात् सप्तम्याः इत्यनयोः अनुवृत्तिः भवति \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''मध्यात् हलदन्तात् सप्तम्याः गुरौ अलुगुत्तरपदे''' \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मध्ये गुरुः = मध्येगुरुः \| अलौकिकविग्रहः = मध्य + ङि + गुरु + सु \| '''सप्तमी''' इति सूत्रेण सप्तमीतत्पुरुषसमासः विहितः अस्ति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मध्याद् गुरौ</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.११) इत्यनेन <span lang="HI">मध्या</span>त् उ<span lang="HI">त्तरस्याः सप्तम्याः गु</span>रौ उ<span lang="HI">त्तरपदे </span>परे<span lang="HI"> </span>अ<span lang="HI">लु</span>क्~~<span~~ ~~lang="HI">~~भवति ~~भवति</span>~~\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः केवलं </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">गुरु</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> + सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मध्य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मध्य</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मध्य</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ गुरु</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> आद्गुणः इत्यनेन गुणसन्धिं कृत्वा मध्येगुरु इति</span>'''<span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा मध्येगुरु + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> गुरु इति शब्दः पुंकलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मध्येगुरु </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''मध्येगुरुः''' इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन्ताच्च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति वार्तिकं अस्ति \| वार्तिकार्थः – गुरु-शब्दः उत्तरपदे चेत् अन्त-शब्दात् सप्तमीविभक्तेः अलुक् भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>अन्ते गुरुः = अन्तेगुरुः \| अलौकिकविग्रहः = अन्त + ङि + गुरु + सु \| अन्ताच्च इति वार्तिकेन पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति \| समासप्रक्रिया यथापूर्वं भवति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">११)<span style="font-weight:normal;font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमूर्धमस्तकात्स्वाङ्गादकामे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.१२) = ~~<span lang="HI">~~मूर्धमस्तकवर्जितात् ~~स्वाङ्गा</span>त्~~स्वाङ्गात् ~~उ<span lang="HI">त्तरस्याः~~उत्तरस्याः सप्तम्याः अकामे उत्तरपदे ~~</span>अ<span~~अलुग् ~~lang="HI">लुग्~~भवति ~~भवति</span>~~\| मूर्धन् -शब्दः, मस्तक-शब्दः , एतौ शब्दौ विहाय अन्यस्वाङ्गवाचिनः हलन्तात्, अदत्नात् शब्दात् विभक्तेः अलुक् भवति अकामे उत्तरपदे परे \| मूर्धा च मस्तकञ्च तयोः समाहारद्वन्द्वः मूर्धमस्तकं, न मूर्धमस्तकम् अमूर्धमस्तकं, तस्मात् अमूर्धमस्तात् \| न कामोऽकामस्तस्मिन् अकामे \| अमूर्धमस्तकात् पञ्चम्यन्तं, स्वाङ्गात् पञ्चम्यन्तम्, अकामे सप्तम्यन्तम् \| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (~~<span lang="HI">~~६~~</span>~~.~~<span lang="HI">~~३~~</span>~~.~~<span lang="HI">~~९~~</span>~~) इत्यस्मात् सूत्रात् हलदन्तात् सप्तम्याः इत्यनयोः अनुवृत्तिः भवति \| ''' अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.~~<span lang="HI">~~३~~</span>~~.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| ~~<span lang="HI">~~अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— ~~</span>~~'''अमूर्धमस्तकात् स्वाङ्गात् हलदन्तात् सप्तम्याः अलुक् अकामे उत्तरपदे \|'''</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>व्याकरणे स्वाङ्गः इति शब्दः पारिभाषिकः अस्ति \| <span lang="HI">अद्रवं मूर्तिमत्स्वा</span>ङ्गं प्राणिस्थम् अविकारजम् इति पद्ये स्वाङ्गम् इति उक्तम् \|<span lang="HI"> स्वाङ्गं त्रिधेति </span>\|<span lang="HI"> मूर्तिमदिति </span>\|<span lang="HI"> स्पर्शवद्द्रव्यपरिमाणं मूर्तिः </span>\|<span lang="HI"> प्राणीति </span>\|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>मूर्धन्, मतस्क, आभ्यां शब्दाभ्यां सप्तमीविभक्तेः अलुकः निषेधः <span lang="HI">क्रियते परन्तु </span>यः निषेधः कामशब्दे उत्तरपदे न भवति \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कण्ठेस्थः कालः यस्य सः = कण्ठेकालः \| अर्थात् यस्य कण्ठे कालीयवर्णः अस्ति अथवा विषः अस्ति नाम शिवः इति \| अलौकिकविग्रहः = कण्ठेस्थ + सु + काल + सु \| '''सप्तम्युपमानपूर्वपदस्योत्तरपदलोपश्च''' इति वार्तिकेन बहुव्रीहिसमासः विधीयते, अपि च स्थ इति शब्दस्य लोपः भवति \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति येन </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कण्ठे</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ काल इति भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अधुना </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमूर्धमस्तकात्स्वाङ्गादकामे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.१२) इत्यनेन मूर्धमस्तकवर्जितात् स्वाङ्गात् उत्तरस्याः सप्तम्याः अकामे उत्तरपदे अलुग् भवति \| </span><span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">~~मूर्धमस्तकवर्जितात्~~अतः ~~स्वाङ्गा~~</span>~~त् उ~~<span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">~~त्तरस्याः~~कण्ठे ~~सप्तम्याः~~इत्यस्मिन् ~~अकामे~~यः ~~उत्तरपदे~~ङिप्रत्ययः अस्ति, तस्य लुक् न</span>अ<span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">~~लुग्~~ भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~अतः~~ कण्ठ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~कण्ठे~~ ~~इत्यस्मिन्~~</span><span यःstyle="font-family:Nirmala ~~ङिप्रत्ययः अस्ति~~UI, ~~तस्य लुक् न~~sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~भवति\|~~ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~कण्ठ+~~ङि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कण्ठ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ काल</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> आद्गुणः इत्यनेन गुणसन्धिं कृत्वा कण्ठेकाल इति</span>'''<span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा कण्ठेकाल + सु इति भवति \| बहुव्रीहिसमासः अन्यपदार्थप्राधान्यः अस्ति \| अन्यपदार्थः अस्ति शिवः, तस्य लिङगम् अस्ति पुंलिङ्गं, अतः समासस्य लिङ्गं पुंलिङ्गम् \| कण्ठेकाल </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''कण्ठेकालः''' इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उरसि लोमानि यस्य सः = उरसिलोमा \| अर्थात् वक्षस्थले केशाः इति \| अलौकिकविग्रहः = उरस् + ङि + लोमन् + जस् \| विविधज्ञापनेन बहुव्रीहिसमासः विधीयते \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमूर्धमस्तकात्स्वाङ्गादकामे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.१२) इत्यनेन मूर्धमस्तकवर्जितात् स्वाङ्गात् उत्तरस्याः सप्तम्याः अकामे उत्तरपदे अलुग् भवति \| </span><span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">~~मूर्धमस्तकवर्जितात्~~अतः केवलं ~~स्वाङ्गा~~</span>~~त् उ~~<span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">~~त्तरस्याः सप्तम्याः अकामे उत्तरपदे~~ लोमन्</span>अ<span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">~~लुग्~~ + जस् इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु </span>\|<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उरस्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~अतः केवलं~~ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~लोमन्~~+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~+ जस् इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु~~ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~उरस्+~~ङि </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उरस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> उरस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">लोमन्</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> आद्गुणः इत्यनेन गुणसन्धिं कृत्वा उरसिलोमन् इति</span>'''<span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा उरसिलोमन् + सु इति भवति\| बहुव्रीहिसमासः अन्यपदार्थप्राधान्यः अस्ति\| अन्यपदार्थः अस्ति कश्चन पुरुषः, तस्य लिङ्गम् अस्ति पुंलिङ्गम्, अतः समासस्य लिङ्गं पुंलिङ्गम् \| उरसिलोमन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ</span>'''<span lang="HI"> (६.४.८) </span>इत्यनेन <span lang="HI">नः अङ्गस्य उपधायाः दीर्घः सर्वनामस्थाने असम्बुद्धौ च </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः उरसिलोमान् + सु इति भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उरसिलोमान् + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌~~</span>~~'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.६७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> हलन्तात्‌ सु </span>इत्यस्य<span lang="HI"> अपृक्तसंज्ञकस्य हलः लोपः </span>\| ~~<span lang="HI">~~अनेन प्रथमाविभक्तौ सु इत्यस्य स्‌-लोपः~~</span>~~ \| अतः उरसिलोमा इति समासः सिद्धः भवति\| रूपाणि राजन्-शब्दवत् भवति \| उरसिलोमा, उरसिलोमानौ, उरसिलोमानः इत्यादयः\| \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मूर्ध्निं शिखा यस्य सः= मूर्धशिखः \| शिरसि केशाः इत्यर्थः\| अलौकिकविग्रहः = मूर्धन् + ङि + शिखा + सु \| व्यधिकरणबहुव्रीहिसमासः विधीयते\| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति यतोहि </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमूर्धमस्तकात्स्वाङ्गादकामे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.१२) इत्यनेन ~~<span lang="HI">~~मूर्धमस्तकवर्जितात् ~~स्वाङ्गा</span>त्~~स्वाङ्गात् उ<span lang="HI">त्तरस्याः सप्तम्याः अकामे उत्तरपदे </span>~~अ<span~~अलुग् ~~lang="HI">लुग्~~भवति ~~भवति</span>~~\| अस्मिन् समासे तु मूर्ध इति शब्दः पूर्वपदे अस्ति इति कृत्वा पूर्वपदस्य सप्तमेः लुक् भवति अतः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुब्लुक् भूत्वा </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मूर्धन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शिखा </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मूर्धन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मूर्धन्शिखा इति भवति </span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मूर्धन् इत्यस्य पदसंज्ञा अस्ति इति कृत्वा '''<span lang="HI">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI"> (८.२.७) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span>भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मूर्धशिखा इति</span>'''<span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा मूर्धशिखा + सु इति भवति \| बहुव्रीहिसमासः अन्यपदार्थप्राधान्यः अस्ति \| अन्यपदार्थः अस्ति कश्चन पुरुषः, तस्य लिङ्गम् अस्ति पुंलिङ्गम्, अतः समासस्य लिङ्गं पुंलिङ्गम् \| मूर्धशिखा</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''~~<span lang="HI">~~एकविभक्ति चापूर्वनिपाते~~</span>~~'''~~<span lang="HI">~~ (१.२.४४) ~~</span>~~इत्यनेन~~<span lang="HI">~~ विग्रहस्य अवस्थायां यत् पदं नियतविभक्त्यां भवति तस्य पूर्वनिपातात् भिन्नकार्ये कर्तव्ये उपसर्जनसंज्ञा भवति परन्तु तस्य पूर्वनिपातः न भवति~~</span>~~ \| अतः अनेन सूत्रेण शिखा इति नित्यस्त्रीलिङ्गपदस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति परन्तु पूर्वनिपातः न भवति \| तत्पश्चात्~~<span lang="HI">~~ '''गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य''' ~~</span>~~( १.२.४८) इत्यनेन ~~<span lang="HI">~~उपसर्जनगोशब्दान्तस्य उपसर्जनस्त्रीप्रत्ययान्तस्य च प्रातिपदिकस्य ह्रस्वो भवति~~</span>~~\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः मूर्धशिख + सु इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''मूर्धशिखः''' इति समासः सिद्धः भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मूर्धशिख इति प्रातिपदिकस्य रूपाणि राम-शब्दवत् भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एकविभक्ति चापूर्वनिपाते</span>'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~ (१.२.४४) = विग्रहस्य अवस्थायां यत् पदं नियतविभक्त्यां भवति तस्य पूर्वनिपातात् भिन्नकार्ये कर्तव्ये उपसर्जनसंज्ञा भवति परन्तु तस्य पूर्वनिपातः न भवति~~</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|~~<span lang="HI">~~ विग्रहे यत् नियतविभक्तिकं तद् उपसर्जनसंज्ञं स्यात् न तु तस्य पूर्वनिपातः~~</span>~~ \|~~<span lang="HI">~~ विग्रहवाक्यस्य दशायां यस्य पदस्य विभक्तिः निश्चिता अस्ति तस्य पदस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति यदा तत्र पूर्वनिपातनं विहाय अन्यकार्यं भवति ~~</span>~~\|~~<span lang="HI">~~ इदं संज्ञा-सूत्रम् अस्ति~~</span>~~ \|~~<span lang="HI">~~ एका विभक्तिः यस्य तद् एकविभक्तिः~~</span>~~</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">बहुव्रीहिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|~~<span lang="HI">~~ पूर्वश्चासौ निपातश्चेति पूर्वनिपातः~~</span>~~</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कर्मधारयः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|~~<span lang="HI">~~ न पूर्वनिपातः अपूर्वनिपातः~~</span>~~</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मिन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अपपूर्वनिपाते</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span>~~<span~~नञ्तत्पुरुषः ~~lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नञ्तत्पुरुषः</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|~~<span lang="HI">~~ एकविभक्तिः प्रथमान्तं~~</span>~~</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">चाव्ययम्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>अपूर्वनिपाते सप्तम्यन्तम् ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|~~<span lang="HI">~~ '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' (१.२.४३) इत्यस्यमात् सूत्रात् समासः तथा उपसर्जनम् इत्यनयोः अनुवृत्तिः ~~</span>~~\|~~<span lang="HI">~~ अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— '''एकविभक्ति च अपूर्वनिपाते समासे उपसर्जनम्''' \|</span>\|</~~span~~big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>मस्तके शिखा यस्य सः = मस्तकशिखः \| यस्य मस्तके केशाः भवन्ति \| प्रक्रिया यथा मूर्धशिखः इत्यस्य आसीत् तथैव भवति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मुखे कामः अस्य = मुखकामः \| अलौकिकविग्रहः = मुख + ङि + काम + सु \| व्यधिकरणबहुव्रीहिसमासः विधीयते \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति यतोहि </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमूर्धमस्तकात्स्वाङ्गादकामे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.१२) इत्यनेन <span lang="HI">मूर्धमस्तकवर्जितात् स्वाङ्गा</span>त् उ<span lang="HI">त्तरस्याः सप्तम्याः अकामे उत्तरपदे </span>~~अ<span~~अलुग् ~~lang="HI">लुग्~~भवति ~~भवति</span>~~\| अस्मिन् समासे तु काम इति शब्दः उत्तररपदे अस्ति इति कृत्वा पूर्वपदस्य सप्तमेः लुक् भवति अतः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुब्लुक् भूत्वा </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मुख</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">काम </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मुख</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मुखकाम इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा मुखकाम +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| बहुव्रीहिसमासः अन्यपदार्थप्राधान्यः अस्ति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अन्यपदार्थः अस्ति कश्चन पुरुषः, तस्य लिङ्गम् अस्ति पुंलिङ्गम्, अतः समासस्य लिङ्गं पुंलिङ्गम् \| मुखकाम</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''मुखकामः''' इति समासः सिद्धः भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> Line 401 ⟶ 422: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">१२)<span style="font-weight:normal;font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">बन्धे च विभाषा</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.१३) = ~~<span lang="HI">~~बन्धः इति घञन्तो गृह्यते~~</span>~~\|<span lang="HI"> तस्मिन्नुत्तरपदे हल</span>न्तात् अदन्तात् ~~उ<span lang="HI">त्तरस्याः~~उत्तरस्याः सप्तम्याः विभाषा अलुग् भवति ~~</span>~~बन्धः इति घञ्यन्ते उत्तरपदे परे \| हलन्तात् अदन्तात् शब्दात् सप्तमीविभक्तेः अलुक् भवति बन्धशब्दात्मके उत्तरपदे परे \| बन्धे सप्तम्यन्तं, चाव्ययं, विभाषा प्रथमान्तम् \| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् हलदन्तात् सप्तम्याः इत्यनयोः अनुवृत्तिः भवति \| ''' अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| ~~<span lang="HI">~~अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— ~~</span>~~'''हलदन्तात् सप्तम्याः अलुक् बान्धे च उत्तरपदे''' '''विभाषा\|'''</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>अस्य सूत्रस्य प्रयोजनं यत् बहुव्रीहिसमासे '''अमूर्धमस्तकात्स्वाङ्गादकामे''' (६.३.१२) इति सूत्रेण अलुक् नित्यरूपेण प्राप्तः आसीत्, अपि च ~~<span lang="HI">~~तत्पुरुषसमासे वक्ष्यमाणेन '''नेन्सिद्धबध्नातिषु'''~~</span>~~ (६.३.१९) इति सूत्रेण निषेधः प्राप्तः आसीत्, प्रकृतसूत्रेण उभयत्र विकल्पेन अलुक् क्रियते \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>हस्ते बन्धः यस्य सः = हस्तेबन्धः, हस्तबन्धः ( handcuffs, हस्तपाशः, हस्तनिगडः) \| अलौकिकविग्रहः = हस्त + ङि + बन्ध + सु \| अत्र व्यधिकरणे बहुव्रीहिसमासः भवति \| हस्ते बन्धः इत्यस्य तत्पुरुषसमासः अपि भवति '''संज्ञायाम्''' इति सूत्रेण \| समासप्रक्रियायां '''बन्धे च विभाषा''' ( ६.३.१३) इत्यनेन पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति विकल्पेन \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>यस्मिन् पक्षे पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति, तस्मिन् पक्षे हस्तेबन्ध इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \|</big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा हस्तेबन्ध + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| बन्ध इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| हस्तेबन्ध + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''हस्तेबन्धः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् न भवति, तस्मिन् पक्षे हस्तबन्ध इति प्रातिपदिकं निष्पन्नं भवति \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा हस्तबन्ध + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् ~~<span lang="HI">~~भवति ~~</span>~~\| बन्ध इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| हस्तबन्ध +</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''हस्तबन्धः''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">गुप्तौ बन्धः = गुप्तिबन्धः \| अस्मिन् समासे पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् न भवति '''बन्धे च विभाषा''' ( ६.३.१३) इत्यनेन यतोहि पूर्वपदं हलन्तात् अथवा अदन्तात् नास्ति \| अस्मिन् समासे पूर्वपदं तु इकारान्तात् अस्ति \| अतः प्रातिपदिकं भवति गुप्तिबन्ध इति \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा गुप्तिबन्ध + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् ~~<span lang="HI">~~भवति ~~</span>~~\| बन्ध इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| गुप्तिबन्ध +</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''गुप्तिबन्धः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">१३)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषे कृति बहुलम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.१४) = ~~<span lang="HI">~~तत्पुरुषे समासे कृदन्ते उत्तरपदे सप्तम्याः बहुलमलुग् भवति~~</span>~~ \|~~<span lang="HI">~~ बहुलम् इत्युक्ते बहून् अर्थान् लाति( गृह्णाति) इति बहुलम् ~~</span>~~\|<span lang="HI">अत्र बहुलम् इति शब्दस्य प्रयोगेण कुत्रचित् विकल्पेन अम्-आदेशः भवति</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>कुत्रचित् अम् आदेशः नित्यः भवति~~</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> कुत्र विकल्पेन</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कुत्र नित्यः इति निर्णयः प्रयोगं दृष्ट्वा करणीयः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|~~<span lang="HI">~~ सामान्यतया विकल्पेन इति स्वीकर्तुं शक्यते ~~</span>~~\|~~<span lang="HI">~~ यदि विकल्पार्थः इष्टः तर्हि विकल्पः अथवा वा इति शब्दस्य प्रयोगः भवति परन्तु अत्र बहुलम् इत्यनेन विशिष्टार्थः बुध्यते~~</span>~~ \|<span lang="HI"> </span>तत्पुरुषे सप्तयन्तं, कृति सप्तम्यन्तं, बहुलं प्रथमान्तम् \| हलदन्तात् सप्तम्याः \| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् सप्तम्याः इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| ''' अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| ~~<span lang="HI">~~अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— ~~</span>~~'''तत्पुरुषे सप्तम्याः अलुक् बहुलं कृति उत्तरपदे''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रत्ययग्रहणे तदन्ता ग्राह्याः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति परिभाषाम् अनुसृत्य कृति इत्यत्र तदन्तस्य ग्रहणं भवति; अतः कृदन्तस्य इति अर्थः सिद्धः \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>बहुलशब्दस्य चत्वारः अर्थाः सन्ति –क्वचित् प्रवृत्तिः, क्वचित् अप्रवृत्तिः, क्वचित् विकल्पेन, क्वचित् अन्यदेव नाम किञ्चित् विलक्षणकार्यं भवति \| एवमेव प्रकृतसूत्रे अपि कुत्रचित् नित्यरूपेण सप्तम्याः अलुक् <span lang="HI">भवति</span>, कुत्रचित् सप्तम्याः अलुक् न भवति, कुत्रचित् विकल्पेन सप्तम्याः अलुक् भवति, कुत्रचित् विलक्षणकार्यं भवति \| अस्मिन् सूत्रे बहुलग्रहणं विकल्पार्थकम्, अप्रवृत्यर्थकञ्च भवति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>धेयं यत् उपपदसमासे कर्तव्ये कृदन्तशब्दात् सुप्-प्रत्ययस्य विधानात् प्रागेव समासः भवति - '''गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः इति नियमात्''' \| प्रकृतसूत्रम् उपपदसमासस्य विषये अस्ति \| अर्थात् उपपदसमासानन्तरं अलुकः विधानं क्रियते प्रकृतसूत्रेण \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तम्बे रमते = स्तम्बेरमः, स्तम्बरमः ( one who enjoys a bunch of grass)\| स्तम्बः ( bunch of grass) \| अलौकिकविग्रहः = स्तम्ब + ङि + रम् ( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''स्तम्बकर्णयो रमिजपोः''' ( ३.१.१३) इति सूत्रेण <span lang="HI">स्तम्ब</span>,<span lang="HI"> कर्ण</span>,<span lang="HI"> इत्येतयोः सुबन्त</span>योः उ<span lang="HI">पपद</span>योः~~<span lang="HI">~~ यथासङ्ख्यं रमिजपोः धात्वोः अच्प्रत्ययो भवति~~</span>~~ \| अतः स्तम्ब + ङि + रम् ( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कृत्संज्ञकः अच्-प्रत्ययस्य विधानेन स्तम्ब</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि + रम् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अच् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्तम्ब</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि + रम इति निष्पद्यते \| '''गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः''' इति नियमात् उपपदसमासे कर्तव्ये रम इति कृदन्तशब्दात् सुप्-प्रत्ययस्य विधानात् प्रागेव समासः भवति \| अतः स्तम्ब + ङि + रम </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''उपपदमतिङ्''' ( २.२.१९) इत्यनेन <span lang="HI">उपपदं सुबन्तं समर्थेन नित्यं समस्यते </span>\| अर्थात् <span lang="HI">उपपदमतिङन्तं समर्थेन </span>पदा<span lang="HI">न्तरेण सह समस्यते नि</span>त्यं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>तत्पुरुषश्च समासो भवति~~</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>अलौकिकविग्रहः = स्तम्ब + ङि + रम \| समासप्रक्रियायां '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' (६.३.१४) इत्यनेन ~~<span lang="HI">~~तत्पुरुषे समासे कृदन्ते उत्तरपदे सप्तम्याः ~~</span>~~विकल्पेन ~~अ<span~~अलुग् ~~lang="HI">लुग्~~भवति ~~भवति~~\|</~~span~~big>\| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>यस्मिन् पक्षे पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति, तस्मिन् पक्षे</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्तम्ब + ङि + रम </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तम्ब</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रम </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> आद्गुणः इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा स्तम्बेरम इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \|</span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा स्तम्बेरम +सु इति भवति\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| रम इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| स्तम्बेरम +सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''स्तम्बेरमः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>यस्मिन् पक्षे पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् न भवति, तस्मिन् पक्षे</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तम्ब + ङि + रम </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुब्लुक् भवति सुपो धातुप्रातिपदिकयोः इत्यनेन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्तम्ब</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ रम </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्तम्बरम इति</span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति प्रातिपदिकं निष्पन्नं भवति \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा स्तम्बरम + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| रम इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| स्तम्बरम + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''स्तम्बरमः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>आहत्य रूपद्वयम् – '''स्तम्बेरमः, स्तम्बरमः''' इति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>एवमेव –</big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कर्णे जपति = कर्णेजपः, कर्णजपः ( informer)\| कर्ण + ङि + जप् ( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''स्तम्बकर्णयो रमिजपोः''' ( ३.१.१३) इति सूत्रेण <span lang="HI">स्तम्ब</span>,<span lang="HI"> कर्ण</span>,<span lang="HI"> इत्येतयोः सुबन्त</span>योः उ<span lang="HI">पपद</span>योः~~<span lang="HI">~~ यथासङ्ख्यं रमिजपोः धात्वोः अच्प्रत्ययो भवति~~</span>~~ \| अतः कर्ण + ङि + जप् ( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कृत्संज्ञकः अच्-प्रत्ययस्य विधानेन कर्ण</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि + जप् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अच् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कर्ण</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि + जप इति निष्पद्यते \| '''गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः''' इति नियमात् उपपदसमासे कर्तव्ये जप इति कृदन्तशब्दात् सुप्-प्रत्ययस्य विधानात् प्रागेव समासः भवति \| अतः कर्ण + ङि + जप </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''उपपदमतिङ्''' ( २.२.१९) इत्यनेन <span lang="HI">उपपदं सुबन्तं समर्थेन नित्यं समस्यते </span>\| अर्थात् <span lang="HI">उपपदमतिङन्तं समर्थेन </span>पदा<span lang="HI">न्तरेण सह समस्यते नि</span>त्यं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषश्च समासो भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अग्रे प्रक्रिया यथा स्तम्बेरमः इत्यत्र आसीत् भवति\| अत्रापि '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' (६.३.१४) इति सूत्रेण विकल्पेन पूर्वपदस्य सप्तम्याः अलुक् भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>एवमेव – जलेजनिः, वनेवासः, वनेचरः, दिविष्ठः, गोषुचरः इत्यादीनि समस्तपदानि अपि सिद्ध्यन्ति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषे कृति बहुलम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.१४) इति सूत्रे बहुलग्रहणत् क्वचित् अप्रवृत्तिः अस्ति \| तस्य उदाहरणम् अस्ति कुरुचरः इति समासः \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कुरुषु चरति = कुरुचरः \| कुरु + सुप् + चर् ( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''चरेष्टः''' ( ३.१.१६) इति सूत्रेण <span lang="HI">च</span>रेः<span lang="HI"> धा</span>तोः अ<span lang="HI">धिकरणे सुब</span>न्त-<span lang="HI"> उपपदे टप्रत्ययो भवति</span>\| अतः कुरु + सुप् + चर् ( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कृत्संज्ञकः ट-प्रत्ययस्य विधानेन कुरु</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुप् + चर् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ट </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कुरु</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुप् + चर् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कुरु</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुप् + चर इति निष्पद्यते \| '''गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः''' इति नियमात् उपपदसमासे कर्तव्ये चर इति कृदन्तशब्दात् सुप्-प्रत्ययस्य विधानात् प्रागेव समासः भवति \| अतः कुरु + सुप् + चर </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''उपपदमतिङ्''' ( २.२.१९) इत्यनेन <span lang="HI">उपपदं सुबन्तं समर्थेन नित्यं समस्यते </span>\| अर्थात् <span lang="HI">उपपदमतिङन्तं समर्थेन </span>~~पदा<span lang="HI">न्तरेण~~पदान्तरेण सह समस्यते ~~नि</span>त्यं~~नित्यं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>तत्पुरुषश्च समासो भवति~~</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = कुरु + सुप् + चर </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' (२.४.७१) इत्यनेन</span>, अतः<span lang="HI"> </span>सुप्<span lang="HI"> इत्यस्य लुक्‌ भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कुरु + </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">चर इति भवति \| '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१४</span>) इति सूत्रे बहुलग्रहणत् अस्मिन् समासप्रसङ्गे सूत्रस्य अप्रवृत्तिः अस्ति, अतः पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् न भवति \| </span></big> <span style="font-family:Mangal,serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>अत्रापि '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' (६.३.१४) इति सूत्रेण विकल्पेन पूर्वपदस्य सप्तम्याः अलुक् भवति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा कुरुचर + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| चर इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| कुरुचर + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''कुरुचरः''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">१४)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<nowiki/>'<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रावृट्छरत्कालदिवां जे</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ('''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.१५) = <span lang="HI">ज </span>इति<span lang="HI"> उत्तरपदे </span>परे<span lang="HI"> प्रावृट्</span>,<span lang="HI"> शरत्</span>,<span lang="HI"> काल दि</span>व् ~~इ<span lang="HI">त्येतेषां~~इत्येतेषां सप्तम्याः अलुक् भवति~~</span>~~ \|<span lang="HI"> </span>प्रावृट् च शरत् च कालश्च दिव् च, तेषाम् इतरेतरयोगद्वन्द्वः, प्रावृट्छरत्कालदिवस्तेषां प्रावृट्छरत्कालदिवां षष्ठ्यन्तं, जे सप्तम्यन्तम् \| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् सप्तम्याः इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| ~~<span lang="HI">~~अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— ~~'''''~~' ~~</span>~~'''प्रावृट्छरत्कालदिवां सप्तम्याः अलुक् जे उत्तरपदे''' \|</~~span~~big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रावृट्छरत्कालदिवां जे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.१५) इति सूत्रेण यत् कार्यं उक्तं, तत् कार्यं तु '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' (६.३.१४) इति सूत्रेणैव <span lang="HI">सम्भवति</span>, तर्हि किमर्थं '''प्रावृट्छरत्कालदिवां जे''' (६.३.१५) इति सूत्रस्य आवश्यकता इति प्रश्नः उदेति ?</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>सत्यमेव इदं सूत्रं नास्ति चेदपि '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' (६.३.१४) इति <span lang="HI">सूत्रेणैव नित्यरूपेण </span>अलुक् साधयितुं शक्नुमः यतोहि तस्मिन् सूत्रे बहुलग्रहणेन नित्यप्रवृत्तिः अपि साधयितुं शक्यते \| अतः सारांशः यत् प्रकृतसूत्रं नास्ति चेदपि उक्तकार्यं प्राप्तुं शक्यते \| अतः एव उच्यते '''पूर्वस्यायं प्रपञ्चः''' इति \| अर्थात् प्रकृतसूत्रेण उक्तकार्यं पूर्वसूत्रेण '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' (६.३.१४) इत्यनेन एव सिद्धं भवति \| अतः प्रकृतसूत्रं केवलं पूर्वसूत्रस्य विस्तारमात्रम् अस्ति \| यदि प्रकृतसूत्रं नास्ति चेदपि कार्यं प्राप्यते पूर्वसूत्रेण \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>व्याकरणस्य लक्ष्यम् अस्ति लघुत्वं एह्त् किमर्थं पाणिनना अनावश्यकसूत्राणि न अपाकृतानि \| एतस्य समाधानं भाष्याकारेण उक्तं यत् '''आचार्याः कृत्वा न निवर्तन्ते''' \| अर्थात् सूत्रकारेण यदा एकवारं सूत्राणि कृतानि चेत् तत्पश्चात् तेषां अपाकरणं न क्रियन्ते\|</big> </span> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यथा—</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>यथा—</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रावृषि जायते = प्रावृषिजः \| वृष्टौ उत्पन्नः यः सः प्रावृषिजः\| प्रावृष्+ङि +जन्( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''सप्तम्यां जनेर्डः''' ( ३.२.९७) इति सूत्रेण <span lang="HI">सप्तम्यन्त उपपदे ज</span>नेः<span lang="HI"> धातोः डः प्रत्ययो भवति</span>\| अतः प्रावृष्+ङि +जन्( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कृत्संज्ञकः ड-प्रत्ययस्य विधानेन प्रावृष्+ङि +जन् +ड </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> प्रावृष्+ङि +जन् +अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''टेः''' ( ६.४.१४३) इति सूत्रेण <span lang="HI">भसंज्ञकस्य अङ्गस्य टि-संज्ञकस्य डित्-प्रत्यये परे लोपः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अन् इति टिभागस्य लोपानन्तरं </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> प्रावृष्+ङि +ज्+ अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> प्रावृष+ ङि +ज इति निष्पद्यते \| '''गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः''' इति नियमात् उपपदसमासे कर्तव्ये ज इति कृदन्तशब्दात् सुप्-प्रत्ययस्य विधानात् प्रागेव समासः भवति \| अतः प्रावृष् + ङि + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''उपपदमतिङ्''' ( २.२.१९) इत्यनेन <span lang="HI">उपपदं सुबन्तं समर्थेन नित्यं समस्यते </span>\| अर्थात् <span lang="HI">उपपदमतिङन्तं समर्थेन </span>पदा<span lang="HI">न्तरेण सह समस्यते नि</span>त्यं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषश्च समासो भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रावृषि जायते = प्रावृषिजः \| वृष्टौ उत्पन्नः यः सः प्रावृषिजः \| प्रावृष् + ङि + जन्( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''सप्तम्यां जनेर्डः''' ( ३.२.९७) इति सूत्रेण <span lang="HI">सप्तम्यन्त उपपदे ज</span>नेः<span lang="HI"> धातोः डः प्रत्ययो भवति</span>\| अतः प्रावृष् + ङि + जन्( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कृत्संज्ञकः ड-प्रत्ययस्य विधानेन प्रावृष्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">जन् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ड </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> प्रावृष्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">जन् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''टेः''' ( ६.४.१४३) इति सूत्रेण <span lang="HI">भसंज्ञकस्य अङ्गस्य टि-संज्ञकस्य डित्-प्रत्यये परे लोपः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अन् इति टिभागस्य लोपानन्तरं </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> प्रावृष्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ज्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> प्रावृष+ ङि</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ज इति निष्पद्यते \| '''गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः''' इति नियमात् उपपदसमासे कर्तव्ये ज इति कृदन्तशब्दात् सुप्-प्रत्ययस्य विधानात् प्रागेव समासः भवति \| अतः प्रावृष् + ङि + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''उपपदमतिङ्''' ( २.२.१९) इत्यनेन <span lang="HI">उपपदं सुबन्तं समर्थेन नित्यं समस्यते </span>\| अर्थात् <span lang="HI">उपपदमतिङन्तं समर्थेन </span>पदा<span lang="HI">न्तरेण सह समस्यते नि</span>त्यं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span>तत्पुरुषश्च समासो भवति <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = प्रावृष् + ङि + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>परन्तु '''प्रावृट्छरत्कालदिवां जे''' (६.३.१५) इत्यनेन <span lang="HI">ज </span>इति<span lang="HI"> उत्तरपदे </span>परे<span lang="HI"> प्रावृट्</span>,<span lang="HI"> शरत्</span>,<span lang="HI"> काल दि</span>व् इ<span lang="HI">त्येतेषां सप्तम्याः अलुक् भवति</span>\| अतः प्रावृष् इत्यस्मात् ङि इत्यस्य लुक् न भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रावृष् + ङि + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> प्रावृष् + इ + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> प्रावृषिज \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = प्रावृष् + ङि + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति स्म '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' (२.४.७१) इत्यनेन परन्तु '''प्रावृट्छरत्कालदिवां जे''' (६.३.१५) इत्यनेन <span lang="HI">ज </span>इति<span lang="HI"> उत्तरपदे </span>परे<span lang="HI"> प्रावृट्</span>,<span lang="HI"> शरत्</span>,<span lang="HI"> काल दि</span>व् इत्येतेषां सप्तम्याः अलुक् भवति\| अतः प्रावृष् इत्यस्मात् ङि इत्यस्य लुक् न भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रावृष् + ङि + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> प्रावृष् + इ + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> प्रावृषिज \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा प्रावृषिज +सु इति भवति\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| ज इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| प्रावृषिज +सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''प्रावृषिजः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा प्रावृषिज +सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| ज इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| प्रावृषिज + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''प्रावृषिजः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एवमेव –</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शरदि जायते = शरदिजः\| शरद्‍-ऋतौ यः उत्पन्नः सः शरदिजः\| शरद् +ङि + जन्( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''सप्तम्यां जनेर्डः''' ( ३.२.९७) इति सूत्रेण <span lang="HI">सप्तम्यन्त उपपदे ज</span>नेः<span lang="HI"> धातोः डः प्रत्ययो भवति</span>\| अतः शरद्+ङि +जन्( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कृत्संज्ञकः ड-प्रत्ययस्य विधानेन शरद्+ङि +जन् +ड </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शरद्+ङि +जन् +अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''टेः''' ( ६.४.१४३) इति सूत्रेण <span lang="HI">भसंज्ञकस्य अङ्गस्य टि-संज्ञकस्य डित्-प्रत्यये परे लोपः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अन् इति टिभागस्य लोपानन्तरं </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शरद्+ङि +ज्+ अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शरद्+ ङि +ज इति निष्पद्यते \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>एवमेव –</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ततः अग्रे प्रक्रिया प्रावृषिजः इत्यस्मिन् यथा आसीत् तथैव अत्रापि भवति \| '''''' शरदिजः इति समासः सिद्धः भवति \| </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शरदि जायते = शरदिजः \| शरद्‍-ऋतौ यः उत्पन्नः सः शरदिजः \| शरद् + ङि + जन् (धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''सप्तम्यां जनेर्डः''' ( ३.२.९७) इति सूत्रेण <span lang="HI">सप्तम्यन्त उपपदे ज</span>नेः धातोः डः प्रत्ययो भवति \| अतः शरद् + ङि + जन् ( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कृत्संज्ञकः ड-प्रत्ययस्य विधानेन शरद्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">जन् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ड </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शरद्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">जन् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''टेः''' ( ६.४.१४३) इति सूत्रेण भसंज्ञकस्य अङ्गस्य टि-संज्ञकस्य डित्-प्रत्यये परे लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अन् इति टिभागस्य लोपानन्तरं </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शरद्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ज्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शरद्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ज इति निष्पद्यते \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>ततः अग्रे प्रक्रिया प्रावृषिजः इत्यस्मिन् यथा आसीत् तथैव अत्रापि भवति \| शरदिजः इति समासः सिद्धः भवति \|</big> </span> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एवमेव –</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~काले जायते = कालेजः\| उपयुक्तसमये यः उत्पन्नः सः कालेजः\|~~ <big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~दिवि जायते = दिविजः\|~~<big>एवमेव –</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>काले जायते = कालेजः \| उपयुक्तसमये यः उत्पन्नः सः कालेजः \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>दिवि जायते = दिविजः \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">१५)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विभाषा वर्षक्षरशरवरात्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.१६) = <span lang="HI">ज </span>इति<span lang="HI"> उत्तरपदे </span>परे <span lang="HI">वर्ष</span>,<span lang="HI"> क्षर</span>,<span lang="HI"> शर</span>,<span lang="HI"> वर</span>,<span lang="HI"> इत्येते</span>भ्यः<span lang="HI"> उत्तर</span>स्याः<span lang="HI"> सप्तम्याः विभाषा अलुग् भवति</span>\|<span lang="HI"> </span>वर्षश्च क्षरश्च शरश्च वरश्च तेषां समाहारद्वन्द्वो वर्षक्षरशरवरं, तस्माद् वर्षक्षरशरवरात् \| '''प्रावृट्छरत्कालदिवां जे''' (६.३.१५) इत्यस्मात् सूत्रात् जे इत्यस्य अनुवृत्तिः\| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् सप्तम्याः इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् सप्तम्याः इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| '''वर्षक्षरशरवरात्''' ''' सप्तम्याः अलुक् विभाषा जे उत्तरपदे''' \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">१५)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विभाषा वर्षक्षरशरवरात्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.१६) = <span lang="HI">ज </span>इति<span lang="HI"> उत्तरपदे </span>परे <span lang="HI">वर्ष</span>,<span lang="HI"> क्षर</span>,<span lang="HI"> शर</span>,<span lang="HI"> वर</span>,<span lang="HI"> इत्येते</span>भ्यः<span lang="HI"> उत्तर</span>स्याः<span lang="HI"> सप्तम्याः विभाषा अलुग् भवति</span>\|<span lang="HI"> </span>वर्षश्च क्षरश्च शरश्च वरश्च तेषां समाहारद्वन्द्वो वर्षक्षरशरवरं, तस्माद् वर्षक्षरशरवरात् \| '''प्रावृट्छरत्कालदिवां जे''' (६.३.१५) इत्यस्मात् सूत्रात् जे इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् सप्तम्याः इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् सप्तम्याः इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| '''वर्षक्षरशरवरात्''' ''' सप्तम्याः अलुक् विभाषा जे उत्तरपदे''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">केवलं विकल्पसाधनार्थमेव इदं सूत्रं कृतम्, अन्यथा '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' (६.३.१४) इति सूत्रेण एव कार्यं सिद्धं भवति \| प्रकृतसूत्रं नास्ति चेदपि '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' (६.३.१४) इति <span lang="HI">सूत्रेणैव </span>विकल्पेन अलुक् साधयितुं शक्नुमः यतोहि तस्मिन् सूत्रे बहुलग्रहणेन वैकल्पिककार्यम् अपि साधयितुं शक्यते \| अतः सारांशः यत् प्रकृतसूत्रं नास्ति चेदपि उक्तकार्यं प्राप्तुं शक्यते\| वस्तुतः '''विभाषा वर्षक्षरशरवरात्''' (६.३.१६) <span lang="HI">इत्यस्मात् विभाषा </span>इति पदस्य अग्रेमेषु सूत्रेषु अनुवृत्त्यर्थम् इदं सूत्रं कृतम् इति समाधानं प्राप्यते \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>केवलं विकल्पसाधनार्थमेव इदं सूत्रं कृतम्, अन्यथा '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' (६.३.१४) इति सूत्रेण एव कार्यं सिद्धं भवति \| प्रकृतसूत्रं नास्ति चेदपि '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' (६.३.१४) इति <span lang="HI">सूत्रेणैव </span>विकल्पेन अलुक् साधयितुं शक्नुमः यतोहि तस्मिन् सूत्रे बहुलग्रहणेन वैकल्पिककार्यम् अपि साधयितुं शक्यते \| अतः सारांशः यत् प्रकृतसूत्रं नास्ति चेदपि उक्तकार्यं प्राप्तुं शक्यते \| वस्तुतः '''विभाषा वर्षक्षरशरवरात्''' (६.३.१६) <span lang="HI">इत्यस्मात् विभाषा </span>इति पदस्य अग्रेमेषु सूत्रेषु अनुवृत्त्यर्थम् इदं सूत्रं कृतम् इति समाधानं प्राप्यते \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वर्षे जायते = वर्षेजः वर्षजः\| वर्षे यः उत्पन्नः सः इत्यर्थः\| वर्ष +ङि + जन्( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''सप्तम्यां जनेर्डः''' ( ३.२.९७) इति सूत्रेण <span lang="HI">सप्तम्यन्त उपपदे ज</span>नेः<span lang="HI"> धातोः डः प्रत्ययो भवति</span>\| अतः वर्ष+ङि +जन्( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कृत्संज्ञकः ड-प्रत्ययस्य विधानेन वर्ष+ङि +जन् +ड </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> वर्ष+ङि +जन् +अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''टेः''' ( ६.४.१४३) इति सूत्रेण <span lang="HI">भसंज्ञकस्य अङ्गस्य टि-संज्ञकस्य डित्-प्रत्यये परे लोपः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अन् इति टिभागस्य लोपानन्तरं </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> वर्ष+ङि +ज्+ अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> वर्ष+ ङि +ज इति निष्पद्यते \| '''गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः''' इति नियमात् उपपदसमासे कर्तव्ये ज इति कृदन्तशब्दात् सुप्-प्रत्ययस्य विधानात् प्रागेव समासः भवति \| अतः वर्ष + ङि + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''उपपदमतिङ्''' ( २.२.१९) इत्यनेन <span lang="HI">उपपदं सुबन्तं समर्थेन नित्यं समस्यते </span>\| अर्थात् <span lang="HI">उपपदमतिङन्तं समर्थेन </span>पदा<span lang="HI">न्तरेण सह समस्यते नि</span>त्यं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषश्च समासो भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वर्षे जायते = वर्षेजः वर्षजः \| वर्षे यः उत्पन्नः सः इत्यर्थः \| वर्ष + ङि + जन् ( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''सप्तम्यां जनेर्डः''' ( ३.२.९७) इति सूत्रेण <span lang="HI">सप्तम्यन्त उपपदे ज</span>नेः धातोः डः प्रत्ययो भवति\| अतः वर्ष + ङि + जन् ( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कृत्संज्ञकः ड-प्रत्ययस्य विधानेन वर्ष</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">जन् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ड </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> वर्ष</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">जन् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''टेः''' ( ६.४.१४३) इति सूत्रेण भसंज्ञकस्य अङ्गस्य टि-संज्ञकस्य डित्-प्रत्यये परे लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अन् इति टिभागस्य लोपानन्तरं </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> वर्ष</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ज्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> वर्ष</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ज इति निष्पद्यते \| '''गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः''' इति नियमात् उपपदसमासे कर्तव्ये ज इति कृदन्तशब्दात् सुप्-प्रत्ययस्य विधानात् प्रागेव समासः भवति \| अतः वर्ष + ङि + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''उपपदमतिङ्''' ( २.२.१९) इत्यनेन <span lang="HI">उपपदं सुबन्तं समर्थेन नित्यं समस्यते </span>\| अर्थात् <span lang="HI">उपपदमतिङन्तं समर्थेन </span>पदा<span lang="HI">न्तरेण सह समस्यते नि</span>त्यं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span>तत्पुरुषश्च समासो भवति <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = वर्ष + ङि + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>परन्तु '''विभाषा वर्षक्षरशरवरात्''' (६.३.१६) <span lang="HI">इत्यनेन ज </span>इति<span lang="HI"> उत्तरपदे </span>परे <span lang="HI">वर्ष</span>,<span lang="HI"> क्षर</span>,<span lang="HI"> शर</span>,<span lang="HI"> वर</span>,<span lang="HI"> इत्येते</span>भ्यः<span lang="HI"> उत्तर</span>स्याः<span lang="HI"> सप्तम्याः विभाषा अलुग् भवति</span>\|<span lang="HI"> </span></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = वर्ष + ङि + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>परन्तु '''विभाषा वर्षक्षरशरवरात्''' (६.३.१६) <span lang="HI">इत्यनेन ज </span>इति<span lang="HI"> उत्तरपदे </span>परे <span lang="HI">वर्ष</span>,<span lang="HI"> क्षर</span>,<span lang="HI"> शर</span>,<span lang="HI"> वर</span>,<span lang="HI"> इत्येते</span>भ्यः<span lang="HI"> उत्तर</span>स्याः सप्तम्याः विभाषा अलुग् भवति \|<span lang="HI"> </span></span></big> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे वर्ष इत्यस्मात् शब्दात् ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् न भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><u>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे वर्ष इत्यस्मात् शब्दात् ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् न भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></u></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वर्ष + ङि + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> वर्ष + इ + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''आद्गुणः''' इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा वर्षेज इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा~~ वर्ष +सु ~~इति~~ङि ~~भवति\|~~+ ~~</span>'''<span~~ज ~~style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं~~</span>~~'''~~<span style="font-family:~~Nirmala UI~~Arial,sans-serif"> ~~'''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च~~ →</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~परस्य~~ ~~यल्लिङ्गं~~वर्ष ~~तत्~~+ ~~<span~~इ ~~lang="HI">भवति </span>\|~~+ ज ~~इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| वर्षज +सु~~ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~रुत्वविसर्गौ कृत्वा~~ '''~~वर्षेजः~~आद्गुणः''' इति ~~समासः~~सूत्रेण ~~सिद्ध्यति~~गुणसन्धिं \|कृत्वा वर्षेज इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा वर्ष + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| ज इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| वर्षज + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''वर्षेजः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे वर्ष इत्यस्मात् शब्दात् ङि इति प्रत्ययस्य लुक् भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><u>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे वर्ष इत्यस्मात् शब्दात् ङि इति प्रत्ययस्य लुक् भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></u></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वर्ष + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> वर्ष + <span lang="HI">ज </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> वर्षज इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा वर्ष +सु इति भवति\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| ज इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| वर्षज +सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''वर्षजः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वर्ष + ज </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> वर्ष + <span lang="HI">ज </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> वर्षज इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा वर्ष +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| ज इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| वर्षज + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''वर्षजः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आहत्य वर्षेजः, वर्षजः इति रूपद्वयं सिद्धं भवति \|</span>~~ <big> </big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~एवमेव~~<big>आहत्य –वर्षेजः, वर्षजः इति रूपद्वयं सिद्धं भवति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">क्षरे जायते = क्षरेजः, क्षरजः\| जले, मेघे इत्यादिषु क्षरणशीलेषु वस्तुषु उत्पन्नः इत्यर्थः\|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~शरे~~<big>एवमेव ~~जायते = शरेजः, शरजः\| कार्तिकेयः इत्यर्थः\|~~–</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~वरे~~<big>क्षरे जायते = ~~वरेजः~~क्षरेजः, क्षरजः ~~वरजः~~\| ~~वरदानात्~~जले, ~~(gift)~~मेघे यःइत्यादिषु क्षरणशीलेषु वस्तुषु उत्पन्नः\| इत्यर्थः \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>शरे जायते = शरेजः, शरजः \| कार्तिकेयः इत्यर्थः \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>वरे जायते = वरेजः वरजः \| वरदानात् (gift) यः उत्पन्नः \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">१६)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">घकालतनेषु कालनाम्नः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१७</span>) = <span lang="HI">घसंज्ञके प्रत्यये</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कालशब्दे</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तन</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रत्यये<span lang="HI"> च परतः कालनाम्नः उत्तरस्याः सप्तम्या विभाषा अलुग् भवति</span>\| घश्च कालश्च तनश्च, तेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः घकालतनाः, तेषु, घकालतनेषु\| कालस्य नाम कालनाम, तस्मात् कालनाम्नः, षष्ठीतत्पुरुषः \| '''विभाषा वर्षक्षरशरवरात्''' (६.३.१६) इत्यस्मात् सूत्रात् विभाषा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| \| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् सप्तम्याः इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''घकालतनेषु सप्तम्याः अलुगुत्तरपदे विभाषा''' \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">१६)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">घकालतनेषु कालनाम्नः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१७</span>) = <span lang="HI">घसंज्ञके प्रत्यये</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कालशब्दे</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तन</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रत्यये च परतः कालनाम्नः उत्तरस्याः सप्तम्या विभाषा अलुग् भवति \| घश्च कालश्च तनश्च, तेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः घकालतनाः, तेषु, घकालतनेषु \| कालस्य नाम कालनाम, तस्मात् कालनाम्नः, षष्ठीतत्पुरुषः \| '''विभाषा वर्षक्षरशरवरात्''' (६.३.१६) इत्यस्मात् सूत्रात् विभाषा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| \| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् सप्तम्याः इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''घकालतनेषु सप्तम्याः अलुगुत्तरपदे विभाषा''' \|</span></big> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तरप्तमपौ घः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (१.१.२२) इति सूत्रेण तरप्, तमप् च तद्धितप्रत्ययौ घसंज्ञकौ स्तः \| प्रकृतसूत्रे घप्रत्ययः इत्यनेन तरप्-तमप्, अनयो प्रत्यययोः ग्रहणं भवति \| कालशब्दः इत्यनेन कालवाचिशब्दस्य ग्रहणं भवति \| <span lang="HI">तन्</span>-प्र<span lang="HI">त्ययः </span>इत्यनेन ट्यु-ट्युल् प्रत्यययोः स्थाने यः अनादेशः, तुडागमः च क्रियते, तेन यः तन्नन्तशब्दः निष्पद्यते तस्य ग्रहणं <span lang="HI">भवति </span>\| कालनाम्नः इत्यनेन कालशब्दस्य पर्यायवाचिशब्दानां ग्रहणं भवति \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तरप्तमपौ घः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (१.१.२२) इति सूत्रेण तरप्, तमप् च तद्धितप्रत्ययौ घसंज्ञकौ स्तः \| प्रकृतसूत्रे घप्रत्ययः इत्यनेन तरप्-तमप्, अनयो प्रत्यययोः ग्रहणं भवति \| कालशब्दः इत्यनेन कालवाचिशब्दस्य ग्रहणं भवति \| <span lang="HI">तन्</span>-प्र<span lang="HI">त्ययः </span>इत्यनेन ट्यु-ट्युल् प्रत्यययोः स्थाने यः अनादेशः, तुडागमः च क्रियते, तेन यः तन्नन्तशब्दः निष्पद्यते तस्य ग्रहणं <span lang="HI">भवति </span>\| कालनाम्नः इत्यनेन कालशब्दस्य पर्यायवाचिशब्दानां ग्रहणं भवति \|</span></big> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">घसंज्ञकशब्दस्य उदाहरणम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">घसंज्ञकशब्दस्य उदाहरणम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधिके पूर्वाह्णे = पूर्वाह्नेतरे, पूर्वाह्नतरे \|अधिकं पूर्वाह्णम् अह्नः पूर्वम् इति लौकिकविग्रहवाक्यम् अस्ति \|अलौकिकविग्रहः = अहन् +ङस् + पूर्व+सु \| '''<span lang="HI">पूर्वापराधरोत्तरमेकदेशिनैकाधिकरणे</span>'''<span lang="HI"> </span>(<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">१</span>) इति सूत्रेण अत्र तत्पुरुषसमासः विधीयते \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्व +अहन् </span><span style="font-family:Mangal,serif">\|</span> <span style="font-family:~~Mangal~~Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधिके पूर्वाह्णे = पूर्वाह्नेतरे, पूर्वाह्नतरे \| अधिकं पूर्वाह्णम् अह्नः पूर्वम् इति लौकिकविग्रहवाक्यम् अस्ति \|अलौकिकविग्रहः = अहन् + ङस् + पूर्व + सु \| '''पूर्वापराधरोत्तरमेकदेशिनैकाधिकरणे'''<span lang="HI"> </span>(<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">१</span>) इति सूत्रेण अत्र तत्पुरुषसमासः विधीयते \| समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्व +अहन् </span><span style="font-family:Mangal,serif">\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्व +अहन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">राजाहस्सखिभ्यष्टच्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (५.४.९१) इति सूत्रेण</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषस</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मासस्य<span lang="HI"> उत्तरप</span>दे<span lang="HI"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">राजन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">', '</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अहन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">', '</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सखि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' च </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एतेषु कश्चन शब्दः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विद्यते चेत्,</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| पूर्व +अहन्+टच् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्व +अहन्+अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्व +अहन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">अह्नोऽह्न एतेभ्यः</span>'''( ५.४.८८) इति सूत्रेण <span lang="HI">यस्मिन् समस्तपदे </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सर्व</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शब्दः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, '</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सङ्ख्यात</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शब्दः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एकदेशवाचकः शब्दः उत अव्ययवाचकः शब्दः पूर्वपदरूपेण विद्यते</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अहन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शब्दः उत्तरपदरूपेण विद्यते</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् समासान्तप्रत्यये प्राप्ते अहन्-शब्दस्य अह्न-आदेशः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अस्मिन् उदाहरणे पूर्व इति शब्दः एकदेशवाचकः शब्दः अस्ति पूर्वपदेन विद्यते, अहन् इति शब्दः उत्तरपदेन विद्यते अतः अहन् इत्यस्य स्थाने अह्न् इति आदेशः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्व +अह्न्+अ+ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्व +अह्न </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''अकः सर्वणे दीर्घः''' इति सूत्रेण सर्वणदीर्घसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्न </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">अह्नोऽदन्तात् </span>'''( ८.४.७) इत्यनेन <span lang="HI">अदन्तपूर्वपदस्था</span>त् रे<span lang="HI">फात् </span>प<span lang="HI">रस्य </span>अ<span lang="HI">ह्नादेशस्य नस्य णः स्यात् </span>\|<span lang="HI"> </span> अतः पूर्वाह्न इत्यत्र णत्वं भूत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्ण इति सिद्ध्यति \| </span> <span style="font-family:~~Nirmala UI~~Mangal,~~sans-~~serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्व +अहन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">राजाहस्सखिभ्यष्टच्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (५.४.९१) इति सूत्रेण</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषस</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मासस्य<span lang="HI"> उत्तरप</span>दे<span lang="HI"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">राजन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">', '</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अहन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">', '</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सखि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' च </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एतेषु कश्चन शब्दः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विद्यते चेत्,</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| पूर्व + अहन् + टच् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्व +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अहन्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्व +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अहन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">अह्नोऽह्न एतेभ्यः</span>'''( ५.४.८८) इति सूत्रेण <span lang="HI">यस्मिन् समस्तपदे </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span>सर्व<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शब्दः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, '</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सङ्ख्यात</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शब्दः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एकदेशवाचकः शब्दः उत अव्ययवाचकः शब्दः पूर्वपदरूपेण विद्यते</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अहन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शब्दः उत्तरपदरूपेण विद्यते</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् समासान्तप्रत्यये प्राप्ते अहन्-शब्दस्य अह्न-आदेशः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अस्मिन् उदाहरणे पूर्व इति शब्दः एकदेशवाचकः शब्दः अस्ति पूर्वपदेन विद्यते, अहन् इति शब्दः उत्तरपदेन विद्यते अतः अहन् इत्यस्य स्थाने अह्न् इति आदेशः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्व +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अह्न्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्व +अह्न </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''अकः सर्वणे दीर्घः''' इति सूत्रेण सर्वणदीर्घसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्न </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">अह्नोऽदन्तात् </span>'''( ८.४.७) इत्यनेन <span lang="HI">अदन्तपूर्वपदस्था</span>त् रे<span lang="HI">फात् </span>प<span lang="HI">रस्य </span>अ<span lang="HI">ह्नादेशस्य नस्य णः स्यात् </span>\|<span lang="HI"> </span> अतः पूर्वाह्न इत्यत्र णत्वं भूत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्ण इति सिद्ध्यति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अग्रे '''अनयोः अतिशयेन''' पूर्वाह्णे इत्यर्थे पूर्वाह्ण+ङि </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्विवचनविभज्योपपदे तरबीयसुनौ</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">(५.३.५७) इति सूत्रेण <span lang="HI">द्वयोः एकः अतिशयेन प्रकृष्टः </span>इत्यर्थे </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तरप्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रत्ययः विधीयते </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्ण+ङि +तरप् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> तरप् इति प्रत्यये पकारस्य इत्संज्ञा भवति हलन्त्यम् इति सूत्रेण, तस्य लोपः इत्यनेन पकारस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> तर इति अवशिष्यते \| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अग्रे '''अनयोः अतिशयेन''' पूर्वाह्णे इत्यर्थे पूर्वाह्ण + ङि ~~+तर~~ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ ~~</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एतस्य तद्धितसमुदायस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति~~ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~कृत्तद्धितसमासाश्च~~द्विवचनविभज्योपपदे तरबीयसुनौ</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~(१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण~~</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|(५.३.५७) इति सूत्रेण <span lang="HI">~~इदानीं~~द्वयोः ~~सुप्‌-प्रत्ययस्य~~एकः ~~लुक्‌~~अतिशयेन ~~(लोपः) भवति~~प्रकृष्टः </span>~~स्म~~इत्यर्थे ~~'''~~</span><span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">~~सुपो धातुप्रातिपदिकयोः~~'</span>~~'''~~<span lang="HI"> ~~(२.४.७१) इत्यनेन~~style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तरप्</span>~~परन्तु '''घकालतनेषु कालनाम्नः''' (~~<span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">६' </span>.<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">३प्रत्ययः विधीयते </span>.<span ~~lang~~style="HIfont-family:Arial,sans-serif">१७→</span>~~) इत्यनेन~~ <span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">~~घसंज्ञकप्रत्य</span>यात्~~ पूर्वाह्ण</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> +</span> <span ~~lang="HI"~~ style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~परतः~~ङि ~~कालनाम्नः उत्तरस्याः सप्तम्या विभाषा अलुग् भवति~~+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~\| पूर्वाह्ण+ङि + तर~~तरप् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>~~'''~~<span ~~lang="HI"~~ style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~आद्गुणः~~ तरप् इति प्रत्यये पकारस्य इत्संज्ञा भवति हलन्त्यम् इति सूत्रेण, तस्य लोपः इत्यनेन पकारस्य लोपः भवति </span>~~'''~~<span ~~lang="HI"~~ style="font-family:~~Nirmala UI~~Arial,sans-serif"> →</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~इति~~ ~~सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा पूर्वाह्णेतर~~तर इति ~~प्रातिपदिकं~~अवशिष्यते ~~सिद्धं~~\| ~~भवति \|~~</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण + ङि + तर </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एतस्य तद्धितसमुदायस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कृत्तद्धितसमासाश्च</span>''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>परन्तु '''घकालतनेषु कालनाम्नः''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१७</span>) इत्यनेन <span lang="HI">घसंज्ञकप्रत्य</span>यात्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>परतः कालनाम्नः उत्तरस्याः सप्तम्या विभाषा अलुग् भवति <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| पूर्वाह्ण + ङि + तर </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आद्गुणः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा पूर्वाह्णेतर इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे घसंज्ञकशब्दः उत्तरपदे चेत् पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् न भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><u>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे घसंज्ञकशब्दः उत्तरपदे चेत् पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् न भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></u></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्णेतर + <span lang="HI">ङि </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुबुत्पत्तिः भवति\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| तर इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| पूर्वाह्णेतर +ङि </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''आद्गुणः''' इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <span lang="HI">पूर्वाह्णेतर</span>+ इ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''पूर्वाह्णेतरे''' इति समासः <span lang="HI">सिद्द्यति </span>\| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्णेतर + <span lang="HI">ङि </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुबुत्पत्तिः भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| तर इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| पूर्वाह्णेतर + ङि </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''आद्गुणः''' इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्णेतर</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ इ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''पूर्वाह्णेतरे''' इति समासः <span lang="HI">सिद्द्यति </span>\| </span></big> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे घसंज्ञकशब्दः उत्तरपदे चेत् पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्णतर इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| पूर्वाह्णतर + <span lang="HI">ङि </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुबुत्पत्तिः भवति\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| तर इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| पूर्वाह्णतर +ङि '''आद्गुणः''' इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्णतर+इ</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''पूर्वाह्णेतरे''' इति समासः सिद्धः भवति \|</span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><u>यस्मिन् पक्षे घसंज्ञकशब्दः उत्तरपदे चेत् पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् भवति तस्मिन् पक्षे</u></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्णतर इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| पूर्वाह्णतर + <span lang="HI">ङि </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुबुत्पत्तिः भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| तर इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| पूर्वाह्णतर +ङि '''आद्गुणः''' इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्णतर</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''पूर्वाह्णेतरे''' इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आहत्य '''पूर्वाह्णेतरे पूर्वाह्णतरे''' इति रूपद्वयं सिद्धं भवति \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~एवमेव~~<big>आहत्य –'''पूर्वाह्णेतरे पूर्वाह्णतरे''' इति रूपद्वयं सिद्धं भवति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अह्नः पूर्वं = पूर्वाह्णेतमे, पूर्वाह्णतमे \| अत्यधिकं पूर्वाह्णम् इत्यर्थः\| प्रक्रिया यथा पूर्वोक्ता\| तमप् इति तद्धितप्रत्ययः विधीयते '''अतिशायने तमबिष्ठनौ''' (<span lang="HI">५</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">५५</span>) इति सूत्रेण \| अन्यानि सोपानानि समानानि भवन्ति \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>एवमेव –</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>अह्नः पूर्वं = पूर्वाह्णेतमे, पूर्वाह्णतमे \| अत्यधिकं पूर्वाह्णम् इत्यर्थः \| प्रक्रिया यथा पूर्वोक्ता \| तमप् इति तद्धितप्रत्ययः विधीयते '''अतिशायने तमबिष्ठनौ''' (<span lang="HI">५</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">५५</span>) इति सूत्रेण \| अन्यानि सोपानानि समानानि भवन्ति \|</big></span> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> '''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्विवचनविभज्योपपदे तरबीयसुनौ</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">(५.३.५७) = <span lang="HI">द्वयोः एकः अतिशयेन प्रकृष्टः अस्ति</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्मिन् सन्दर्भे</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा च केचन पदार्थाः विभज्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एते पदार्थाः अन्येभ्यः केभ्य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">श्चित्<span lang="HI"> प्रकृष्टाः सन्ति</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति वक्तव्यमस्ति चेत् तस्मिन् सन्दर्भे प्रातिपदिकात् स्वार्थे तरप्-प्रत्ययः तथा ईयसुँन्-प्रत्ययः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> केभ्यचन तिङन्तेभ्यः अपि अस्मिन्नेव सन्दर्भे </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तरप्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रत्ययः विधीयते </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| उदा – रामकृष्णयोः रामः शान्ततरः आसीत् \| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~अतिशायने~~द्विवचनविभज्योपपदे ~~तमबिष्ठनौ~~तरबीयसुनौ</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">(५.३.५७) = <span lang="HI">५द्वयोः एकः अतिशयेन प्रकृष्टः अस्ति</span></span>.<span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">३' </span>.<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">५५अस्मिन् सन्दर्भे</span>)<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:~~Mangal~~Nirmala UI,sans-serif">तथा च केचन पदार्थाः विभज्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~प्रकर्षेण~~एते पदार्थाः अन्येभ्यः केभ्य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">श्चित्<span lang="HI"> प्रकृष्टाः सन्ति</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~इत्यस्मिन्~~इति वक्तव्यमस्ति चेत् तस्मिन् सन्दर्भे प्रातिपदिकात् स्वार्थे ~~तमप्~~तरप्-प्रत्ययः तथा ~~इष्ठन्~~ईयसुँन्-प्रत्ययः ~~प्रत्ययौ~~भवति ~~भवतः~~</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> केभ्यचन तिङन्तेभ्यः अपि अस्मिन्नेव सन्दर्भे </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तरप्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रत्ययः विधीयते </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| उदा- ~~सर्वेषु~~– ~~छात्रेषु~~रामकृष्णयोः रामः ~~पटुतमः~~शान्ततरः आसीत् ~~अस्ति~~\| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">अतिशायने तमबिष्ठनौ</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आ (<span lang="HI">५</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">५५</span>) =</span> <span lang="HI" style="font-~~stretch~~family:~~normal;line~~Nirmala UI,sans-~~height:normal;~~serif">प्रकर्षेण</span><span style="font-family:~~Times New~~Nirmala ~~Roman~~UI,sans-serif">' </span>~~</span>'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~कालवाचकस्य~~इत्यस्मिन् सन्दर्भे प्रातिपदिकात् स्वार्थे तमप् तथा इष्ठन् प्रत्ययौ भवतः ~~उदाहरणम्~~</span>~~'''~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| –उदा- सर्वेषु छात्रेषु रामः पटुतमः अस्ति\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आ)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कालवाचकस्य उदाहरणम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्णे काले = पूर्वाह्णेकाले, पूर्वाह्णकाले \|<span lang="HI"> प्रक्रिया </span>यथापूर्विक्ता \| अलौकिकविग्रहः = पूर्वाह्ण +ङि + काल+ ङि\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रा</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्ण +ङि + काल+ ङि</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रातिपदिकसंज्ञा</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> भवति </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कृत्तद्धितसमासाश्च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>परन्तु '''घकालतनेषु कालनाम्नः''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१७</span>) इत्यनेन कालवाचिशब्दात्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परतः कालनाम्नः उत्तरस्याः सप्तम्या विभाषा अलुग् भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्णे काले = पूर्वाह्णेकाले, पूर्वाह्णकाले \|<span lang="HI"> प्रक्रिया </span>यथापूर्विक्ता \| अलौकिकविग्रहः = पूर्वाह्ण + ङि + काल + ङि \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रा</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्ण +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि + काल</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ ङि</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">प्रातिपदिकसंज्ञा</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> भवति </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कृत्तद्धितसमासाश्च</span>''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>परन्तु '''घकालतनेषु कालनाम्नः''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१७</span>) इत्यनेन कालवाचिशब्दात्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>परतः कालनाम्नः उत्तरस्याः सप्तम्या विभाषा अलुग् भवति <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span></big> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे कालवाचकशब्दः उत्तरपदे चेत् पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् न भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण+ङि + काल </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आद्गुणः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा पूर्वाह्णेकाल इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| पूर्वाह्णेकाल + <span lang="HI">ङि </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुबुत्पत्तिः भवति\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| काल इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| पूर्वाह्णेकाल +ङि '''आद्गुणः''' इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्णेकाल+इ</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''पूर्वाह्णेकाले''' इति समासः सिद्धः भवति \|</span> <big><u>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे कालवाचकशब्दः उत्तरपदे चेत् पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् न भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></u></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण + ङि + काल </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आद्गुणः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा पूर्वाह्णेकाल इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| पूर्वाह्णेकाल + <span lang="HI">ङि </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुबुत्पत्तिः भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् भवति \| काल इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| पूर्वाह्णेकाल +</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि '''आद्गुणः''' इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्णेकाल</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''पूर्वाह्णेकाले''' इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Mangal,serif"> </span> <big><u>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे कालवाचकशब्दः उत्तरपदे चेत् पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></u></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण + काल </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आद्गुणः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा पूर्वाह्णकाल इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| पूर्वाह्णकाल + <span lang="HI">ङि </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुबुत्पत्तिः भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| काल इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| पूर्वाह्णकाल + ङि '''आद्गुणः''' इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्णकाल</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''पूर्वाह्णकाले''' इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Mangal,serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>आहत्य रूपद्वयं सिद्धं भवति '''पूर्वाह्णेकाले, पूर्वाह्णकाले''' इति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तन्-प्रत्ययान्तस्य उदाहरणम् –</span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्णे समये = पूर्वाह्णेतने , पूर्वाह्णतने \| अह्नः पूर्वम् = पूर्वाह्णः \| पूर्व + अहन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">राजाहस्सखिभ्यष्टच्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (५.४.९१) इति सूत्रेण</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषस</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मासस्य<span lang="HI"> उत्तरप</span>दे<span lang="HI"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">राजन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">', '</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अहन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">', '</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सखि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' च </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एतेषु कश्चन शब्दः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विद्यते चेत्,</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| पूर्व + अहन् + टच् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्व +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अहन्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्व </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अहन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">अह्नोऽह्न एतेभ्यः</span>'''( ५.४.८८) इति सूत्रेण <span lang="HI">यस्मिन् समस्तपदे </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सर्व</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शब्दः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, '</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सङ्ख्यात</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शब्दः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एकदेशवाचकः शब्दः उत अव्ययवाचकः शब्दः पूर्वपदरूपेण विद्यते</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अहन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शब्दः उत्तरपदरूपेण विद्यते</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् समासान्तप्रत्यये प्राप्ते अहन्-शब्दस्य अह्न-आदेशः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अस्मिन् उदाहरणे पूर्व इति शब्दः एकदेशवाचकः शब्दः अस्ति पूर्वपदेन विद्यते, अहन् इति शब्दः उत्तरपदेन विद्यते अतः अहन् इत्यस्य स्थाने अह्न् इति आदेशः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्व +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अह्न्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ+ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्व +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अह्न </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''अकः सर्वणे दीर्घः''' इति सूत्रेण सर्वणदीर्घसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्न </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">अह्नोऽदन्तात् </span>'''( ८.४.७) इत्यनेन <span lang="HI">अदन्तपूर्वपदस्था</span>त् रे<span lang="HI">फात् </span>प<span lang="HI">रस्य </span>अ<span lang="HI">ह्नादेशस्य नस्य णः स्यात् </span>\|<span lang="HI"> </span> अतः पूर्वाह्न इत्यत्र णत्वं भूत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्ण इति सिद्ध्यति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण + ङि </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विभाषा पूर्वाह्णापराह्णाभ्याम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (४.३.२४) इति सूत्रेण <span lang="HI">पूर्वाह्ण</span>-अ<span lang="HI">पराह्ण</span>-<span lang="HI">शब्दाभ्यां विभाषा ट्युट्युलौ प्रत्ययौ भवतः</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तुट् च तयोरागमः </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अतः</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विभाषा पूर्वाह्णापराह्णाभ्याम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (४.३.२४) इति सूत्रेण पूर्वाह्ण इति शब्दात् ट्यु इति प्रत्ययः विधीयते, तुट् इति आगमः अपि भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्ण</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तुट् ट्यु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ट्यु इति प्रत्यये टकारस्य इत्संज्ञा '''चुटू''' इत्यनेन; तस्य लोपः इत्यनेन टकारस्य लोपः; यु इति अवशिष्यते \| तुट् इति आगमः टित्वात् ट्यु इति प्रत्ययस्य आदौ आयाति '''आद्यन्तौ टकितौ''' ( १.१.४६) इत्यनेन सूत्रेण \| तुट् इति आगमे टकारस्य इत्संज्ञा भूत्वा लोपः भवति, अकारः उच्चारणार्थः , तकारः एव अवशिष्यते \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण +ङि + त् +यु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">युवोरनाकौ</span>''' (७.१.१) इत्यनेन <span lang="HI">अङ्गात् परस्य प्रत्ययस्य आदौ विद्यमानस्य </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">युँ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेशः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, '</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वुँ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अक</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेशः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण +ङि +त्+ यु इत्यत्र यु इत्यस्य स्थाने अन इति आदेशः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण +ङि + त्+ अन</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण +ङि +तन इति भवति \| पूर्वाह्ण +ङि +तन इत्यस्य प्रातिपदिकसंज्ञा</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> भवति </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कृत्तद्धितसमासाश्च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>परन्तु '''घकालतनेषु कालनाम्नः''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१७</span>) इत्यनेन तनप्रत्ययान्तात्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परतः कालनाम्नः उत्तरस्याः सप्तम्या विभाषा अलुग् भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण + ङि + त् + यु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">युवोरनाकौ</span>''' (७.१.१) इत्यनेन <span lang="HI">अङ्गात् परस्य प्रत्ययस्य आदौ विद्यमानस्य </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif" lang="HI">युँ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif" lang="HI">इत्यस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif" lang="HI">अन</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif" lang="HI">आदेशः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, '</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif" lang="HI">वुँ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif" lang="HI">इत्यस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif" lang="HI">अक</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif" lang="HI">आदेशः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण +</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">त्</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ यु इत्यत्र यु इत्यस्य स्थाने अन इति आदेशः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि + त्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ अन</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण +ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तन इति भवति \| पूर्वाह्ण +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तन इत्यस्य प्रातिपदिकसंज्ञा</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> भवति </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif" lang="HI">कृत्तद्धितसमासाश्च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif" lang="HI"> (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>परन्तु '''घकालतनेषु कालनाम्नः''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१७</span>) इत्यनेन तनप्रत्ययान्तात्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>परतः कालनाम्नः उत्तरस्याः सप्तम्या विभाषा अलुग् भवति <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे तनप्रत्ययान्तशब्दः उत्तरपदे चेत् पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् न भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span> <big><u>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे तनप्रत्ययान्तशब्दः उत्तरपदे चेत् पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् न भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></u></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण+ङि + तन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आद्गुणः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा पूर्वाह्णेतन इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| पूर्वाह्णेतन + <span lang="HI">ङि </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुबुत्पत्तिः भवति\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| तन इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| पूर्वाह्णेतन +ङि '''आद्गुणः''' इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्णेतन+इ</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''पूर्वाह्णेतने''' इति समासः सिद्धः भवति \|</span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण + ङि + तन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आद्गुणः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा पूर्वाह्णेतन इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| पूर्वाह्णेतन + <span lang="HI">ङि </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुबुत्पत्तिः भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| तन इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| पूर्वाह्णेतन + ङि '''आद्गुणः''' इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्णेतन</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''पूर्वाह्णेतने''' इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे तनप्रत्ययान्तशब्दः उत्तरपदे चेत् पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्ण + तन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वाह्णतन इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| पूर्वाह्णतन + <span lang="HI">ङि </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सुबुत्पत्तिः भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| तन इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| पूर्वाह्णतन + ङि '''आद्गुणः''' इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पूर्वाह्णतन</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''पूर्वाह्णतने''' इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>आहत्य रूपद्वयं सिद्धं भवति '''पूर्वाह्णेतने, पूर्वाह्णतने''' इति \|</big></span> <span style="font-family:Mangal,serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">१७)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शयवासवासिष्वकालात्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.१८)= <span lang="HI">शय वास वासि</span>न् इत्येते<span lang="HI">षु उत्तरपदे</span>षु हलन्तात् अदन्तात् अ<span lang="HI">कालवाचिनः</span> ( कालवाचिनः शब्दात् भिन्नः शब्दः इत्यर्थः)<span lang="HI"> उत्तरस्याः सप्त</span>म्याः~~<span lang="HI">~~ विभाषा अलुक् भवति~~</span>~~ \| शयश्च वासश्च वासी च, तेषाम् इतरेतरयोगद्वन्द्वः, शयवासवासिनः तेषु, शयवासवासिषु \| न कालोऽकालः तस्मात् कालात् , नञ्तत्पुरुषः \| शयवासवासिषु सप्तम्यनतम्, अकालात् पञ्चम्यन्तम् \| '''विभाषा वर्षक्षरशरवरात्''' (६.३.१६) इत्यस्मात् सूत्रात् विभाषा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| \| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् हलदन्तात् सप्तम्याः इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌'''—'''</span>'''हलदन्तात् अकालात् सप्तम्याः अलुक् शयवासवासिषु उत्तरपदे विभाषा'''\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">खे शेते = खेशयः, खशयः \| आकाशे यः निद्रां करोति सः इत्यर्थः \| ख + ङि + शी( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">अधिकरणे शेतेः </span>'''( ३.२.१५) इति सूत्रेण <span lang="HI">शे</span>तेः<span lang="HI"> धा</span>तोः अ<span lang="HI">धिकरणे सुबन्त</span>-<span lang="HI"> उपपदे अच् प्रत्ययो </span>भवति \| अतः ख + ङि + शी ( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कृत्संज्ञकः अच्-प्रत्ययस्य विधानेन ख</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शी +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अच् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ख</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शी +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना शी इत्यस्य ईकारस्य गुणः भवति '''<span lang="HI">सार्वधातुकार्धधातुकयोः</span>'''~~<span lang="HI">~~ (७.३.८४)~~</span>~~ \| <span lang="HI"> '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) </span>इत्यनेन ~~<span lang="HI">~~इगन्ताङ्गस्य इकः गुणः भवति सार्वधातुके आर्धधातुके च प्रत्यये परे ~~</span>~~</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ख</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शे</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> एचोऽवायवः इत्यनेन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ख</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ ङि +</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शय्</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ख</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ शय इति निष्पद्यते \| '''गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः''' इति नियमात् उपपदसमासे कर्तव्ये शय इति कृदन्तशब्दात् सुप्-प्रत्ययस्य विधानात् प्रागेव समासः भवति \| अतः ख + ङि + शय </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''उपपदमतिङ्''' ( २.२.१९) इत्यनेन <span lang="HI">उपपदं सुबन्तं समर्थेन नित्यं समस्यते </span>\| अर्थात् <span lang="HI">उपपदमतिङन्तं समर्थेन </span>पदा<span lang="HI">न्तरेण सह समस्यते नि</span>त्यं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>तत्पुरुषश्च समासो भवति~~</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = ख + ङि + शय </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण~~</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>परन्तु '''शयवासवासिष्वकालात्''' ( ६.३.१८) इत्यनेन <span lang="HI">शय वास वासि</span>न् इत्येते<span lang="HI">षु उत्तरपदे</span>षु हलन्तात् अदन्तात् अ<span lang="HI">कालवाचिनः उत्तरस्याः सप्त</span>म्याः~~<span lang="HI">~~ विभाषा अलुक् भवति \| </span>\| </~~span~~big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><u>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे शय इत्यस्मात् उत्तरपदात् पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् न भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></u></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ख + ङि + शय</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ख + इ + शय </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''आद्गुणः''' इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा खेशय इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा खेशय + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| शय इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| खेशय + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''खेशयः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><u>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे शय इत्यस्मात् उत्तरपदात् पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य लुक् भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></u></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ख + शय </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> खशय इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा खशय+सु इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| शय इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| खशय + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''खशयः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> <big> </big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>आहत्य '''खेशयः, खशयः''' इति रूपद्वयं सिद्धं भवति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>एवमेव –</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>ग्रामे वासः यस्य सः = ग्रामेवासः, ग्रामवासः\|<span lang="HI"> अलौकिकविग्रहः</span> = ग्रामे + ङि + वास + सु \| अत्र व्यधिकरणबहुव्रीहिसमासः विधीयते \| ~~<span lang="HI">~~समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण~~</span>~~ \| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>परन्तु '''शयवासवासिष्वकालात्''' ( ६.३.१८) इत्यनेन <span lang="HI">शय वास वासि</span>न् इत्येते<span lang="HI">षु उत्तरपदे</span>षु हलन्तात् अदन्तात् अ<span lang="HI">कालवाचिनः उत्तरस्याः सप्त</span>म्याः~~<span lang="HI">~~ विभाषा अलुक् भवति \|</~~span~~big>\| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><u>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे वास इत्यस्मात् उत्तरपदात् पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् न भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></u></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ग्राम + ङि + वास</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ग्राम + इ + वास </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''आद्गुणः''' इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा ग्रामेवास इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \|</span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा ग्रामेवास + सु इति भवति \| बहुव्रीहिसमासः अन्यपदार्थप्रधानः अस्ति\| अन्यपदार्थः कोपि पुरुषः इति कृत्वा अयं समासः पुंलिङ्गे भवति \| <span lang="HI">ग्रामेवास </span>+ सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''ग्रामेवासः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><u>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे वास इत्यस्मात् उत्तरपदात् पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य लुक् भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></u></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ग्राम + वास </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <span lang="HI">ग्रामवास </span>इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा ग्रामेवास + सु इति भवति \| बहुव्रीहिसमासः अन्यपदार्थप्रधानः अस्ति \| अन्यपदार्थः कोपि पुरुषः इति कृत्वा अयं समासः पुंलिङ्गे भवति \| ग्रामवास + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''ग्रामवासः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span>''' <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>आहत्य रूपद्वयम् – '''ग्रामेवासः, ग्रामवासः''' \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एवमेव ग्रामे वसति = ग्रामेवासी, ग्रामवासी \| ग्रामे एव यः सामान्यतया वासं करोति सः इत्यर्थः\| ग्राम + ङि + वस्( (धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''ग्रामे वसति तच्छीलमस्य''' इत्यर्थे ग्राम + ङि + व इति धातुतः ''' '''<span lang="HI">सुबन्त</span>-<span lang="HI"> उपपदे </span>णिनि<span lang="HI"> प्रत्ययो </span>भवति, उपधावृद्धिः अपि भवति \| अतः ग्राम + ङि + वस् ( धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> उपधावृद्धिः भवति तथा च कृत्संज्ञकः णिनि-प्रत्ययस्य विधानेन ग्राम</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वास् + णिनि </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ग्राम</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि + वास् +इन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ग्राम</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वासिन् इति निष्पद्यते \| '''गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः''' इति नियमात् उपपदसमासे कर्तव्ये वासिन् इति कृदन्तशब्दात् सुप्-प्रत्ययस्य विधानात् प्रागेव समासः भवति \| अतः ग्रामे + ङि + वासिन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''उपपदमतिङ्''' ( २.२.१९) इत्यनेन <span lang="HI">उपपदं सुबन्तं समर्थेन नित्यं समस्यते </span>\| अर्थात् <span lang="HI">उपपदमतिङन्तं समर्थेन </span>पदा<span lang="HI">न्तरेण सह समस्यते नि</span>त्यं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषश्च समासो भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = ग्राम + ङि + वासिन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण~~</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>परन्तु '''शयवासवासिष्वकालात्''' ( ६.३.१८) इत्यनेन <span lang="HI">शय वास वासि</span>न् इत्येते<span lang="HI">षु उत्तरपदे</span>षु हलन्तात् अदन्तात् अ<span lang="HI">कालवाचिनः उत्तरस्याः सप्त</span>म्याः~~<span lang="HI">~~ विभाषा अलुक् भवति \| </span>\| </~~span~~big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><u>यस्मिन् पक्षे वासिन् इति उत्तरपदे परे पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य विकल्पेन लुक् न भवति तस्मिन् पक्षे</u></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ग्राम + ङि + वासिन्</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ग्राम</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ इ + वासिन्</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''आद्गुणः''' इति सूत्रेण गुणसन्धिं कृत्वा ग्रामेवासिन् इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा ग्रामेवासिन् +सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| वासिन् इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| ग्रामेवासिन् + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ</span>'''<span lang="HI"> (६.४.८) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> नः अङ्गस्य उपधायाः दीर्घः सर्वनामस्थाने असम्बुद्धौ च </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः ग्रामेवासीन्+ सु इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.६७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन हलन्तात् प्रातिपदिकात् सु इति प्रत्ययस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ग्रामेवासीन्</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI"> (८.२.७) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ग्रामेवासी इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><u>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे वासिन् इति उत्तरपदे परे पूर्वपदस्य ङि इति प्रत्ययस्य लुक् भवति तस्मिन् पक्षे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></u></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ग्राम + वासिन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ग्रामवासिन् इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा ग्रामवासिन्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| वासिन् इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| ग्रामवासिन् + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ</span>'''<span lang="HI"> (६.४.८) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> नः अङ्गस्य उपधायाः दीर्घः सर्वनामस्थाने असम्बुद्धौ च </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः ग्रामवासीन् + सु इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span> '''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌~~</span>~~'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.६७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन हलन्तात् प्रातिपदिकात् सु इति प्रत्ययस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ग्रामवासीन्</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI"> (८.२.७) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ग्रामवासी इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>आहत्य रूपद्वयं = '''ग्रामेवासी, ग्रामवासी \|'''</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>भूमौ शेते = भूमिशयः इति समासे '''शयवासवासिष्वकालात्''' ( ६.३.१८) इति सूत्रेण पूर्वपदस्य सप्तम्याः अलुक् न भवति यतोहि सूत्रं तत्र एव कार्यं करोति यत्र हलन्तात् अदन्तात् अ<span lang="HI">कालवा</span>ची शब्दः अस्ति \| अत्र अकालवाची शब्दः भूमि इति \| अयं शब्दः हलन्तः अथवा अदन्तः नास्ति इति कृत्वा <u>भूमौशयः इति समासः न भवति</u> \| अत्र तु एकमेव रूपम् अस्ति भूमिशयः इति \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भूमि + ङि + शी( (धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">अधिकरणे शेतेः </span>'''( ३.२.१५) इति सूत्रेण <span lang="HI">शे</span>तेः<span lang="HI"> धा</span>तोः अ<span lang="HI">धिकरणे सुबन्त</span>-<span lang="HI"> उपपदे अच् प्रत्ययो </span>भवति \| अतः भूमि + ङि + शी ( (धातु) </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कृत्संज्ञकः अच्-प्रत्ययस्य विधानेन भूमि</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शी +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अच् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> भूमि</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शी +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना शी इत्यस्य ईकारस्य गुणः भवति '''<span lang="HI">सार्वधातुकार्धधातुकयोः</span>'''<span lang="HI"> (७.३.८४)</span>\| <span lang="HI"> '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) </span>इत्यनेन <span lang="HI">इगन्ताङ्गस्य इकः गुणः भवति सार्वधातुके आर्धधातुके च प्रत्यये परे </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> भूमि</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शे</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''एचोऽवायवः''' इत्यनेन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> भूमि</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ ङि +</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शय्</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भूमि</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ शय इति निष्पद्यते \| '''गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः''' इति नियमात् उपपदसमासे कर्तव्ये शय इति कृदन्तशब्दात् सुप्-प्रत्ययस्य विधानात् प्रागेव समासः भवति \| अतः भूमि + ङि + शय </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''उपपदमतिङ्''' ( २.२.१९) इत्यनेन <span lang="HI">उपपदं सुबन्तं समर्थेन नित्यं समस्यते </span>\| अर्थात् <span lang="HI">उपपदमतिङन्तं समर्थेन </span>पदा<span lang="HI">न्तरेण सह समस्यते नि</span>त्यं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>तत्पुरुषश्च समासो भवति~~</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> Line 841 ⟶ 865: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = भूमि + ङि + शय </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन</span>\| अत्र '''शयवासवासिष्वकालात्''' ( ६.३.१८) इति सूत्रेण पूर्वपदस्य सप्तम्याः अलुक् न भवति यतोहि भूमि इति पूर्वपदं न हलन्तं न वा अदन्तम् \| </span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भूमि + शय </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> भूमिशय इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा भूमिशय</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| शय इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| भूमिय + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''भूमिशयः''' इति समासः सिद्ध्यति \| अत्र एकमेव रूपम् अस्ति भूमिशयः इति \| भूमौशयः इति समासः न सिद्ध्यति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अपो योनियन्मतुषु इति वार्तिकम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अस्ति \| वार्तिकार्थः = योनि, यत्, मतु इत्येतेषु कश्चन शब्दः उत्तरपदे चेत् अप् इति पूर्वपदात् सप्तम्याः अलुक् भवति \| योनि इति शब्दः, यत् इति प्रत्ययः तथा मतु ( मतुप्) इत्यपि प्रत्ययः \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अप्सु योनिः यस्य सः = अप्सुयोनिः \| यस्य योनिः ( उत्पत्तिः) जले अस्ति सः इत्यर्थः \| अप् + सुप् + योनि + सु इति अलौकिकविग्रहः \| व्यधिकरणबहुव्रीहिसमासः विधीयते अत्र \| अप् + सुप् + योनि + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण~~</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>परन्तु '''अपो योनियन्मतुषु''' इत्यनेन वार्तिकेन योनि, इति शब्दः उत्तरपदे चेत् अप् इति पूर्वपदात् सप्तम्याः अलुक् भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अप् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुप् + योनि </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अप्सुयोनि इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा आप्सुयोनि + सु इति भवति \| बहुव्रीहिसमासः अन्यपदार्थप्रधानः अस्ति \| अन्यपदार्थः कोपि पुरुषः इति कृत्वा अयं समासः पुंलिङ्गे भवति \| आप्सुयोनि + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''आप्सुयोनि''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अप्सुभवः = अप्सव्यः \| जले यः उत्पद्यते \| अप् + सुप् इत्यस्मात् '''<span lang="HI">दिगादिभ्यो यत्</span>''' ( ४.३.५४) इति सूत्रेण <span lang="HI">दिशित्येवमादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः यत् प्रत्ययो भवति तत्र भवः इत्येतस्मिन् विषये </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अप्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुप् + यत् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तद्धितप्रयुक्तस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कृत्तद्धितसमासाश्च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>परन्तु '''अपो योनियन्मतुषु''' इत्यनेन वार्तिकेन यत्प्रत्ययान्तः शब्दः उत्तरपदे चेत् अप् इति पूर्वपदात् सप्तम्याः अलुक् भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अप् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुप् + </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यत् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अप्सु</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">य इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''<span lang="HI">ओर्गुणः</span>''' ( ६.४.१४६) इत्यनेन <span lang="HI">उवर्णान्तस्य भसंज्ञकस्य तद्धितप्रत्यये परे गुणादेशः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अप्सु इत्यस्य गुणः भवति यत् इति तद्धितप्रत्यये परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अप्सो</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">य</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वान्तो यि प्रत्यये</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.१.७९) इत्यनेन <span lang="HI">ओकार-औकारयोः यकारादि-प्रत्यये परे क्रमेण अव्/आव् आदेशाः भवन्ति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अप्स्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अव्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">य = अप्सव्य इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| </span></big> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा अप्सव्य + सु इति भवति\| \| अप्सव्य + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''अप्सव्यः''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अप्सुमन्तौ आज्यभागौ \| यज्ञे अप्सु इत्यादीनां मन्त्राणां उच्चारणं भवति \| अप्सु इति यदीयमन्त्रयोः अस्ति इत्यस्मिन् अर्थे अप् + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्मात् '''तदस्यास्त्यस्मिन्नि मतुप्''' ( ५.२.९४) इति सूत्रेण मतुप् -प्रत्ययः विधीयते \| अतः अप् + सु + मत् इति भवति \| तद्धितप्रयुक्तस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कृत्तद्धितसमासाश्च</span>'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~ (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण~~</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>परन्तु '''अपो योनियन्मतुषु''' इत्यनेन वार्तिकेन मतुप्प्रत्ययान्तः शब्दः उत्तरपदे चेत् अप् इति पूर्वपदात् सप्तम्याः अलुक् भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अप् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु + मत्</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अप्सु</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मत् इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अप्सुमत् इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा अप्सुमत् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">औ इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अधुना</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७.१.७०) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> सर्वनामस्थानसंज्ञक-प्रत्यये परे धातुभिन्न-उगितः नुमागमो भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अप्सुमन्त्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">औ =<span lang="HI"> </span> '''अप्सुमन्तौ''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अपो योनियन्मतुषु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति वार्तिके मतभेदाः सन्ति \| '''''' भाष्यकारः '''अलुगुत्तरपदे''' ( ६.३.१) इति सूत्रस्य व्याख्यानस्य चर्चासमये अपो योनियन्मतिषु चोपसंख्यानम् इति वार्तिकस्य चर्चा अस्ति \| वार्तिककारः अलुक्-विधानस्य प्रसङ्गे एकवच्च इति कथनद्वारा केवलम् एकवचने एव अलुक् इत्यस्य प्रस्तावः कृतः दृश्यते \| तस्य अनावश्यकता प्रदर्श्य गोषुचरः, वर्षासुजः, अप्सुयोनिः, अप्सव्यः, अप्सुमतिः इत्यादीनां बहुचनानां विग्रहे अलुक् कथं जायते ? </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'''अपो योनियन्मतुषु''' </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति वार्तिके मतभेदाः सन्ति<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">।</span> भाष्यकारः '''अलुगुत्तरपदे''' ( ६.३.१) इति सूत्रस्य व्याख्यानस्य चर्चासमये अपो योनियन्मतिषु चोपसंख्यानम् इति वार्तिकस्य चर्चा अस्ति \| वार्तिककारः अलुक्-विधानस्य प्रसङ्गे एकवच्च इति कथनद्वारा केवलम् एकवचने एव अलुक् इत्यस्य प्रस्तावः कृतः दृश्यते \| तस्य अनावश्यकता प्रदर्श्य गोषुचरः, वर्षासुजः, अप्सुयोनिः, अप्सव्यः, अप्सुमतिः इत्यादीनां बहुचनानां विग्रहे अलुक् कथं जायते ?</big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अप्सुमन्तौ इत्यत्र तु एकवद्भावस्य प्रयोगः नास्ति यतोहि अप्सुमत् इति कथनेन एकत्वमात्रस्य एव बोधकः अस्ति, यतोहि आहुतीनां विवरणे अप्सु इति शब्देन युक्तमन्त्रे प्रयुक्तस्य अप्सु इति शब्दः एकसंख्यायाः बोधकः अस्ति\| अन्यविषयः यत् मतुषु इति पाठः अपि समीचीनः नास्ति यतोहि अप्सुमत् इति शब्दः केवलम् अनुकरणात्मकः इति कृत्वा '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>सुब्लुक् न प्राप्यते \| एवञ्च अलुक्-विधानस्य विषयः एव नास्ति \| अतः एव मतुषु इत्यस्य स्थाने मतिषु इति पाठः उपयुक्तः अस्ति\| एतादृपाठेन वार्तिकार्थः भवति - योनि, यत्, मति इत्येतेषु कश्चन शब्दः उत्तरपदे चेत् अप् इति पूर्वपदात् सप्तम्याः अलुक् भवति इति\| तनुसारं अप्सुयोनिः अप्सव्यः, अप्सुमतिः इति उदाहरणानि सिद्ध्यन्ति\|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>अप्सुमन्तौ इत्यत्र तु एकवद्भावस्य प्रयोगः नास्ति यतोहि अप्सुमत् इति कथनेन एकत्वमात्रस्य एव बोधकः अस्ति, यतोहि आहुतीनां विवरणे अप्सु इति शब्देन युक्तमन्त्रे प्रयुक्तस्य अप्सु इति शब्दः एकसंख्यायाः बोधकः अस्ति \| अन्यविषयः यत् मतुषु इति पाठः अपि समीचीनः नास्ति यतोहि अप्सुमत् इति शब्दः केवलम् अनुकरणात्मकः इति कृत्वा '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>सुब्लुक् न प्राप्यते \| एवञ्च अलुक्-विधानस्य विषयः एव नास्ति \| अतः एव मतुषु इत्यस्य स्थाने मतिषु इति पाठः उपयुक्तः अस्ति\| एतादृपाठेन वार्तिकार्थः भवति - योनि, यत्, मति इत्येतेषु कश्चन शब्दः उत्तरपदे चेत् अप् इति पूर्वपदात् सप्तम्याः अलुक् भवति इति\| तनुसारं अप्सुयोनिः अप्सव्यः, अप्सुमतिः इति उदाहरणानि सिद्ध्यन्ति \|</big></span> ~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <big> </big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">१८)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नेन्सिद्धबध्नातिषु च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) = <span lang="HI">इन्नन्ते उत्तरपदे</span>,<span lang="HI"> सिद्धशब्दे</span>,<span lang="HI"> ब</span>न्ध्-धा<span lang="HI">तौ च परतः </span>पूर्वपदस्य <span lang="HI">सप्तम्याः अलुग् न भवति</span>\| अर्थात् इन्-प्रत्ययान्तशब्दः, सिद्ध-शब्दः, बन्ध्-धातुः उत्तरपदे चेत् पूर्वपदस्य सप्तम्याः अलुक् न भवति \| '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' ( ६.३.१४) इत्यस्य इदं निषेधकसूत्रम् अस्ति \| बध्नाति इति पदं श्तिप् -प्रत्ययान्तः अस्ति \| अनेन कारणेन बन्ध् -धातुतः यः कोपि कृत्प्रत्ययः परः चेदपि अस्य सूत्रस्य कार्यं भवति\| इन् च सिद्धश्च बध्नातिश्च तेषाम् इतरेतरयोद्वन्द्वः इन्सिद्धबध्नातयः तेषु इन्सिद्धबध्नातिषु सप्तम्यन्तं, नाव्ययम्\| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् सप्तम्याः इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' ( ६.३.१४) इत्यस्मात् मण्डुकप्लुत्या तत्पुरुषे इत्यस्य अनुवृत्तिः\| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''तत्पुरुषे''' '''इन्सिद्धबध्नातिषु च उत्तरपदेषु सप्तम्याः अलुक् न''' \|</span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">१८)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नेन्सिद्धबध्नातिषु च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) = <span lang="HI">इन्नन्ते उत्तरपदे</span>,<span lang="HI"> सिद्धशब्दे</span>,<span lang="HI"> ब</span>न्ध्-धा<span lang="HI">तौ च परतः </span>पूर्वपदस्य सप्तम्याः अलुग् न भवति \| अर्थात् इन्-प्रत्ययान्तशब्दः, सिद्ध-शब्दः, बन्ध्-धातुः उत्तरपदे चेत् पूर्वपदस्य सप्तम्याः अलुक् न भवति \| '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' ( ६.३.१४) इत्यस्य इदं निषेधकसूत्रम् अस्ति \| बध्नाति इति पदं श्तिप् -प्रत्ययान्तः अस्ति \| अनेन कारणेन बन्ध् -धातुतः यः कोपि कृत्प्रत्ययः परः चेदपि अस्य सूत्रस्य कार्यं भवति \| इन् च सिद्धश्च बध्नातिश्च तेषाम् इतरेतरयोद्वन्द्वः इन्सिद्धबध्नातयः तेषु इन्सिद्धबध्नातिषु सप्तम्यन्तं, नाव्ययम् \| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् सप्तम्याः इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' ( ६.३.१४) इत्यस्मात् मण्डुकप्लुत्या तत्पुरुषे इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''तत्पुरुषे''' '''इन्सिद्धबध्नातिषु च उत्तरपदेषु सप्तम्याः अलुक् न''' \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">१)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थण्डिले <span lang="HI">शेते तत् </span>व्रतम् अस्य = स्थण्डिलशायी \| अर्थात् यः भूमौ शयनस्य व्रतम् आचरति \| स्थण्डिल+ङि पूर्वकः शी-धातुतः '''व्रते''' ( ३.२.८०) इति सूत्रेण कृत्संज्ञकः णिनि-प्रत्ययः विधीयते\| '''व्रते''' ( ३.२.८०) इति सूत्रं वदति <span lang="HI">व्रते गम्यमाने सुबन्त</span>-<span lang="HI">उपपदे धातोः णिनिः प्रत्ययो भवति</span>\| णिनि इति प्रत्यये णकारस्य इत्संज्ञा भवति '''चुटू''' इत्यनेन, इकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' इत्यनेन \| '''तस्य लोपः''' इत्यनेन इत्संज्ञकयोः वर्णयोः लोपः भवति \|</span> <big>१)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थण्डिले <span lang="HI">शेते तत् </span>व्रतम् अस्य = स्थण्डिलशायी \| अर्थात् यः भूमौ शयनस्य व्रतम् आचरति \| स्थण्डिल + ङि पूर्वकः शी-धातुतः '''व्रते''' ( ३.२.८०) इति सूत्रेण कृत्संज्ञकः णिनि-प्रत्ययः विधीयते \| '''व्रते''' (३.२.८०) इति सूत्रं वदति <span lang="HI">व्रते गम्यमाने सुबन्त</span>-उपपदे धातोः णिनिः प्रत्ययो भवति \| णिनि इति प्रत्यये णकारस्य इत्संज्ञा भवति '''चुटू''' इत्यनेन, इकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' इत्यनेन \| '''तस्य लोपः''' इत्यनेन इत्संज्ञकयोः वर्णयोः लोपः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थण्डिल+ङि+ शी+इन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">णिनि इति प्रत्ययः णित् इति कृत्वा अत्र '''अचो ञ्णिति''' (७.२.११५) इति सूत्रेण <span lang="HI">अजन्ताङ्गस्य अन्त्यवर्णस्य वृद्धिः भवति ञिति णिति प्रत्यये परे </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शी इत्यस्मिन् इकारस्य वृद्धिः ऐकारः </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थण्डिल+ङि+ शै+इन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एचोऽयवायवः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.१.७८) इत्यनेन ऐकारस्य स्थाने आय आदेशः भवति अचि परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्थण्डिल+ङि + शाय्+इन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्थण्डिल+ङि + शायिन् इति भवति \| '''गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः''' इति नियमात् उपपदसमासे कर्तव्ये शायिन् इति कृदन्तशब्दात् सुप्-प्रत्ययस्य विधानात् प्रागेव समासः भवति \| अतः स्थण्डिल+ङि + शायिन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''उपपदमतिङ्''' ( २.२.१९) इत्यनेन <span lang="HI">उपपदं सुबन्तं समर्थेन नित्यं समस्यते </span>\| अर्थात् <span lang="HI">उपपदमतिङन्तं समर्थेन </span>पदा<span lang="HI">न्तरेण सह समस्यते नि</span>त्यं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषश्च समासो भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थण्डिल + ङि + शी + इन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">णिनि इति प्रत्ययः णित् इति कृत्वा अत्र '''अचो ञ्णिति''' (७.२.११५) इति सूत्रेण <span lang="HI">अजन्ताङ्गस्य अन्त्यवर्णस्य वृद्धिः भवति ञिति णिति प्रत्यये परे </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शी इत्यस्मिन् इकारस्य वृद्धिः ऐकारः </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थण्डिल</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ शै</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एचोऽयवायवः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.१.७८) इत्यनेन ऐकारस्य स्थाने आय आदेशः भवति अचि परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्थण्डिल</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि + शाय्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> स्थण्डिल</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि + शायिन् इति भवति \| '''गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः''' इति नियमात् उपपदसमासे कर्तव्ये शायिन् इति कृदन्तशब्दात् सुप्-प्रत्ययस्य विधानात् प्रागेव समासः भवति \| अतः स्थण्डिल + ङि + शायिन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''उपपदमतिङ्''' ( २.२.१९) इत्यनेन <span lang="HI">उपपदं सुबन्तं समर्थेन नित्यं समस्यते </span>\| अर्थात् <span lang="HI">उपपदमतिङन्तं समर्थेन </span>पदा<span lang="HI">न्तरेण सह समस्यते नि</span>त्यं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span>तत्पुरुषश्च समासो भवति <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = स्थण्डिल+ङि + शायिन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन</span>\| अत्र </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = स्थण्डिल + ङि + शायिन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>''' (२.४.७१) इत्यनेन \| अत्र </span></big> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषे कृति बहुलम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१४</span>) इत्यनेन <span lang="HI">तत्पुरुषे समासे कृदन्ते उत्तरपदे सप्तम्याः </span>अ<span lang="HI">लुग् </span>प्राप्तः अस्ति \| परन्तु '''नेन्सिद्धबध्नातिषु च''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) इत्यनेन <span lang="HI">इन्नन्ते उत्तरपदे पूर्वपदस्य सप्तम्याः अलुग् न भवति</span>\| '''नेन्सिद्धबध्नातिषु च''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) इति सूत्रं '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' ( ६.३.१४) इति सूत्रस्य निषेधः क्रियते येन सुब्लुक् पुनः प्राप्यते \| फलितार्थः अत्र स्थण्डिल+ङि इत्यत्र सप्तम्याः लुक् भवति \| अतः स्थण्डिल+ शायिन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थाण्डिलशायिन्</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति प्रातिपदिकं सिद्धम्\| </span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषे कृति बहुलम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१४</span>) इत्यनेन <span lang="HI">तत्पुरुषे समासे कृदन्ते उत्तरपदे सप्तम्याः </span>अ<span lang="HI">लुग् </span>प्राप्तः अस्ति \| परन्तु '''नेन्सिद्धबध्नातिषु च''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) इत्यनेन <span lang="HI">इन्नन्ते उत्तरपदे पूर्वपदस्य सप्तम्याः अलुग् न भवति</span>\| '''नेन्सिद्धबध्नातिषु च''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) इति सूत्रं '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' ( ६.३.१४) इति सूत्रस्य निषेधः क्रियते येन सुब्लुक् पुनः प्राप्यते \| फलितार्थः अत्र स्थण्डिल + ङि इत्यत्र सप्तम्याः लुक् भवति \| अतः स्थण्डिल + शायिन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थाण्डिलशायिन्</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति प्रातिपदिकं सिद्धम्</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा स्थाण्डिलशायिन् +सु इति भवति\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| शायिन् इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| स्थाण्डिलशायिन् +सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ</span>'''<span lang="HI"> (६.४.८) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> नः अङ्गस्य उपधायाः दीर्घः सर्वनामस्थाने असम्बुद्धौ च </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः स्थाण्डिलशायीन्+ सु इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.६७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन हलन्तात् प्रातिपदिकात् सु इति प्रत्ययस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थाण्डिलशायीन्</span><span style="font-family:Arial,sans-serif"> →</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI"> (८.२.७) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थाण्डिलशायी</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति समासः सिद्ध्यति \|</span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा स्थाण्डिलशायिन् + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| शायिन् इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| स्थाण्डिलशायिन् + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ</span>'''<span lang="HI"> (६.४.८) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> नः अङ्गस्य उपधायाः दीर्घः सर्वनामस्थाने असम्बुद्धौ च </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः स्थाण्डिलशायीन् + सु इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span> '''हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.६७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन हलन्तात् प्रातिपदिकात् सु इति प्रत्ययस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थाण्डिलशायीन्</span><span style="font-family:Arial,sans-serif"> →</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI"> (८.२.७) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थाण्डिलशायी</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">साङ्काश्ये सिद्धः = साङ्काश्यसिद्धः\| राज्ञः जनकस्य भ्राता कुशध्वजः आसीत् तस्य राजधानी साङ्काश्यः आसीत् \| अलौकिकविग्रहः = साङ्काश्य+ङि+ सिद्ध+सु \| अत्र '''सप्तमी शौण्डैः''' इत्यनेन सप्तमीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span> <big>२)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">साङ्काश्ये सिद्धः = साङ्काश्यसिद्धः</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| राज्ञः जनकस्य भ्राता कुशध्वजः आसीत् तस्य राजधानी साङ्काश्यः आसीत् \| अलौकिकविग्रहः = साङ्काश्य</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ सिद्ध</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु \| अत्र '''सप्तमी शौण्डैः''' इत्यनेन सप्तमीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">साङ्काश्य+ङि+ सिद्ध+सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन</span>\| अत्र </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">साङ्काश्य + ङि + सिद्ध + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>''' (२.४.७१) इत्यनेन \| अत्र </span></big> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषे कृति बहुलम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१४</span>) इत्यनेन <span lang="HI">तत्पुरुषे समासे कृदन्ते उत्तरपदे सप्तम्याः </span>अ<span lang="HI">लुग् </span>प्राप्तः अस्ति \| परन्तु '''नेन्सिद्धबध्नातिषु च''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) इत्यनेन <span lang="HI">सिद्धशब्दे </span>परे<span lang="HI"> </span>पूर्वपदस्य <span lang="HI">सप्तम्याः अलुग् न भवति</span>\| '''नेन्सिद्धबध्नातिषु च''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) इति सूत्रं '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१४</span>) इति सूत्रस्य निषेधः क्रियते येन सुब्लुक् पुनः प्राप्यते \| फलितार्थः अत्र साङ्काश्य+ङि इत्यत्र सप्तम्याः लुक् भवति \| अतः साङ्काश्य+सिद्ध</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">साङ्काश्यसिद्ध</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति प्रातिपदिकं सिद्धम्\| </span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषे कृति बहुलम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१४</span>) इत्यनेन <span lang="HI">तत्पुरुषे समासे कृदन्ते उत्तरपदे सप्तम्याः </span>अ<span lang="HI">लुग् </span>प्राप्तः अस्ति \| परन्तु '''नेन्सिद्धबध्नातिषु च''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) इत्यनेन <span lang="HI">सिद्धशब्दे </span>परे<span lang="HI"> </span>पूर्वपदस्य सप्तम्याः अलुग् न भवति \| '''नेन्सिद्धबध्नातिषु च''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) इति सूत्रं '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१४</span>) इति सूत्रस्य निषेधः क्रियते येन सुब्लुक् पुनः प्राप्यते \| फलितार्थः अत्र साङ्काश्य + ङि इत्यत्र सप्तम्याः लुक् भवति \| अतः साङ्काश्य+ सिद्ध</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">साङ्काश्यसिद्ध</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति प्रातिपदिकं सिद्धम्</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा साङ्काश्यसिद्ध +सु इति भवति\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| सिद्ध इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| साङ्काश्यसिद्ध +सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''साङ्काश्यसिद्धः''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा साङ्काश्यसिद्ध + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| सिद्ध इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| साङ्काश्यसिद्ध + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''साङ्काश्यसिद्धः''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">३)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">चक्रे बद्धः = चक्रबद्धः \| अलौकिकविग्रहः = चक्र+ङि+ बद्ध+सु \| अत्र '''सप्तमी शौण्डैः''' इत्यनेन सप्तमीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| <span lang="HI">बन्ध् </span>इति धातुतः क्तप्रत्ययः क्रियते चेत्, बद्ध इति प्रातिपदिकं सिद्ध्यति \|</span> <big>३)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">चक्रे बद्धः = चक्रबद्धः \| अलौकिकविग्रहः = चक्र</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ बद्ध</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु \| अत्र '''सप्तमी शौण्डैः''' इत्यनेन सप्तमीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| <span lang="HI">बन्ध् </span>इति धातुतः क्तप्रत्ययः क्रियते चेत्, बद्ध इति प्रातिपदिकं सिद्ध्यति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">चक्र+ङि+ बद्ध+सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन</span>\| अत्र </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">चक्र + ङि + बद्ध + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>''' (२.४.७१) इत्यनेन \| अत्र </span></big> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषे कृति बहुलम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.१४) इत्यनेन <span lang="HI">तत्पुरुषे समासे कृदन्ते उत्तरपदे सप्तम्याः </span>अ<span lang="HI">लुग् </span>प्राप्तः अस्ति \| परन्तु '''नेन्सिद्धबध्नातिषु च''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) इत्यनेन बन्ध्‌-<span lang="HI">शब्दे </span>परे<span lang="HI"> </span>पूर्वपदस्य <span lang="HI">सप्तम्याः अलुग् न भवति</span>\| '''नेन्सिद्धबध्नातिषु च''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) इति सूत्रं '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' ( ६.३.१४) इति सूत्रस्य निषेधः क्रियते येन सुब्लुक् पुनः प्राप्यते \| फलितार्थः अत्र चक्र+ङि इत्यत्र सप्तम्याः लुक् भवति \| अतः चक्र+बद्ध</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">चक्रबद्ध</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति प्रातिपदिकं सिद्धम्\| </span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषे कृति बहुलम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.३.१४) इत्यनेन तत्पुरुषे समासे कृदन्ते उत्तरपदे सप्तम्याः अ<span lang="HI">लुग् </span>प्राप्तः अस्ति \| परन्तु '''नेन्सिद्धबध्नातिषु च''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) इत्यनेन बन्ध्‌-<span lang="HI">शब्दे </span>परे<span lang="HI"> </span>पूर्वपदस्य सप्तम्याः अलुग् न भवति \| '''नेन्सिद्धबध्नातिषु च''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) इति सूत्रं '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' ( ६.३.१४) इति सूत्रस्य निषेधः क्रियते येन सुब्लुक् पुनः प्राप्यते \| फलितार्थः अत्र चक्र + ङि इत्यत्र सप्तम्याः लुक् भवति \| अतः चक्र + बद्ध</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">चक्रबद्ध</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति प्रातिपदिकं सिद्धम्</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> Line 931 ⟶ 956: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा चक्रबद्ध + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| बद्ध इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| चक्रबद्ध + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''चक्रबद्धः''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>चक्रं बन्धः यस्य = चक्रेबन्धः, चक्रबन्धः \| अलौकिकविग्रहः = चक्र + ङि + बन्ध + सु \| अत्र पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति <span lang="HI">विकल्पेन बन्धे '</span>''''' <nowiki/~~span~~>'<nowiki/>''च विभाषा''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१३</span>) इत्यनेन \| '''बन्धे च विभाषा''' ( ६.३.१३) इत्यनेन <span lang="HI">हल</span>न्तात् अदन्तात् उ<span lang="HI">त्तरस्याः सप्तम्याः विभाषा अलुग् भवति </span>बन्धः इति घञ्यन्ते उत्तरपदे परे \| अतः रूपद्वयं सिद्ध्यति \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अचो ञ्णिति</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७.२.११५) = अजन्ताङ्गस्य अन्त्यवर्णस्य वृद्धिः भवति ञिति णिति प्रत्यये परे </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">येन विधिस्तदन्तस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (१.१.७२) इत्यनेन अचः अङ्गस्य नाम न केवलम्‌ अच्‌ इत्यङ्गस्य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अपि तु अजन्तस्य अङ्गस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलोऽन्तस्य इत्यनेन अन्तिमवर्णस्य एव स्थाने वृद्धिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ञ्‌ च ण्‌ च ञ्णौ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ञ्णौ इतौ यस्य तत्‌ ञ्णित्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मिन्‌ ञ्णिति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्वन्द्वगर्भबहुव्रीहिसमासः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अचः षष्ठ्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ञ्णिति सप्तम्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मृजेर्वृद्धिः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७.२.११४) इत्यस्मात्‌ वृद्धिः इत्यस्य अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अचः अङ्गस्य वृद्धिः ञ्णिति''' </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">१९)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'''स्थे च भाषायाम्'''</span>~~'''~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२०</span>) = <span lang="HI">स्थे च उत्तरपदे भाषा</span>यां<span lang="HI"> सप्तम्या अलुक् न भवति </span>\| स्थे सप्तम्यन्तं, चाव्ययं, भाषायां सप्तम्यन्तम् \| सूत्रे भाषायाम् इत्युक्तत्वात् वैदिकप्रयोगे तु अलुक् भवत्येव ~~'''~~ ~~'''~~\|'''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| '''नेन्सिद्धबध्नातिषु च''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१९</span>) इत्यस्मात् न इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">९</span>) इत्यस्मात् सूत्रात् सप्तम्याः इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति \| ~~'''''' <span lang="HI">~~अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— ~~</span>~~'''स्थे उत्तरपदे च भाषायाम्~~'''~~ ~~'''~~सप्तम्याः अलुग् न \|''' \|</~~span~~big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>समे तिष्ठति = समस्थः \| भूमौ यः तिष्ठति इत्यर्थः \|<span lang="HI"> सम</span>+ङि पूर्वकः ष्ठा गतिनिवृतौ( स्था) इति धातुतः '''सुपि स्थः''' इति सूत्रेण क-प्रत्ययः विधीयते \| '''<span lang="HI">सुपि स्थः </span>'''(३.२.४) इति सूत्रेण ~~<span lang="HI">~~सुबन्ते उपपदे तिष्ठतेः कप्रत्ययो भवति~~</span>~~ \| अस्मिन् सूत्रे कर्मणि इत्यस्य अनुवृत्तिः अस्तीति कारणेन सुबन्तं कर्मरूपेण अस्ति चेदेव उपपदे पूर्वपदे ~~<span lang="HI">~~कप्रत्ययो भवति~~</span>~~ \| परन्तु अत्र स्था इति धातुः अकर्मकः , अतः कर्म न भवितुं न अर्हति, अतः कथं वा सूत्रस्य प्रवृत्तिः इति प्रश्नः उदेति \| काशिकाकारः वदति धातुः अकर्मकः चेत् तत्र कर्मणि इत्यस्य सम्बन्धः न मन्तव्यः \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः सम + ङि + स्था + क </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कप्रत्यये ककारस्य इत्संज्ञा भवति '''लश्क्वतद्धिते''' इत्यनेन, '''तस्य लोपः''' इत्यनेन ककारस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सम</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि + स्था</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अधुना '''आतो लोप इटि च''' (६.४.६४) इत्यनेन अजाद्यार्धाधातुके क्ङिति परे आकारान्तस्य अङ्गस्य आकरस्य<span lang="HI"> लोपः स्यात् </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः स्था इत्यस्य आकरस्य लोपः भवति अ इति अजाद्यार्धाधातुके किति प्रत्यये परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सम</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ स्थ्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> सम</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थ इति भवति \|</span></big> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति नियमात् उपपदसमासे कर्तव्ये शायिन् इति कृदन्तशब्दात् सुप्-प्रत्ययस्य विधानात् प्रागेव समासः भवति \| अतः सम + ङि + स्थ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''उपपदमतिङ्''' ( २.२.१९) इत्यनेन <span lang="HI">उपपदं सुबन्तं समर्थेन नित्यं समस्यते </span>\| अर्थात् <span lang="HI">उपपदमतिङन्तं समर्थेन </span>पदा<span lang="HI">न्तरेण सह समस्यते नि</span>त्यं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>तत्पुरुषश्च समासो भवति~~</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = सम + ङि + स्थ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span~~><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण~~</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>\| अत्र </span></big> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्पुरुषे कृति बहुलम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१४</span>) इत्यनेन <span lang="HI">तत्पुरुषे समासे कृदन्ते उत्तरपदे सप्तम्याः </span>अ<span lang="HI">लुग् </span>प्राप्तः अस्ति \| परन्तु '''स्थे च भाषायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२०</span>) इत्यनेन <span lang="HI">स्थे च उत्तरपदे भाषा</span>यां<span lang="HI"> सप्त</span>म्याः<span lang="HI"> अलुक् </span>निषिध्यते \| फलितार्थः अत्र सम + ङि + स्थ इत्यत्र सप्तम्याः लुक् भवति \| अतः सम + स्थ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समस्थ</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| </span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा समस्थ + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| स्थ इति शब्दः पुंलिङ्गे विवक्षितः इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| समस्थ + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''समस्थः''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> Line 967 ⟶ 992: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आतो लोप इटि च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.४.६४) = अ<span lang="HI">जा</span>द्या<span lang="HI">र्धधातुके क्ङिति </span>परे, आर्धाधातुके इटि परे<span lang="HI"> च आकारान्तस्य अङ्गस्य </span>आकरस्य <span lang="HI">लोपो भवति </span>\| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>खरे तिष्ठति = खरेष्ठः \| अयं वैदिकप्रयोगः अस्ति \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">खर + ङि पूर्वकः ष्ठा गतिनिवृतौ( (स्था) इति धातुतः '''सुपि स्थः''' इति सूत्रेण क-प्रत्ययः विधीयते \| '''<span lang="HI">सुपि स्थः </span>'''(३.२.४) इति सूत्रेण <span lang="HI">सुबन्ते उपपदे तिष्ठतेः कप्रत्ययो भवति</span> \| अतः खर + ङि + स्था + क </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> कप्रत्यये ककारस्य इत्संज्ञा भवति '''लश्क्वतद्धिते''' इत्यनेन, '''तस्य लोपः''' इत्यनेन ककारस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">खर</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि + स्था</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अधुना '''आतो लोप इटि च''' (६.४.६४) इत्यनेन अजाद्यार्धाधातुके क्ङिति परे आकारान्तस्य अङ्गस्य आकरस्य<span lang="HI"> लोपः स्यात् </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः स्था इत्यस्य आकरस्य लोपः भवति अ इति अजाद्यार्धाधातुके किति प्रत्यये परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> खर</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि+ स्थ्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> खर</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङि +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थ इति भवति \| अग्रे प्रक्रिया यथा समस्थः इत्यत्र \| केवलं तावान् एव भेदः यत् '''तत्पुरुषे कृति बहुलम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१४</span>) इत्यनेन <span lang="HI">तत्पुरुषे समासे कृदन्ते उत्तरपदे सप्तम्याः </span>अ<span lang="HI">लुग् </span>भवति \| अत्र '''स्थे च भाषायाम्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२०</span>) इति सूत्रस्य प्रवृत्तिः नास्ति यतोहि इदं सूत्रं लोके एव प्रयुज्यते न तु वैदिकप्रयोगेषु \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> खर</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ स्थ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> गुणसन्धिं कृत्वा खरे</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थ इति भवति \| अग्रे '''<span lang="HI">आदेशप्रत्यययोः</span>'''<span lang="HI"> (८.३.५९) </span>इत्यनेन स्थ इत्यत्र यः आदेशरूपी सकारः अस्ति, तस्य षत्वं भवति यतोहि सकारात् पूर्वं यः एकारः अस्ति सः इण्-प्रत्याहारस्थः वर्णः अस्ति \| अतः खरेष्थ इति भवति \| अग्रे <span lang="HI">ष्टुना ष्टुः (८.४.४१) इत्यनेन ष्टुत्वादेशः भवति</span>, येन षकारस्य प्रभावेण थकारस्य स्थाने ठकारादेशः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| खरेष्ठ इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| तदनन्तरं सुबुत्पत्तिं कृत्वा '''खरेष्ठः''' इति समासः सिद्धः \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेशप्रत्यययोः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.३.५९) = इण्‌-प्रत्याहारात्‌ कवर्गीयात्‌ च परे अपदान्तः आदेशरूपी प्रत्ययावयवो वा सकारः अस्ति चेत्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्य सकारस्य स्थाने षकारादेशो भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेशः तु मूर्धन्यवर्णस्य इत्येव उक्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परं स्थानेऽन्तरतमः इत्यनेन ट्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ठ्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ड्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ढ्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ण्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ष्‌ इत्येषु मूर्धन्यवर्णेषु षकारस्य नैकट्यम्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः षकारः एव आदिष्टः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नुम्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विसर्गः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शर्‍-प्रत्याहारस्थ-वर्णः एषु अन्यतमः मध्ये अस्ति चेदपि कार्यं भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इण्‌-प्रत्याहरे इमे वर्णाः अन्तर्भूताः— इ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऌ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ए</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ओ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऐ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">औ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ह</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">व</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">र</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ल </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्य कार्यस्य नाम षत्वविधिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेशश्च प्रत्ययश्च आदेशप्रत्ययौ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तयोः आदेशप्रत्यययोः इतरेतरद्वन्द्वः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">षष्ठ्यन्तम्‌ एकपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सहे साडः सः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.३.५६) इत्यस्मात्‌ सः इत्यस्य अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नुंविसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.३.५८) इत्यस्य पूर्णा अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तयोर्य्वावचि संहितायाम्‌</span>'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~ (८.२.१०८) इत्यस्मात्‌ संहितायाम्‌ इत्यस्य अधिकारः ~~</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इण्कोः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.३.५७)</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अपदान्तस्य मूर्धन्यः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.३.५५) इत्यनयोः अधिकारः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌—'''इण्कोः आदेशप्रत्यययोः अपदान्तस्य सः मूर्धन्यः संहितायां'''</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नुंविसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> '''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>षष्ठीविभक्तेः अलुक्</big></span>''' ~~'''~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~षष्ठीविभक्तेः~~<big> </big></span><span ~~अलुक्~~style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span>~~'''~~ <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२०)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>''''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">षष्ठ्या आक्रोशे</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ('''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">६.३.२१) = <span lang="HI">आक्रोशे गम्यमाने उत्तरपदे षष्ठ्या अलुग् भवति </span>\| <span lang="HI">आक्रोशः </span>नाम निन्दा इत्यर्थः \| षष्ठ्याः षष्ठ्यन्तम्, आक्रोशे सप्तम्यन्तम् ' \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌—'''षष्ठ्या अलुग्''' </span>'''आक्रोशे उत्तरपदे''' \|</big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>चौरस्य कुलम् = चौरस्यकुलम् \| अलौकिकविग्रहः = चौर + ङस् + कुल + सु \| '''षष्ठी''' (<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">८</span>) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \|</big> </span> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२०)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">षष्ठ्या आक्रोशे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.२१) = <span lang="HI">आक्रोशे गम्यमाने उत्तरपदे षष्ठ्या अलुग् भवति </span>\| <span lang="HI">आक्रोशः </span>नाम निन्दा इत्यर्थः \|षष्ठ्याः षष्ठ्यन्तम्, आक्रोशे सप्तम्यन्तम् '''''' \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌—'''षष्ठ्या अलुग्''' </span>'''आक्रोशे उत्तरपदे''' \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">चौर + ङस् + कुल + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>''' (२.४.७१) इत्यनेन \| परन्तु '''षष्ठ्या आक्रोशे''' (६.३.२१) = <span lang="HI">आक्रोशे गम्यमाने उत्तरपदे षष्ठ्या अलुग् भवति </span>\| चौर + ङस् + कुल इत्यत्र निन्दायां द्योत्यां चौर इत्यस्य षष्ठ्याः लुक् न भवति , कुल इत्यस्य विभक्तेः लुक् भवति \| अतः चौर + ङस् + कुल </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">चौर</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ कुल </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">टाङसिङसामिनात्स्याः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७.१.१२) इत्यनेन सूत्रण अदन्तात् अङ्गात् परस्य टा</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, <span lang="HI">ङसि</span>, <span lang="HI">ङस् च प्रत्ययानां स्थाने क्रमेण इन</span>, <span lang="HI">आत्</span>, <span lang="HI">स्य इत्येते आदेशाः भवन्ति </span>\| अतः ङस् इत्यस्य स्थाने स्य इति आदेशः भवति<span lang="HI"> </span> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> चौर</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्य + कुल</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">चौरस्यकुल इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">चौरस्य कुलम् = चौरस्यकुलम् \| अलौकिकविग्रहः = चौर+ङस् + कुल +सु \| '''षष्ठी''' (<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">८</span>) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~चौर+ङस्~~तस्मात् +सुबुत्पत्तिः ~~कुल~~भूत्वा समस्थ + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:~~Arial~~Nirmala UI,sans-serif">→ परवल्लिङ्गं</span>'''<span ~~lang="HI"~~ style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति~~ '''~~कृत्तद्धितसमासाश्च~~द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (१.२.४६४.६) इत्यनेन ~~सूत्रेण~~द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">~~इदानीं~~भवति ~~सुप्‌-प्रत्ययस्य~~</span>\| ~~लुक्‌~~कुल ~~(लोपः)~~इति शब्दः नपुंसकलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः नपुंसकलिङ्गे भवति \| चौरस्यकुल + सु </span>~~स्म '''~~<span ~~lang~~style="HIfont-family:Arial,sans-serif">~~सुपो~~→ ~~धातुप्रातिपदिकयोः~~</span>'''<span lang="HI"> ~~(२.४.७१)~~style="font-family:Nirmala ~~इत्यनेन~~UI,sans-serif">अतोऽम् </span>~~\| परन्तु~~ '''~~षष्ठ्या आक्रोशे''' (६.३.२१) =~~ <span lang="HI"~~>आक्रोशे~~ ~~गम्यमाने~~style="font-family:Nirmala ~~उत्तरपदे~~UI,sans-serif">( ~~षष्ठ्या अलुग् भवति~~७.१.२४) </span>\|<span ~~चौर+ङस् + कुल इत्यत्र निन्दायां द्योत्यां चौर इत्यस्य षष्ठ्याः लुक् न भवति~~style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन ~~कुल~~<span ~~इत्यस्य~~lang="HI">अकारान्तात् ~~विभक्तेः~~नपुंसकात् ~~लुक्~~अङ्गात् ~~भवति~~सु-अम्- \|प्रत्ययोः ~~अतः~~अम् ~~चौर+ङस्~~इति +आदेशः ~~कुल~~भव</span>ति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~चौर+अस्~~चौरस्यकुल + ~~कुल~~अम् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~टाङसिङसामिनात्स्याः~~अमि पूर्वः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७६.१.१२१०७) ~~इत्यनेन सूत्रण अदन्तात् अङ्गात् परस्य टा~~</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">,इत्यनेन <span lang="HI">~~ङसि</span>,~~अक् ~~<span lang="HI">ङस् च प्रत्ययानां स्थाने~~वर्णात् ~~क्रमेण~~अम् ~~इन</span>,~~सम्बन्धी ~~<span lang="HI">आत्</span>, <span lang="HI">स्य इत्येते आदेशाः भवन्ति </span>\|~~अच् ~~अतः~~परः ~~ङस्~~चेत् ~~इत्यस्य~~पूर्वपरयोः स्थाने ~~स्य~~पूर्वरुपम् ~~इति आदेशः~~एकादेशो भवति~~<span lang="HI">~~ </span> </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''चौरस्यकुलम्''' ~~चौर+स्य~~इति +समासः ~~कुल</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→~~सिद्ध्यति \|</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">चौरस्यकुल इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \|~~ </~~span~~big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा समस्थ+सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| कुल इति शब्दः नपुंसकलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः नपुंसकलिङ्गे भवति \| चौरस्यकुल +सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतोऽम् </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">( ७.१.२४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन <span lang="HI">अकारान्तात् नपुंसकात् अङ्गात् सु-अम्- प्रत्ययोः अम् इति आदेशः भव</span>ति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">चौरस्यकुल + अम् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमि पूर्वः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.१०७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन <span lang="HI">अक् वर्णात् अम् सम्बन्धी अच् परः चेत् पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरुपम् एकादेशो भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''चौरस्यकुलम्''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतोऽम् </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">( ७.१.२४) = अकारान्तात् नपुंसकात् अङ्गात् सु-अम्- प्रत्ययोः अम् इति आदेशः भव</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ति \|<span lang="HI"> अतः पञ्चम्यन्तं</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अम् प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्विपदमिदं सूत्रम् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अङ्गस्य ( ६.४.१) इत्यस्य अधिकारः \| '''स्वमोर्नपुंसकात्‌''' (७.१.२३) इति सूत्रस्य पूर्णानुवृत्तिः अस्ति \|<span lang="HI"> अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''नपुंसकात् अतः अङ्गात् स्वमोः अम्''' </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~अतोऽम्~~अमि पूर्वः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">( ७(६.१.२४१०७) = ~~अकारान्तात्~~अक् ~~नपुंसकात् अङ्गात्~~वर्णात् ~~सु-~~अम्- ~~प्रत्ययोः~~सम्बन्धी ~~अम्~~अच् परः चेत् पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरुपम् ~~इति~~एकादेशो ~~आदेशः~~भवति भव</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ति \|</span><span lang="HI"> ~~अतः~~style="font-family:Nirmala ~~पञ्चम्यन्तं</span~~UI,sans-serif"> अमि सप्तम्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~अम्~~पूर्वः प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्विपदमिदं सूत्रम् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span ~~lang="HI"~~> ~~अङ्गस्य~~'''अकः सवर्णे दीर्घः''' ( ६.४.१.९९) इत्यस्मात् सूत्रात् अकः इत्यस्य ~~अधिकारः~~अनुवृत्तिः </span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''~~स्वमोर्नपुंसकात्‌~~एकः पूर्वपरयोः''' (७६.१.२३८३)</span><span ~~इति~~style="font-family:Nirmala ~~सूत्रस्य~~UI,sans-serif">, ~~पूर्णानुवृत्तिः अस्ति~~</span>\|'''<span lang="HI"> ~~अनुवृत्ति~~style="font-~~सहितसूत्रम्‌—~~ family:Nirmala UI,sans-serif">संहितायाम्</span>'''~~नपुंसकात्~~<span ~~अतः~~lang="HI" ~~अङ्गात्~~ style="font-family:Nirmala ~~स्वमोः~~UI,sans-serif"> (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span> ~~अम्~~'''इको यणचि''' ( ६.१.७७) इत्यस्मात् सूत्रात् अचि इत्यस्य अनुवृत्तिः </span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अनुवृत्ति सहितसूत्रम् — '''अकः अमि अचि पूर्वपरयोः एकः पूर्वः संहितायाम्''' </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ब्राह्मणस्य कुलम् = ब्राह्मणकुलम् \| अस्मिन् समासे ब्राह्मणस्य इत्यस्मात् विभक्तेः अलुक् न भवति यतोहि </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">षष्ठ्या आक्रोशे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.२१) इति सूत्रे आक्रोशे इति पदम् अस्ति येन निन्दार्थे गम्यमाने एव पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति \| निन्दार्थः न अवगम्यते चेत्, नाम यत्र यथार्थकथनम् अस्ति, तत्र पूर्वपदस्य अलुक् न भवति \| अत एव ब्राह्मणस्य कुलम् इत्यस्मिन् यथार्थकथनेन निन्दा न बुध्यते इत्यतः ब्राह्मणस्य इति षष्ठ्यन्तस्य अलुक् न भवति अपितु लुक् भूत्वा '''ब्राह्मणकुलम्''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> '''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमि पूर्वः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.१०७) = अक् वर्णात् अम् सम्बन्धी अच् परः चेत् पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरुपम् एकादेशो भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अमि सप्तम्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वः प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्विपदमिदं सूत्रम् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''अकः सवर्णे दीर्घः''' ( ६.१.९९) इत्यस्मात् सूत्रात् अकः इत्यस्य अनुवृत्तिः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''एकः पूर्वपरयोः''' (६.१.८३)</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">संहितायाम्</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''इको यणचि''' ( ६.१.७७) इत्यस्मात् सूत्रात् अचि इत्यस्य अनुवृत्तिः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> अनुवृत्ति सहितसूत्रम् — '''अकः अमि अचि पूर्वपरयोः एकः पूर्वः संहितायाम्''' </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>अस्मिन् सूत्रे पञ्च वार्तिकानि सन्ति, तानि अवलोक्यन्ते \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ब्राह्मणस्य कुलम् = ब्राह्मणकुलम् \| अस्मिन् समासे ब्राह्मणस्य इत्यस्मात् विभक्तेः अलुक् न भवति यतोहि </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">षष्ठ्या आक्रोशे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.२१) इति सूत्रे आक्रोशे इति पदम् अस्ति येन निन्दार्थे गम्यमाने एव पूर्वपदस्य विभक्तेः अलुक् भवति \| निन्दार्थः न अवगम्यते चेत्, नाम यत्र यथार्थकथनम् अस्ति, तत्र पूर्वपदस्य अलुक् न भवति \| अत एव ब्राह्मणस्य कुलम् इत्यस्मिन् यथार्थकथनेन निन्दा न बुध्यते इत्यतः ब्राह्मणस्य इति षष्ठ्यन्तस्य अलुक् न भवति अपितु लुक् भूत्वा '''ब्राह्मणकुलम्''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">1)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वाग्दिक्पश्यद्भो युक्तिदण्डहरेषु इति वार्तिकम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> \| वार्तिकार्थः - युक्त, दण्ड, तथा हर इत्येतेषां शब्दानाम् उत्तरपदे वाच्, दिश्, तथा पश्यत् इति शब्देभ्यः षष्ठ्याः अलुक् भवति \| निमित्त-निमित्तियोः समानसङ्ख्या अस्ति इति कारणेन यथासङ्ख्यमनुदेशः समानाम् इति परिभाषासूत्रस्य साहाय्येन यथासङ्ख्यं नियमाः क्रियन्ते \| अर्थात् युक्ति-शब्दात् परे वाच्-शब्दः. दण्ड-शब्दात् परे दिश्‌-शब्दः, अपि च हर-शब्दात् परे पश्यत् -शब्दः चेत्, तेभ्यः षष्ठीविभक्तेः अलुक् भवति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~अस्मिन् सूत्रे पञ्च वार्तिकानि सन्ति, तानि अवलोक्यन्ते \|~~<big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वाचः युक्तिः = वाचोयुक्तिः \| अलौकिकविग्रहः = वाच् + ङस् + युक्ति + सु \| '''षष्ठी''' (<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">८</span>) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">1)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वाग्दिक्पश्यद्भो युक्तिदण्डहरेषु इति वार्तिकम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> \| वार्तिकार्थः - युक्त, दण्ड, तथा हर इत्येतेषां शब्दानाम् उत्तरपदे वाच्, दिश्, तथा पश्यत् इति शब्देभ्यः षष्ठ्याः अलुक् भवति \| निमित्त-निमित्तियोः समानसङ्ख्या अस्ति इति कारणेन यथासङ्ख्यमनुदेशः समानाम् इति परिभाषासूत्रस्य साहाय्येन यथासङ्ख्यं नियमाः क्रियन्ते \| अर्थात् युक्ति-शब्दात् परे वाच्-शब्दः. दण्ड-शब्दात् परे दिश्‌-शब्दः, अपि च हर-शब्दात् परे पश्यत् -शब्दः चेत्, तेभ्यः षष्ठीविभक्तेः अलुक् भवति \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वाच् + ङस् + युक्ति + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>\| परन्तु '''वाग्दिक्पश्यद्भो युक्तिदण्डहरेषु''' इति वार्तिकेन युक्ति इति उत्तरपदे परे वाचः इति पूर्वपदात् षष्ठ्याः अलुक् भवति \| वाच् + ङस् + युक्ति इत्यत्र वाच् इत्यस्य षष्ठ्याः लुक् न भवति , युक्ति इत्यस्य विभक्तेः लुक् भवति \| अतः वाच् + ङस् + युक्ति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वाच्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ युक्ति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वाचस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ युक्ति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">ससजुषो रुः</span>'''<span lang="HI"> (८.२.६६) </span>इत्यनेन <span lang="HI">पदान्ते सकारस्य स्थाने रु-आदेशो भवति </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वाचः युक्तिः = वाचोयुक्तिः\| अलौकिकविग्रहः = वाच्+ङस् + युक्ति +सु \| '''षष्ठी''' (<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">८</span>) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~वाच्+ङस्~~वाचरु + युक्ति ~~+सु~~इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif" lang="HI">हशि च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif" lang="HI">~~समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च'''~~ (६.१.~~२.४६~~११४) ~~इत्यनेन सूत्रेण~~</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| इत्यनेन<span lang="HI">~~इदानीं~~ ~~सुप्‌~~प्लुतभिन्न-~~प्रत्ययस्य~~ह्रस्व-अकारोत्तरवर्तिनः ~~लुक्‌~~रु-सम्बद्ध-रेफस्य ~~(लोपः)~~स्थाने उकारादेशो भवति हशि च </span>~~स्म '''~~</span><span ~~lang~~style="HIfont-family:Arial,sans-serif">~~सुपो~~→ ~~धातुप्रातिपदिकयोः~~</span>~~'''~~<span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~(२.४.७१) इत्यनेन~~ वाच</span>\| ~~परन्तु~~<span '''वाग्दिक्पश्यद्भो युक्तिदण्डहरेषु''' इति वार्तिकेन युक्ति इति उत्तरपदे परे वाचः इति पूर्वपदात् षष्ठ्याः अलुक् भवति \| वाच्+ङस् + युक्ति इत्यत्र वाच् इत्यस्य षष्ठ्याः लुक् न भवतिstyle="font-family:Nirmala UI, ~~युक्ति इत्यस्य विभक्तेः लुक् भवति \| अतः वाच्~~sans-serif">+~~ङस् + युक्ति~~ </span> <span style="font-family:~~Arial~~Nirmala UI,sans-serif">→ उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~वाच्+अस्~~+ युक्ति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~वाचस्+~~ ~~युक्ति~~गुणसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~'''~~वाचो</span> ~~lang~~<span style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">~~ससजुषो रुः~~+</span>~~'''~~ <span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~(८.२.६६)~~युक्ति </span>~~इत्यनेन~~ <span ~~lang~~style="HIfont-family:Arial,sans-serif">~~पदान्ते सकारस्य स्थाने रु-आदेशो भवति </span>~~→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> वाचोयुक्ति इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वाचरु + युक्ति इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हशि च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.११४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> प्लुतभिन्न-ह्रस्व-अकारोत्तरवर्तिनः रु-सम्बद्ध-रेफस्य स्थाने उकारादेशो भवति हशि च </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वाच+उ+ युक्ति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> गुणसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> वाचो+युक्ति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> वाचोयुक्ति इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा वाचोयुक्ति + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| युक्ति इति शब्दः स्त्रीलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः स्त्रीलिङ्गे भवति \| वाचोयुक्ति + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''वाचोयुक्तिः''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Arial,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा वाचोयुक्ति+सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| युक्ति इति शब्दः स्त्रीलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः स्त्रीलिङ्गे भवति \| वाचोयुक्ति +सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''वाचोयुक्तिः''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span> <span style="font-family:~~Arial~~Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ससजुषो रुः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.२.६६) = पदान्ते सकारस्य च सजुष्‌-शब्दस्य षकारस्य च स्थाने रु-आदेशो भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">येन विधिस्तदन्तस्य </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">(१.१.७२) इत्यनेन न केवलं यत्‌ पदं सकारः अस्ति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अपि तु यस्य पदस्य अन्ते सकारः अस्ति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलोऽन्त्यस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (१.१.५२) इत्यनेन पदान्तस्य वर्णस्य स्थाने रु-आदेशः न तु पूर्णपदस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सश्च सजुश्च ससजुषौ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इतरेतरद्वन्द्वः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तयोः ससजुषोः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ससजुषोः षष्ठ्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुः प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पदस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''ससजुषोः पदस्य रुः''' </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> '''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ससजुषो रुः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.२.६६) = पदान्ते सकारस्य च सजुष्‌-शब्दस्य षकारस्य च स्थाने रु-आदेशो भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">येन विधिस्तदन्तस्य </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">(१.१.७२) इत्यनेन न केवलं यत्‌ पदं सकारः अस्ति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अपि तु यस्य पदस्य अन्ते सकारः अस्ति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलोऽन्त्यस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (१.१.५२) इत्यनेन पदान्तस्य वर्णस्य स्थाने रु-आदेशः न तु पूर्णपदस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सश्च सजुश्च ससजुषौ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इतरेतरद्वन्द्वः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तयोः ससजुषोः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ससजुषोः षष्ठ्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुः प्रथमान्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पदस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''ससजुषोः पदस्य रुः''' </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हशि च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.११४) = प्लुतभिन्न-ह्रस्व-अकारोत्तरवर्तिनः रु-सम्बद्ध-रेफस्य स्थाने उकारादेशो भवति हशि च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हशि सप्तम्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">च अव्ययपदं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्विपदमिदं सूत्रम् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतो रोरप्लुतादप्लुते (६.१.११३) इत्यस्मात्‌ अप्लुतात्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रोः इत्येषाम्‌ अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋत उत्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.१११) इत्यस्मात्‌ उत्‌ इत्यस्य अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">संहितायाम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.७१) इत्यस्य अधिकारः अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अप्लुतात्‌ अतः रोः उत्‌ हशि च संहितायाम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> '''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हशि च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.११४) = प्लुतभिन्न-ह्रस्व-अकारोत्तरवर्तिनः रु-सम्बद्ध-रेफस्य स्थाने उकारादेशो भवति हशि च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हशि सप्तम्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">च अव्ययपदं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्विपदमिदं सूत्रम् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतो रोरप्लुतादप्लुते (६.१.११३) इत्यस्मात्‌ अप्लुतात्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रोः इत्येषाम्‌ अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋत उत्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.१११) इत्यस्मात्‌ उत्‌ इत्यस्य अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">संहितायाम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.७१) इत्यस्य अधिकारः अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अप्लुतात्‌ अतः रोः उत्‌ हशि च संहितायाम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आ)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिशो दण्डः = दिशोदण्डः \| आकाशीयताराणां दण्डाकारः इति स्थितिः \| अलौकिकविग्रहः = दिश् + ङस् + दण्ड + सु \| अत्र </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">षष्ठी</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">८</span>) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आ)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिशो दण्डः = दिशोदण्डः \|आकाशीयताराणां दण्डाकारः इति स्थितिः \| अलौकिकविग्रहः = दिश्+ङस् + दण्ड+ सु \| अत्र </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">षष्ठी</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">८</span>) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिश् + ङस् + दण्ड + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>\| परन्तु '''वाग्दिक्पश्यद्भो युक्तिदण्डहरेषु''' इति वार्तिकेन दण्ड इति उत्तरपदे परे दिशः इति पूर्वपदात् षष्ठ्याः अलुक् भवति \| दिश् + ङस् + दण्ड + सु इत्यत्र दिशः इत्यस्य षष्ठ्याः लुक् न भवति , दण्ड इत्यस्य विभक्तेः लुक् भवति \| अतः दिश् + ङस् + दण्ड</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिश्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ दण्ड </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दिशस् + दण्ड </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">ससजुषो रुः</span>'''<span lang="HI"> (८.२.६६) </span>इत्यनेन <span lang="HI">पदान्ते सकारस्य स्थाने रु-आदेशो भवति </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~दिश्+ङस्~~दिशरु + दण्ड ~~+सु~~इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति~~हशि च</span>'''~~कृत्तद्धितसमासाश्च'''~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.~~२.४६~~११४) ~~इत्यनेन सूत्रेण~~ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| इत्यनेन<span lang="HI">~~इदानीं~~ ~~सुप्‌~~प्लुतभिन्न-~~प्रत्ययस्य~~ह्रस्व-अकारोत्तरवर्तिनः ~~लुक्‌~~रु-सम्बद्ध-रेफस्य ~~(लोपः)~~स्थाने उकारादेशो भवति हशि च </span>~~स्म '''~~</span><span ~~lang~~style="HIfont-family:Arial,sans-serif">~~सुपो~~→ ~~धातुप्रातिपदिकयोः~~</span>~~'''~~<span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~(२.४.७१) इत्यनेन~~ दिश+</span>\| परन्तु '''वाग्दिक्पश्यद्भो युक्तिदण्डहरेषु''' इति वार्तिकेन दण्ड इति उत्तरपदे परे दिशः इति पूर्वपदात् षष्ठ्याः अलुक् भवति \| दिश्+ङस् + दण्ड +सु इत्यत्र दिशः इत्यस्य षष्ठ्याः लुक् न भवति , दण्ड इत्यस्य विभक्तेः लुक् भवति \| अतः दिश्+ङस् + दण्ड</span><span style="font-family:~~Arial~~Nirmala UI,sans-serif">→ उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~दिश्+अस्~~+ दण्ड </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~दिशस्~~गुणसन्धिं ~~+ दण्ड~~कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~'''~~दिशो</span> ~~lang~~<span style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">~~ससजुषो रुः~~+</span>~~'''~~ <span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~(८.२.६६)~~दण्ड </span>~~इत्यनेन~~ <span ~~lang~~style="HIfont-family:Arial,sans-serif">~~पदान्ते सकारस्य स्थाने रु-आदेशो भवति </span>~~→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दिशोदण्ड इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिशरु + दण्ड इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हशि च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.११४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> प्लुतभिन्न-ह्रस्व-अकारोत्तरवर्तिनः रु-सम्बद्ध-रेफस्य स्थाने उकारादेशो भवति हशि च </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिश+उ+ दण्ड </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> गुणसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दिशो+दण्ड </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दिशोदण्ड इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा दिशोदण्ड + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| दण्ड इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| दिशोदण्ड + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''दिशोदण्डः''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा दिशोदण्ड +सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| दण्ड इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| दिशोदण्ड +सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''दिशोदण्डः''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पश्यतः हरः = पश्यतोहरः \| पश्यतः एव कोपि चौर्यं करोति, सुवर्णकारः \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = पश्यत्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हर</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ सु \| अत्र </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">षष्ठी</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">८</span>) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| दृश्- धातोः शत्रन्तप्रातिपदिकम् पश्यत् इति \| पश्यत् इति प्रातिपदिकस्य षष्ठ्यन्तं रूपं पश्यतः इति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इ)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पश्यतः हरः = पश्यतोहरः \| पश्यतः एव कोपि चौर्यं करोति, सुवर्णकारः \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = पश्यत्+ङस् +हर+ सु \| अत्र </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">षष्ठी</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">८</span>) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| दृश्- धातोः शत्रन्तप्रातिपदिकम् पश्यत् इति \| पश्यत् इति प्रातिपदिकस्य षष्ठ्यन्तं रूपं पश्यतः इति \|</span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पश्यत् + ङस् + हर + सु</span><span style="font-family:Arial,sans-serif"> → </span>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>\| परन्तु '''वाग्दिक्पश्यद्भो युक्तिदण्डहरेषु''' इति वार्तिकेन हर इति उत्तरपदे परे पश्यतः इति पूर्वपदात् षष्ठ्याः अलुक् भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पश्यत्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हर</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ सु</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इत्यत्र पश्यतः इत्यस्य षष्ठ्याः लुक् न भवति , हर इत्यस्य विभक्तेः लुक् भवति \| अतः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पश्यत्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् +</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हर</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Arial,sans-serif"> → </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पश्यत्</span><span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्</span><span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ हर </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पश्यतस् + हर </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">ससजुषो रुः</span>'''<span lang="HI"> (८.२.६६) </span>इत्यनेन <span lang="HI">पदान्ते सकारस्य स्थाने रु-आदेशो भवति </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~पश्यत्+ङस्~~पश्यतरु + हर+ सुइति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif"> → </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~समासस्य~~हशि ~~प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण~~च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌~~ (~~लोपः~~६.१.११४) ~~भवति~~ </span>~~स्म '''~~<span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">~~सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''~~इत्यनेन<span lang="HI"> ~~(२.४.७१)~~प्लुतभिन्न-ह्रस्व-अकारोत्तरवर्तिनः ~~इत्यनेन~~रु-सम्बद्ध-रेफस्य ~~</span>\|~~स्थाने ~~परन्तु~~उकारादेशो ~~'''वाग्दिक्पश्यद्भो~~भवति ~~युक्तिदण्डहरेषु'''~~हशि इति वार्तिकेन हर इति उत्तरपदे परे पश्यतः इति पूर्वपदात् षष्ठ्याः अलुक् भवति \|च </span></span><span style="font-family:~~Nirmala UI~~Arial,sans-serif">~~पश्यत्+ङस् +हर+~~→ सु</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इत्यत्र पश्यतः इत्यस्य षष्ठ्याः लुक् न भवति , हर इत्यस्य विभक्तेः लुक् भवति \| अतः पश्यत</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~पश्यत्+ङस् +हर~~+</span> <span style="font-family:~~Arial~~Nirmala UI,sans-serif"> → उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~पश्यत्+अस्~~+ हर </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~पश्यतस्~~गुणसन्धिं ~~+ हर~~कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~'''~~पश्यतो</span> ~~lang~~<span style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">~~ससजुषो रुः~~+</span>~~'''~~ <span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif"> ~~(८.२.६६)~~हर </span>~~इत्यनेन~~ <span ~~lang~~style="HIfont-family:Arial,sans-serif">~~पदान्ते सकारस्य स्थाने रु-आदेशो भवति </span>~~→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पश्यतोहर इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पश्यतरु + हर इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हशि च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.११४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> प्लुतभिन्न-ह्रस्व-अकारोत्तरवर्तिनः रु-सम्बद्ध-रेफस्य स्थाने उकारादेशो भवति हशि च </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पश्यत+उ+ हर </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> गुणसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पश्यतो+हर </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> पश्यतोहर इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा पश्यतोहर + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| हर इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| पश्यतोहर + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''पश्यतोहरः''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा पश्यतोहर +सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| हर इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| पश्यतोहर +सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''पश्यतोहरः''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">2)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''आमुष्यायाणामुष्यपुत्रिकामुष्यकुलिकेति च''' इति वार्तिकम् \| <span lang="HI">वार्तिकार्थः </span>- <span lang="HI">आमुष्यायण</span>, आमुष्यपुत्रिका, आमुष्यकुलिका इत्येभ्यः शब्देभ्यः षष्ठ्याः अलुक् निपात्यते उत्तरपदे परे \| </span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Arial,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">2)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''आमुष्यायाणामुष्यपुत्रिकामुष्यकुलिकेति च''' इति वार्तिकम् \| <span lang="HI">वार्तिकार्थः </span>- <span lang="HI">आमुष्यायण</span>, आमुष्यपुत्रिका, आमुष्यकुलिका इत्येभ्यः शब्देभ्यः षष्ठ्याः अलुक् निपात्यते उत्तरपदे परे \| </span> <span style="font-family:~~Arial~~Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमुष्य अपत्यम् = आमुष्यायणः \| अदस्-शब्दस्य षष्ठ्यन्तं रूपम् अमुष्य इति \| अमुष्य अपत्यम् इत्यस्मिन् अर्थे अदस् + ङस् इति षष्ठ्यन्त-प्रातिपदिकात् '''नडादिभ्यः फक्''' (<span lang="HI">४</span>.<span lang="HI">१</span>.<span lang="HI">९९</span>) इति सूत्रेण तद्धितीय-फक् इति प्रत्ययः विधीयते \| अतः अदस् + ङस् + फक् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">फक् इति प्रत्यये ककारस्य इत्संज्ञा भवति '''हलन्त्यम्''' इत्यनेन, '''तस्य लोपः''' इत्यनेन ककारस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अदस् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् + फ \| अग्रे फकारस्य स्थाने आयन् इति आदेश भवति '''<span lang="HI">आयनेयीनीयियः फढखच्छघां प्रत्ययादीनाम् </span>'''(७.१.२) इत्यनेन सूत्रेण \| अदस् + ङस् + फ् + अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अदस् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आयन् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ इति भवति</span><span style="font-family:Mangal,serif"> \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अदस्</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस्</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ आयन इति भवति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अदस् + ङस् + आयन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तद्धितस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण \| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>\| परन्तु '''आमुष्यायाणामुष्यपुत्रिकामुष्यकुलिकेति च''' इति वार्तिकेन उत्तरपदे परे अमुष्य इति पूर्वपदात् षष्ठ्याः अलुक् निपात्यते \| </span></big> <span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमुष्य अपत्यम् = आमुष्यायणः \| अदस्-शब्दस्य षष्ठ्यन्तं रूपम् अमुष्य इति \| अमुष्य अपत्यम् इत्यस्मिन् अर्थे अदस् + ङस् इति षष्ठ्यन्त-प्रातिपदिकात् '''नडादिभ्यः फक्''' (<span lang="HI">४</span>.<span lang="HI">१</span>.<span lang="HI">९९</span>) इति सूत्रेण तद्धितीय-फक् इति प्रत्ययः विधीयते \| अतः अदस् +ङस् + फक् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">फक् इति प्रत्यये ककारस्य इत्संज्ञा भवति '''हलन्त्यम्''' इत्यनेन, '''तस्य लोपः''' इत्यनेन ककारस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अदस् +ङस् + फ \| अग्रे फकारस्य स्थाने आयन् इति आदेश भवति '''<span lang="HI">आयनेयीनीयियः फढखच्छघां प्रत्ययादीनाम् </span>'''(७.१.२) इत्यनेन सूत्रेण \| अदस् +ङस् + फ्+अ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अदस् +ङस् + आयन् +अ इति भवति</span><span style="font-family:Mangal,serif"> \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अदस्+ङस्+ आयन इति भवति \|</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अदस्+ङस् +आयन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तद्धितस्य<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण</span>\| <span lang="HI">इदानीं सुप्‌-प्रत्ययस्य लुक्‌ (लोपः) भवति </span>स्म '''<span lang="HI">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span lang="HI"> (२.४.७१) इत्यनेन </span>\| परन्तु '''आमुष्यायाणामुष्यपुत्रिकामुष्यकुलिकेति च''' इति वार्तिकेन उत्तरपदे परे अमुष्य इति पूर्वपदात् षष्ठ्याः अलुक् निपात्यते \| </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''<span lang="HI">त्यदादीनामः</span>'''<span lang="HI"> </span>(<span lang="HI">७</span>.<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">१०२</span>) इत्यनेन <span lang="HI">त्यदादिगणस्य शब्दा</span>नां<span lang="HI"> विभक्तिप्रत्यये परे अकारादेशः भवति </span>\|</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">त्यदादिगणः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नाम कश्चन गणः अस्ति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| <span lang="HI">अस्मिन् गणे अष्ट</span>-<span lang="HI">शब्दाः </span>सन्ति<span lang="HI"> - त्यद्</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तद्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यद्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एतद्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदम्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अदस्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एक</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्वि </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> एतेषाम् सर्वे</span>षां<span lang="HI"> शब्दा</span>नां<span lang="HI"> विभक्तिप्रत्यये परे अङ्गस्य अन्तिमवर्णस्य </span>स्थाने <span lang="HI">अकारादेशः भवति </span>\|<span lang="HI"> </span>अतः</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~अधुना~~अद ~~'''<span~~+ ~~lang="HI">त्यदादीनामः</span>'''<span~~अ ~~lang="HI">~~+ ~~</span>(<span~~अस् ~~lang="HI">७</span>.<span~~+ ~~lang="HI">२</span>.<span~~आयन lang="HI">१०२</span>) इत्यनेन <span lang="HI">त्यदादिगणस्य शब्दा</span>नां<span lang="HI"> विभक्तिप्रत्यये परे अकारादेशः भवति </span>\|</span><span style="font-family:~~Nirmala UI~~Arial,sans-serif">'→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~त्यदादिगणः~~अतो गुणे</span~~><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"~~>' ~~</span>~~''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~नाम~~ ~~कश्चन गणः अस्ति~~(६.१.९७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|इत्यनेन <span lang="HI">~~अस्मिन्~~अपदान्तात्‌ ~~गणे~~अतः ~~अष्ट</span>-<span~~गुणे ~~lang="HI">शब्दाः~~परे ~~</span>सन्ति<span~~पूर्वपरयोः ~~lang="HI">~~स्थाने -एकः ~~त्यद्</span></span><span~~पररूपमेकादेशः ~~style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">,~~स्यात्‌ </span>~~<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तद्~~</span><span style="font-family:~~Nirmala UI~~Arial,sans-serif">,→ </span><span ~~lang="HI"~~ style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~यद्</span><span~~दकारोत्तरवर्ती ~~style="font-family:Nirmala~~अकारः ~~UI,sans-serif">~~अपदान्तः अकारः, ~~</span><span~~तस्मात् ~~lang="HI"~~अकारःगुणसंज्ञकः ~~style="font-family:Nirmala~~अस्ति ~~UI,sans-serif">एतद्</span><span~~इति ~~style="font-family:Nirmala~~कृत्वा ~~UI,sans-serif">,~~पूर्वपरयोः ~~</span><span~~स्थाने ~~lang="HI"~~पूर्वरूपादेशः ~~style="font-family:Nirmala~~भवति ~~UI,sans-serif">इदम्~~</span><span style="font-family:~~Nirmala UI~~Arial,sans-serif">,→ </span><span ~~lang="HI"~~ style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~अदस्~~अद</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, +</span>~~<span~~ ~~lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एक</span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">,अस् +</span>~~<span~~ ~~lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्वि </span>~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">~~\|<span~~आयन lang="HI"> एतेषाम् सर्वे</span>षां<span lang="HI"> शब्दा</span>नां<span lang="HI"> विभक्तिप्रत्यये परे अङ्गस्य अन्तिमवर्णस्य </span>स्थाने <span lang="HI">अकारादेशः भवति </span>\|~~<span lang="HI">~~ </span>~~अतः~~</~~span~~big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अद+अ+अस् +आयन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतो गुणे</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.९७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन <span lang="HI">अपदान्तात्‌ अतः गुणे परे पूर्वपरयोः स्थाने एकः पररूपमेकादेशः स्यात्‌ </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दकारोत्तरवर्ती अकारः अपदान्तः अकारः, तस्मात् अकारःगुणसंज्ञकः अस्ति इति कृत्वा पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरूपादेशः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अद+अस् +आयन \| </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अद + अस् + आयन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">टाङसिङसामिनात्स्याः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७.१.१२) इत्यनेन सूत्रण अदन्तात् अङ्गात् परस्य टा</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङसि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् च प्रत्ययानां स्थाने क्रमेण इन</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्य इत्येते आदेशाः भवन्ति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> \| अत्र ङस् इति षष्ठ्यन्तप्रत्ययः अस्ति इति कृत्वा तस्य स्थाने</span></big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>स्य इति आदेशः भवति</big> </span><big><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अद</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्य</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ आयन </span><span style="font-family:Mangal,serif">\|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अद+ अस् + आयन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">टाङसिङसामिनात्स्याः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७.१.१२) इत्यनेन सूत्रण अदन्तात् अङ्गात् परस्य टा</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङसि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् च प्रत्ययानां स्थाने क्रमेण इन</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आत्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्य इत्येते आदेशाः भवन्ति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> \| अत्र ङस् इति षष्ठ्यन्तप्रत्ययः अस्ति इति कृत्वा तस्य स्थाने स्य इति आदेशः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अद+स्य+ आयन </span><span style="font-family:Mangal,serif">\|</span> <span style="font-family:Mangal,serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <big>अद + स्य + आयन</big> </span><big><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अग्रे '''<span lang="HI">किति च</span>''' (७.२.११८) इत्यनेन <span lang="HI">कित्-तद्धित-प्रत्यये परे अङ्गस्य आदि-स्वरस्य वृद्धिः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आयन इत्यत्र कित्वम् अस्ति यतोहि आयन् इति आदेशः फक् इति प्रत्ययस्य फकारस्य स्थाने जातः, अतः</span><span style="font-family:Mangal,serif"> </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">किति च</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">(७.२.११८) इत्यनेन अङ्गस्य आदिमस्वरस्य वृद्धिः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> आदस्य +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आयन इति भवति \|</span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अग्रे आद + स्य +आयन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अदसोऽसेर्दादु दो मः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.२.८०) इत्यनेन <span lang="HI">यस्य अन्ते सकारो नास्ति</span>, <span lang="HI">एतादृशस्य अदस्‌-शब्दस्य दकारोत्तरवर्णस्य स्थाने उकारादेशः ऊकारादेशः च</span>; <span lang="HI">दकारस्य च स्थाने मकारादेशो भवति </span>\| अर्थात् <span lang="HI">अद</span>सः अ<span lang="HI">सकारान्तस्य वर्णस्य दात् परस्य उवर्णादेशो भवति</span>, <span lang="HI">दकारस्य च मकारः</span>\| अतः आद इति शब्दे दकारोत्तरवर्तिनः अकारस्य स्थाने उकारादेशः अपि च दकारस्य स्थाने मकारादेशः च भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आमु</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्य</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आयन इति भवति \| अग्रे '''<span lang="HI">आदेशप्रत्यययोः</span>'''<span lang="HI"> (८.३.५९) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> इण्‌-प्रत्याहारात्‌ कवर्गीयात्‌ च परे अपदान्तः प्रत्ययावय</span>वः<span lang="HI"> सकारः अस्ति चेत्‌</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्य सकारस्य स्थाने षकारादेशो भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| आमु इत्यत्र उकाराः इण्वर्णः अस्ति, अतः स्य इति प्रत्ययस्य अवयवरूपेण यः सकारः अस्ति, तस्य स्थाने षकारादेशः भवति, अतः आमुष्य + आयन इति भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आमुष्य + आयन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अकः सवर्णे दीर्घः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इत्यनेन सर्वणदीर्घसन्धिं कृत्वा आमुष्यायन इति भवति \| अग्रे णत्वं क्रियते </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अट्कुप्वाङ्‌नुम्व्यवायेऽपि</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.४.२) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण \| अतः आमुष्यायण इति प्रातिपदिकं सिद्धियति \|</span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा आमुष्यायन + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| आमुष्यायन इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आमुष्यायण</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आमुष्यायणः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नडादिभ्यः फक्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">४</span>.<span lang="HI">१</span>.<span lang="HI">९९</span>) इति सूत्रं वदति यत् <span lang="HI">गोत्रापत्यस्य निर्देशार्थम् नडादिगणस्य शब्देभ्यः फक्-प्रत्ययः भवति </span>\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आयनेयीनीयियः फढखच्छघां प्रत्ययादीनाम् </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">(७.१.२) इति सूत्रं वदति यत् <span lang="HI">प्रत्ययस्य आदिस्थितस्य फ्-ढ्-ख्-छ्-घ्- इत्येतेषाम् क्रमेण आयन्-एय्-ईन्-ईय्-इय्- आदेशाः भवन्ति </span>इति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतो गुणे</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.९७) = अपदान्तात्‌ अतः गुणे परे पूर्वपरयोः स्थाने एकः पररूपमेकादेशः स्यात्‌ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">गुणः इत्युक्तौ अ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ए</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ओ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदं सूत्रं '''वृद्धिरेचि''' (६.१.८८)</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अकः सवर्णे दीर्घः (६.१.१०१) इत्यनयोः अपवादः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः पञ्चम्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">गुणे सप्तम्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उस्यपदान्तात्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.९६) इत्यस्मात्‌ अपदान्तात्‌ अपि च '''एङि पररूपम्‌''' (६.१.९४) इत्यस्मात्‌ पररूपम्‌ इत्यनयोः अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एकः पूर्वपरयोः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.८४)</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">संहितायाम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्‌— '''अपदान्तात्‌ अतः गुणे पूर्वपरयोः एकः पररूपं संहितायाम्‌''' </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेशप्रत्यययोः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.३.५९) = इण्‌-प्रत्याहारात्‌ कवर्गीयात्‌ च परे अपदान्तः आदेशरूपी प्रत्ययावयवो वा सकारः अस्ति चेत्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्य सकारस्य स्थाने षकारादेशो भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेशः तु मूर्धन्यवर्णस्य इत्येव उक्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परं स्थानेऽन्तरतमः इत्यनेन ट्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ठ्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ड्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ढ्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ण्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ष्‌ इत्येषु मूर्धन्यवर्णेषु षकारस्य नैकट्यम्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः षकारः एव आदिष्टः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नुम्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विसर्गः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शर्‍-प्रत्याहारस्थ-वर्णः एषु अन्यतमः मध्ये अस्ति चेदपि कार्यं भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इण्‌-प्रत्याहरे इमे वर्णाः अन्तर्भूताः— इ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऌ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ए</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ओ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऐ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">औ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ह</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">व</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">र</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ल </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्य कार्यस्य नाम षत्वविधिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेशश्च प्रत्ययश्च आदेशप्रत्ययौ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तयोः आदेशप्रत्यययोः इतरेतरद्वन्द्वः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">षष्ठ्यन्तम्‌ एकपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सहे साडः सः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.३.५६) इत्यस्मात्‌ सः इत्यस्य अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नुंविसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.३.५८) इत्यस्य पूर्णा अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तयोर्य्वावचि संहितायाम्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.२.१०८) इत्यस्मात्‌ संहितायाम्‌ इत्यस्य अधिकारः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इण्कोः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.३.५७)</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अपदान्तस्य मूर्धन्यः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.३.५५) इत्यनयोः अधिकारः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌—'''इण्कोः आदेशप्रत्यययोः अपदान्तस्य सः मूर्धन्यः संहितायां'''</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नुंविसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आ)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अमुष्यपुत्रस्य भावः आमुष्यपुत्रिका \| तस्य पुत्रस्य स्वभावः इत्यर्थः\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमुष्य</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्रः इति लौकिकविग्रहात् समासं कृत्वा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आमुष्यायाणामुष्यपुत्रिकामुष्यकुलिकेति च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति वार्तिकेन उत्तरपदे परे अमुष्य इति पूर्वपदात् षष्ठ्याः अलुक् निपात्यते \| पूर्वोक्तरीत्या कार्याणि कृत्वा आमुष्य इति रूपं निष्पद्यते \| अमुष्यपुत्र इति प्रातिपदिकं निष्पद्यते \| <span lang="HI">तत्पश्चात् '''द्वंद्वमनोज्ञादिभ्यश्च''' </span>(५.१.१३३) इति सूत्रेण द्व<span lang="HI">न्द्वसमासेन निर्मितेभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः तथा च मनोज्ञादिगणस्य शब्देभ्यः षष्ठीसमर्थेभ्यः </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भावः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कर्म</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एतयोः अर्थयोः वुञ्-प्रत्ययः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः अमुष्यपुत्र + वुञ् इति भवति \| वुञ् इति प्रत्यये ञकारस्य इत्संज्ञा भवति , वु इति अवशिष्यते \| '''<span lang="HI">युवोरनाकौ</span>''' ( ७.१.१) इत्यनेन <span lang="HI">अङ्गात् परस्य प्रत्ययस्य आदौ विद्यमानस्य </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">युँ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेशः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, '</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वुँ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अक</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेशः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अमुष्यपुत्र + वु इत्यत्र वु स्थाने अक इति आदेशः भवति \| अतः अमुष्यपुत्र + अक इति भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमुष्यपुत्र + अक </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तद्धितेष्वचामादेः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७.२.११७) इत्यनेन <span lang="HI">णित् </span>, <span lang="HI">ञित्-तद्धित-प्रत्यये परे अङ्गस्य आदि-स्वरस्य वृद्धिः भवति </span>\| अक इत्यत्र प्रत्ययः ञित् इति कृत्वा अङ्गस्य आदिमस्वरस्य वृद्धिः भवति \| अतः आमुष्यपुत्र + अक इति भवति \| अधुना '''<span lang="HI">यस्येति च</span>'''<span lang="HI"> (६.४.१४८) इत्यनेन भसंज्ञकस्य अङ्गस्य "अ"वर्णस्य "इ"वर्णस्य च ईकारे परे</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तद्धितप्रत्यये परे च लोपः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| आमुष्यपुत्र + अक इत्यत्र अक इति तद्धितप्रत्ययः इति कृत्वा भसंज्ञकस्य अङ्गस्य अकारस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> आमुष्यपुत्र्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अक </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> आमुष्यपुत्रक इति भवति \| स्त्रीत्वविवक्षायां टाप् -प्रत्ययः विधीयते '''<span lang="HI">प्रत्ययस्थात् कात् पूर्वस्यात इदाप्यसुपः</span>''' ( ७.३.४४) इति सूत्रेण \| '''<span lang="HI">प्रत्ययस्थात् कात् पूर्वस्यात इदाप्यसुपः</span>''' ( ७.३.४४) इति सूत्रं वदति यत् <span lang="HI">प्रत्ययस्थात् ककारात् पूर्वस्य अकारस्य इकारादेशो भवति आपि परतः</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स चेदाप् सुपः परो न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> \| अतः आमुष्यपुत्रिका इति रूपं सिद्धं भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा आमुष्यपुत्रिका + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| पुत्रिका इति शब्दः स्त्रीलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः स्त्रीलिङ्गे भवति \| आमुष्यपुत्रिका + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.६७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> हलन्तात्‌</span>, <span lang="HI">दीर्घङ्यन्तात्‌</span>, <span lang="HI">दीर्घाबन्तात्‌ च सु-ति-सि इत्येषाम्‌ अपृक्तसंज्ञकस्य हलः लोपः </span>\| अतः सुप्रत्ययस्य लुक् भूत्वा '''आमुष्यपुत्रिका''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एवमेव आमुष्यकुलिका इति समासः अपि सिद्ध्यति \| कुलस्य स्वाभावः इत्यर्थः \| अमुष्य कुलम् इति लौकिकविग्रहः अस्ति \| यथापूर्वं समासं कृत्वा अमुष्यकुल इति प्रातिपदिकात् वुञ्-प्रत्ययः विधीयते , अकादेशः ,आदिमस्वरस्य वृद्धिः च भूत्वा आमुष्यकुलक इति प्रातिपदिकं सिद्ध्यति \| स्त्रीत्वविवक्षायां टाप् -प्रत्ययः विधीयते '''<span lang="HI">प्रत्ययस्थात् कात् पूर्वस्यात इदाप्यसुपः</span>''' ( ७.३.४४) इति सूत्रेण \| '''<span lang="HI">प्रत्ययस्थात् कात् पूर्वस्यात इदाप्यसुपः</span>''' ( ७.३.४४) इति सूत्रं वदति यत् <span lang="HI">प्रत्ययस्थात् ककारात् पूर्वस्य अकारस्य इकारादेशो भवति आपि परतः</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स चेदाप् सुपः परो न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> \| अतः आमुष्यकुलिका इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा आमुष्यकुलिका + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| पुत्रिका इति शब्दः स्त्रीलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः स्त्रीलिङ्गे भवति \| आमुष्यपुकुलिका + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.६७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> हलन्तात्‌</span>, <span lang="HI">दीर्घङ्यन्तात्‌</span>, <span lang="HI">दीर्घाबन्तात्‌ च सु-ति-सि इत्येषाम्‌ अपृक्तसंज्ञकस्य हलः लोपः </span>\| अतः सुप्रत्ययस्य लुक् भूत्वा '''आमुष्यकुलिका''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">देवानाम्प्रिय इति च मूर्खे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति वार्तिकम् अस्ति \| <span lang="HI">वार्तिकार्थः </span>– मूर्खार्थे गम्यमाने देवानाम् प्रियः इत्यस्य षष्ठ्याः अलुक् निपात्यते \| <span lang="HI">देवानां </span>प्रियः नाम यः स्वस्य <span lang="HI">कर्तव्यतां विस्मृत्य </span>देवतानां प्रसन्नता सम्पाद्यति इति कारणेन मूर्खः देवानाम्प्रियः इत्युच्यते \| <span lang="HI">यः </span>पुरुषः शाश्वतं चिरस्थायि फलं प्राप्तुं ब्रह्मचिन्तनम् अकृत्वा अल्पसुखं प्राप्तुं देवानां पूजां करोति, तस्य निःश्रेयसः अपेक्षया अभ्युदयस्य कामनां करोति इति कारणेन मूर्खः इत्युच्यते \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>देवानां प्रियः = देवानाम्प्रियः \| अलौकिकविग्रहः = देव + आम् + प्रिय + सु \| अत्र '''षष्ठी''' (<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">८</span>) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| मूर्खार्थे गम्यमाने देवानाम् प्रियः इत्यस्य षष्ठ्याः अलुक् निपात्यते '''देवानाम्प्रिय इति च मूर्खे''' इति वार्तिकेन \| <span lang="HI">अतः </span>समासप्रक्रियानन्तरं देवानाम्प्रियः इति समासः निष्पन्नः भवति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शेपपुच्छलाङ्गलेषु शुनः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति वार्तिकम् अस्ति \| वार्तिकार्थः – <span lang="HI">श्वन् </span>– शब्दस्य षष्ठ्याः अलुक् भवति यदि शेप, पुच्छ, लाङ्गूल इत्येतेषु किञ्चन उत्तरपदं विद्यते \| अनेन वार्तिकेन ये शब्दाः सिद्ध्यन्ते ते सर्वे प्रायः संज्ञावाचिनः भवन्ति \|</span></big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शुनः शेपः इव शेपः अस्य = शुनःशेपः \| अर्थात् शुनकस्य जननेन्द्रियम् इव जननेन्द्रियवान् पुरुषः इति \| अपि च अस्य अर्थः अजीर्गतस्य पुत्रः इति \| शेप, शेपस् इति द्वौ शब्दौ स्तः \| अनयोः अर्थः अस्ति लिङ्गस्य, पुरुषस्य च जननेन्द्रियम् \| अलौकिकविग्रहः = श्वन् + ङस् + शेप + सु \| '''सप्तम्युपमानपूर्वपदस्योत्तरपदलोपश्च''' इति वार्तिकेन बहुव्रीहिसमासः विधीयते \| शेप इति उत्तरपदे परे शुनः इत्यस्य षष्ठ्याः अलुक् भवति '''शेपपुच्छलाङ्गलेषु शुनः''' इति वार्तिकेन \| समासप्रक्रियानन्तरं श्वन् + ङस् + शेप इति भवति \| अधुना '''<span lang="HI">श्वयुवमघोनामतद्धिते</span>''' ( ६.१.१३३) इत्यनेन <span lang="HI">श्वन् </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">युवन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मघवन् -एतेषाम् भसंज्ञकस्य अङ्गस्य तद्धितभिन्ने प्रत्यये परे सम्प्रसारणम् भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः ङस् इति अतद्धितप्रत्यये परे श्वन् इत्यस्य सम्प्रसारणं भवति, अतः वकारस्य स्थाने उकारादेशो भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> श्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् + शेप </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अधुना '''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) इत्यनेन <span lang="HI">सम्प्रसारणात् अनन्त</span>रं<span lang="HI"> पूर्वपरयोः एकः पूर्ववर्णादेशः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> श् </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् + शेप इति भवति <span lang="HI"> </span>\| शुनस् + शेप </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> </span>शुन<span lang="HI">रु</span> + शेप<span lang="HI"> इति भवति </span>\|<span lang="HI"> उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन</span>, <span lang="HI">तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन </span>\|<span lang="HI"> </span>शुनर् + पुत्र~~<span lang="HI">~~ इति भवति~~</span>~~ \|<span lang="HI"> </span> अग्रे '''<span lang="HI">खरवसानयोर्विसर्जनीयः</span>'''~~<span lang="HI">~~ (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति ~~</span>~~खरि परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शुनःपुत्र इति प्रातिपदिकं निष्पन्नम् \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा शुनःपुत्र + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| पुत्र इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| शुनःपुत्र + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शुनःपुत्रः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>शुनः शेपः = शुनःशेपः \| यथापूर्वम् अत्रापि प्रक्रिया प्रचलति \| शुनःशेपः इति हरिश्चन्द्रस्य पुत्रः अस्ति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शुनः पुच्छम् इव पुच्छम् यस्य तत् = शुनःपुच्छम् \| अर्थात् शुनस्य पुच्छः इव पुच्छः यस्य सः \| श्वन् + ङस् + पुच्छ + सु इति अलौकिकविग्रहः \| '''सप्तम्युपमानपूर्वपदस्योत्तरपदलोपश्च''' इति वार्तिकेन बहुव्रीहिसमासः विधीयते \| पुच्छ इति उत्तरपदे परे शुनः इत्यस्य षष्ठ्याः अलुक् भवति '''शेपपुच्छलाङ्गलेषु शुनः''' इति वार्तिकेन \| समासप्रक्रियानन्तरं श्वन + ङस् + पुच्छ इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अधुना '''<span lang="HI">श्वयुवमघोनामतद्धिते</span>''' ( ६.१.१३३) इत्यनेन <span lang="HI">श्वन् </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">युवन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मघवन् -एतेषाम् भसंज्ञकस्य अङ्गस्य तद्धितभिन्ने प्रत्यये परे सम्प्रसारणम् भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः ङस् इति अतद्धितप्रत्यये परे श्वन् इत्यस्य सम्प्रसारणं भवति, अतः वकारस्य स्थाने उकारादेशो भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> श्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् + पुच्छ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अधुना '''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) इत्यनेन <span lang="HI">सम्प्रसारणात् अनन्त</span>रं<span lang="HI"> पूर्वपरयोः एकः पूर्ववर्णादेशः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> श् </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् + पुच्छ इति भवति <span lang="HI"> </span>\| शुन + अस् + पुच्छ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शुनस्+</span> ~~पुच्छ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ पुच्छ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> </span>~~शुन<span~~शुनरु ~~lang="HI">रु</span>~~+ पुच्छ<span lang="HI"> इति भवति </span>\|<span lang="HI"> उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन</span>, <span lang="HI">तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन </span>\|<span lang="HI"> </span>शुनर्+ पुच्छ~~<span lang="HI">~~ इति भवति~~</span>~~ \|<span lang="HI"> </span> अग्रे '''<span lang="HI">खरवसानयोर्विसर्जनीयः</span>'''<span lang="HI"> (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति </span>खरि परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शुनः पुच्छ इति प्रातिपदिकं निष्पन्नम् \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा शुनः पुच्छ + सु इति भवति \| बहुव्रीहिसमासः अन्यपदार्थप्रधानः इति कृत्वा अन्यपदं नपुंसकलिङ्गे इति कृत्वा समासः नपुंसकलिङ्गे भवति \| शुनःपुच्छ + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतोऽम्</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७.१.२४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> अकारान्तात् नपुंसकात् अङ्गात् सु-अम्- प्रत्ययोः अम् इति आदेशः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शुनःपुच्छ +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अम् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमि पूर्वः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.१०७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अक् वर्णात् अम् सम्बन्धी अच् परः चेत् पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरुपम् एकादेशो भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| शुनःपुच्छम् इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शुनकस्य लाङ्गूलम् इव लाङ्गूलं यस्य तत् = शुनोलाङ्गूलम् \| श्वन् + ङस् + लाङ्गूल + सु इति अलौकिकविग्रहः \| '''सप्तम्युपमानपूर्वपदस्योत्तरपदलोपश्च''' इति वार्तिकेन बहुव्रीहिसमासः विधीयते \| लाङ्गूल इति उत्तरपदे परे शुनः इत्यस्य षष्ठ्याः अलुक् भवति '''शेपपुच्छलाङ्गलेषु शुनः''' इति वार्तिकेन \| समासप्रक्रियानन्तरं श्वन् + ङस् + लाङ्गूलम् इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''<span lang="HI">श्वयुवमघोनामतद्धिते</span>''' ( ६.१.१३३) इत्यनेन <span lang="HI">श्वन् </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">युवन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मघवन् -एतेषाम् भसंज्ञकस्य अङ्गस्य तद्धितभिन्ने प्रत्यये परे सम्प्रसारणम् भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः ङस् इति अतद्धितप्रत्यये परे श्वन् इत्यस्य सम्प्रसारणं भवति, अतः वकारस्य स्थाने उकारादेशो भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> श्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् + लाङ्गूल </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अधुना '''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) इत्यनेन <span lang="HI">सम्प्रसारणात् अनन्त</span>रं<span lang="HI"> पूर्वपरयोः एकः पूर्ववर्णादेशः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> श्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् + लाङ्गूल इति भवति <span lang="HI"> </span>\| </span><span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शुन</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् + लाङ्गूल </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शुनस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">लाङ्गूल </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> </span>शुन<span lang="HI">रु</span>+ लाङ्गूल<span lang="HI"> इति भवति </span>\|<span lang="HI"> उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन</span>, <span lang="HI">तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन </span>\|<span lang="HI"> </span>शुनर् + लाङ्गूल<span lang="HI"> इति भवति</span>\|<span lang="HI"> </span> अग्रे '''<span lang="HI">खरवसानयोर्विसर्जनीयः</span>'''<span lang="HI"> (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति </span>खरि परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शुनः लाङ्गूल इति प्रातिपदिकं निष्पन्नम् \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा शुनः लाङ्गूल + सु इति भवति \| बहुव्रीहिसमासः अन्यपदार्थप्रधानः इति कृत्वा अन्यपदं नपुंसकलिङ्गे इति कृत्वा समासः नपुंसकलिङ्गे भवति \| शुनः लाङ्गूल + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतोऽम्</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७.१.२४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> अकारान्तात् नपुंसकात् अङ्गात् सु-अम्- प्रत्ययोः अम् इति आदेशः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शुनःलाङ्गूल +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अम् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमि पूर्वः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.१०७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अक् वर्णात् अम् सम्बन्धी अच् परः चेत् पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरुपम् एकादेशो भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| '''शुनःलाङ्गूलम्''' इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिवसश्च दासे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति वार्तिकम् अस्ति \| वार्तिकार्थः – दिव् इति शब्दात् षष्ठ्याः अलुक् भवति दास इति उत्तरपदे परे \| </span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिवो दासः = दिवोदासः \| दिव् + ङस् + दास + सु इति अलौकिकविग्रहः \| अत्र <span lang="HI">षष्ठीतत्पुरुषसमासः </span>विधीयते \| समासप्रक्रियायां दिव् + ङस् + दास + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिवसश्च दासे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति वार्तिकेन दिव् इति शब्दात् षष्ठ्याः अलुक् भवति दास इति उत्तरपदे परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिव्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ ङस् +दास </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिवस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दास इति भवति \| <span lang="HI">अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति </span>\|<span lang="HI"> </span>दिव<span lang="HI">रु</span> + दास<span lang="HI"> इति भवति </span>\|<span lang="HI"> उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन</span>, ~~<span lang="HI">~~तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन ~~</span>~~\|<span lang="HI"> </span>दिवर् + दास~~<span lang="HI">~~ इति भवति~~</span>~~ \|<span lang="HI"> </span> अग्रे '''<span lang="HI">खरवसानयोर्विसर्जनीयः</span>'''<span lang="HI"> (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति </span>खरि परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Mangal,serif">हशि च( ६.१.१४४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन ~~<span lang="HI">~~अप्लुत-ह्रस्व-अकारात् परस्य रुँ-इत्यस्य हश्-वर्णे परे उकारादेशः भवति ~~</span>~~</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अतः दिव</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ दास</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> आद्गुणः इत्यनेन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दिवोदास इति प्रातिपदिकं निष्पन्नम् \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा दिवोदास + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| दास इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| दिवोदास + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिवोदास</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२१)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्रेऽन्यतरस्याम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.२२) = <span lang="HI">पुत्रशब्दे उत्तरपदे आक्रोशे गम्यमाने </span>पूर्वपदस्य ~~अ<span lang="HI">न्यतरस्यां~~अन्यतरस्यां षष्ठ्याः अलुग् भवति~~</span>~~ \| आक्रोशे नाम निन्दा इत्यर्थः \| पुत्रे सप्तम्यन्तम्, अन्यतरस्यां विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययम् \| '''षष्ठ्या आक्रोशे''' (६.३.२१) इत्यस्मात् सूत्रात् षष्ठ्या इत्यस्य अनुवृत्तिः\| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''आक्रोशे षष्ठ्या''' </span>'''अलुक् पुत्रे उत्तरपदे अन्यतरस्याम्''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दास्याः पुत्रः = दास्याः पुत्रः \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = दासी</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ ङस् + पुत्र +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु \| अत्र '''षष्ठी''' (</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्रेऽन्यतरस्याम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.२२) इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्रशब्दे उत्तरपदे आक्रोशे गम्यमाने </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वपदस्य ~~अ<span lang="HI">न्यतरस्यां~~अन्यतरस्यां षष्ठ्याः अलुग् भवति \| </span>\| </~~span~~big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><u>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे पूर्वपदस्य विकल्पेन<span lang="HI"> षष्ठ्याः अलुग् भवति</span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">—</span></u></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">केवलं </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्र</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> + सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दासी</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दासी</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दासी</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ पुत्र</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दासी इति शब्दः स्त्रीलिङ्गे अस्ति अतः तस्य नदीसंज्ञा अस्ति ,</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः '''आण्णद्या''' (७.३.११२) इत्यनेन <span lang="HI">नदीसंज्ञकात् अङ्गात् परस्य ङित्-प्रत्ययस्य आट्-आगमः भवति </span>इति कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दासी</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आट्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्र इति भवति</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> आडागमः टित् इति कृत्वा आद्यन्तौ टकितौ इत्यनेन प्रत्ययस्य आदौ आयाति\| आडागमे टकारस्य इत्संज्ञा भूत्वा तस्य लोपः आ इत्येव अवशिष्यते </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दासी</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्र </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अधुना अकः सवर्णे दीर्घः इत्यनेन सवर्णदीर्घसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दासी</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आस् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्र इति भवति \| </span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दासी + आस् + पुत्र </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इको यणचि इत्यनेन यण्सन्धिः भवति \| दास्यास्~~+पुत्र~~ </span> <span style="font-family:~~Arial~~Nirmala UI,sans-serif">→+</span> <span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्र </span><span style="font-family:~~Nirmala UI~~Arial,sans-serif">→</span> अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति~~</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> </span>दास्या<span lang="HI">रु</span> + पुत्र~~<span lang="HI">~~ इति भवति~~</span>~~ \|<span lang="HI"> उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन</span>, <span lang="HI">तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन </span>\|<span lang="HI"> </span>दास्यार् + पुत्र~~<span lang="HI">~~ इति भवति~~</span>~~ \|<span lang="HI"> </span> अग्रे '''<span lang="HI">खरवसानयोर्विसर्जनीयः</span>'''~~<span lang="HI">~~ (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति ~~</span>~~खरि परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दास्याःपुत्र इति प्रातिपदिकं निष्पन्नम् \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा दास्याःपुत्र + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| पुत्र इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| दास्याःपुत्र + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''दास्याःपुत्रः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><u>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् यस्मिन् पक्षे पूर्वपदस्य विकल्पेन<span lang="HI"> षष्ठ्याः अलुग् </span>न <span lang="HI">भवति</span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">—</span></u></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दास्याः पुत्रः = दास्याः पुत्रः \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = दासी</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ ङस् + पुत्र +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु \| अत्र '''षष्ठी''' (</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति \| दासी + पुत्र </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दासीपुत्र इति प्रातिपदिकं सिद्धम्</span> <span style="font-family:Mangal,serif"> \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा दासीपुत्र + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| पुत्र इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| दासीपुत्र + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''दासीपुत्रः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>आहत्य दास्याःपुत्रः, दासीपुत्रः इति समासौ सिद्धौ \| केवलम् आक्रोशे एव पूर्वपदस्य षष्ठ्याः अलुक् भवति पुत्रशब्दे परे नान्यन्त्र \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>ब्राह्मण्याः पुत्रः = ब्राह्मणीपुत्रः \| अयं समासः निन्दार्थे नास्ति इत्यतः पूर्वस्य षष्ठ्याः अलुक् न भवति पुत्रशब्दे परे \| अतः</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>ब्राह्मणीपुत्रः इत्येकमेव रूपम् \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२२)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋतो विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२३</span>) =</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋकारान्तेभ्यो विद्यसम्बन्धवचिभ्यो योनिसम्बन्धवाचिभ्यश्च उत्तरस्याः षष्ठ्या अलुग् भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| विद्यासम्बन्धवाचिनः, योनिसम्बन्धवाचिनः ( जननसम्बन्धवाचिनः), ह्रस्व-ऋकारान्तात् शब्दात् षष्ठीविभक्तेः अलुक् भवति उत्तरपदे परे \| ''' '''विद्या च योनिश्च तयोरितरेतरयोगद्वन्द्वः विद्यायोनी, तयोः सम्बन्धः, विद्यायोनिसम्बन्धास्तेभ्यो विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यः \| ऋतः इत्यत्र तदन्तविधिः भवति, अतः ऋदन्तात् इति \| ऋतः पञ्चम्यन्तं, विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यः पञ्चम्यन्तम् \| '''षष्ठ्या आक्रोशे''' (६.३.२१) इत्यस्मात् सूत्रात् षष्ठ्या इत्यस्य अनुवृत्तिः\| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''ऋतः विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यः''' '''षष्ठ्या अलुगुत्तरपदे''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>होतुः अन्तेवासी = होतुरन्तेवासी \|</big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = होतृ + ङस् + अन्तवासिन् + सु \| अत्र '''षष्ठी''' (</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋतो विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२३</span>) इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋकारान्तेभ्यो विद्यसम्बन्धवचिभ्यो उत्तरस्याः षष्ठ्या अलुग् भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">केवलं </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन्तेवासिन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> + सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतृ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> होतृ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ अन्तेवासिन्</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <span lang="HI">अधुना </span>'''ऋत उत्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">१</span>.<span lang="HI">१११</span>) इति सूत्रेण <span lang="HI">ऋवर्णात् /ऌवर्णात् परस्य ङसिँ/ङस्-प्रत्यययोः अकारे परे पूर्वपरयोः एकः उकारादेशः भवति </span>\| अतः होत् + उ + स् इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उरण रपरः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">( १.१.५१) इत्यनेन ऋकारस्य स्थाने यदा अण् इति आदेशः भवति, सः अण् सदा रपरः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होत्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उर्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतुर्स् इति भवति \| अग्रे होतुर्स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">रात्सस्य</span>'''<span lang="HI"> (८.२.२४) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> पदस्य अन्ते संयोगोऽस्ति </span>चेत्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">संयोगस्य प्रथमसदस्यः रेफः चेत्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रेफात्‌ परस्य सकारस्य एव लोपो भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन्यवर्णस्य न </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अतः होतुर्स् इति पदम् अस्ति, पदान्ते रेफसकारयोः संयोगः इति कृत्वा रेफात् परस्य सकारस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> होतुर् इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">खरवसानयोर्विसर्जनीयः</span>''' ( ८.३.१५)<span lang="HI"> इत्यनेन </span>खरि परे एव रेफस्य<span lang="HI"> स्थाने विसर्गादेशः</span>, अत्र अन्तेवासी इत्यस्य अकारः परः अस्ति इति कृत्वा विसर्गः न भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> होतुर्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन्तेवासिन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतुरन्तेवासिन् इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा होतुरन्तेवासिन् + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन्तेवासिन् इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतुरन्तेवासिन् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ</span>'''<span lang="HI"> (६.४.८) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> नः अङ्गस्य उपधायाः दीर्घः सर्वनामस्थाने असम्बुद्धौ च </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> होतुरन्तेवासीन् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌ </span>'''<span lang="HI">(६.१.६७) </span>इति सूत्रेण हलन्तात् प्रातिपदिकात् सु इति प्रत्ययस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> होतुरन्तेवासीन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अग्रे </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.२.७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span></span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतुरन्तेवासी </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>एवमेव –</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>पितुः अन्तेवासी = पितुरन्तेवासी \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>पितुः पुत्रः = पितुःपुत्रः \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>योनिसम्बन्धविषयः –</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>होतुः पुत्रः = होतुःपुत्रः \| प्रक्रिया यथापूर्वम् \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विद्यायोनिसम्बदेभ्यस्तत्पूर्वोत्तरपदग्रहणम् </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति वार्तिकम् अस्ति \| वार्तिकार्थः – पूर्वपदम् उत्तरपदं च विद्यासम्बन्धवाची अथवा योनिसम्बन्धवाची चेदेव पूर्वपदस्य षष्ठ्याः अलुक् भवति \| अर्थात् प्रकृतसूत्रे पूर्वोत्तरसम्बन्धग्रहणम् आवश्यकम् \| पूर्वपदे, उत्तरपदे सामञ्जस्य स्थापनार्थम् इदं वार्तिकम् उक्तम् \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>होतुः धनम् = होतृधनम् \| अलौकिकविग्रहः = होतृ + ङस् + धन + सु \|</big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विद्यायोनिसम्बदेभ्यस्तत्पूर्वोत्तरपदग्रहणम् </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति वार्तिकेन पूर्वपदस्य षष्ठ्याः अलुक् न भवति यतोहि होतुः धनम् इत्यत्र होतुः इति पदं विद्यासम्बन्धवाचि अस्ति किन्तु धन-शब्दः विद्यासम्बन्धवाची अपि नास्ति, योनिसम्बन्धवाची अपि नास्ति \| समासप्रक्रियायां समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति, पूर्वोत्तरपदयोः सुब्लुक् भवति \| स्वादिकार्यानन्तरं '''होतृधनम्''' इति समासः सिद्धः\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२३)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विभाषा स्वसृपत्योः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२४</span>) = ह्रस्व-ऋकारान्तात् शब्दात् षष्ठीविभक्तेः विकल्पेन अलुक् भवति स्वसृ, पति च शब्दयोः परयोः \| <span lang="HI">स्वसृ</span>,<span lang="HI"> पति इत्येतयोः उत्तरपदयोः ऋकारान्तेभ्यः विद्यायोनिसम्बन्धवाचिभ्यः विभाषा </span>अ<span lang="HI">लुग् भवति</span> \| स्वसा च पतिश्च तयोरितरेतरयोगद्वन्द्वः स्वसृपती, तयोः स्वसृपत्योः \| विभाषा प्रथमान्तं, स्वसृपत्योः सप्तमीद्विवचनान्तम् \| '''षष्ठ्या आक्रोशे''' ( ६.३.२१) इत्यस्मात् सूत्रात् षष्ठ्या इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''<span lang="HI">ऋतो विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यः</span>''' ( ६.३.२३) इत्यस्मात् सूत्रात् ऋतः इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''ऋतः''' '''षष्ठ्या अलुक् स्वसृपत्योः उत्तरपदयोः''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋतो विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२३</span>) इति पूर्वसूत्रेण नित्यरूपेण षष्ठ्याः अलुक् प्राप्तः आसीत्, तस्य अनेन प्रकृतसूत्रेण विकल्पेन षष्ठ्याः अलुक् क्रियते \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः पितुर्भ्यामन्यतरस्याम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ८.३.८५) =</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासे </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः पितुः इत्येताभ्यां परस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसृशब्दस्य सकारस्य विकल्पेन षकारादेशः भवति यदा मातुः , पितु च शब्दस्य अन्ते </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इण् वर्णः, कवर्गीयवर्णः अस्ति , नुं , विसर्गः, शर्-प्रत्याहरस्थवर्णः मध्ये चेदपि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> \| </span><span> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः पितुः इत्ये<span lang="HI">ताभ्या</span>म् उ<span lang="HI">त्तरस्य स्वसृशब्दस्य अन्यतरस्यां मूर्धन्यादेशो भवति समासे</span>\| <span lang="HI">आदेशः तु मूर्धन्यवर्णस्य इत्येव उक्तं</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परं स्थानेऽन्तरतमः इत्यनेन ट्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ठ्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ड्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ढ्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ण्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ष्‌ इत्येषु मूर्धन्यवर्णेषु षकारस्य नैकट्यम्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः षकारः एव आदिष्टः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नुम्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विसर्गः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शर्‍-प्रत्याहारस्थ-वर्णः एषु अन्यतमः मध्ये अस्ति चेदपि कार्यं भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इण्‌-प्रत्याहरे इमे वर्णाः अन्तर्भूताः— इ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऌ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ए</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ओ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऐ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">औ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ह</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">व</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">र</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ल </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्य कार्यस्य नाम षत्वविधिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुश्च पितुश्च तयोरितरेतरयोगद्वन्द्वः, मातुःपितरौ, ताभ्यां मातुः पितुर्भ्याम्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| मातुःपितुर्भ्यां पञ्चम्यन्तम्, अन्यतरस्यां सप्तमीप्रतिरूपकमव्ययम्\| '''मातृपितृभ्यां स्वस्वा''' ( ८.३.८४) इत्यस्मात् सूत्रात् स्वसा इत्यस्य विभक्तिपरिणां कृत्वा स्वसुः इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''सहे साडः सः''' ( ८.३.५६) इत्यस्मात् सः इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''अपदान्तस्य''' '''मूर्धन्यः''' ( ८.३.५५), '''इण्कोः''' ( ८.३.५७) इत्यनयोः अधिकारः \| '''नुम्विसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि''' ( ८.३.५८) इत्यस्य सम्पूर्णतया अनुवृत्तिः \| '''समासेऽङ्गुले सङ्गः'''( ८.३.८०) इत्यस्मात् सूत्रात् समासे इत्यस्य अनुवृत्तिः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''समासे''' '''मातुः पितुर्भ्याम् स्वसुः इण्कोः नुम्विसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि''' '''सः अपदान्तस्य''' '''मूर्धन्यः अन्यतरस्याम्''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेः परस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (१.१.५४)</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति परिभाषासूत्रस्य साहाय्येन परस्य <span lang="HI">स्थाने यत्‌ कार्यं विधीयते</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्‌ आदिमस्य अलः एव स्थाने भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः स्वसृशब्दस्य आदिमसकारस्य स्थाने षकारादेशः भवति \| समासे एव प्रकृतसूत्रस्य प्रवृत्तिः अन्यथा नास्ति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे '''विभाषा स्वसृपत्योः''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२४</span>) इत्यनेन मातृ, पितृ शब्दाभ्यां सु षष्ठीविभक्तेः अलुक् भवति, तत्र '''मातुः पितुर्भ्यामन्यतरस्याम्''' ( ८.३.८५) इति सूत्रेण स्वसृशब्दस्य सकारस्य षत्वं विकल्पेन भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विभाषा स्वसृपत्योः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२४</span>) इत्यनेन मातृ, पितृ शब्दाभ्यां सुब्लुक् भवति, तस्मिन् पक्षे </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृपितृभ्यां स्वसा</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">३</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८४</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">) इति सूत्रेण षत्वं भवति, तस्य विवरणम् अग्रे दीयते \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः स्वसा = मातुःष्वसा, मातुःस्वसा\| अलौकिकविग्रहः = मातृ + ङस् + स्वसृ + सु \| अत्र '''षष्ठी''' (</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विभाषा स्वसृपत्योः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२४</span>) इत्यनेन ह्रस्व-ऋकारान्तात् शब्दात् षष्ठीविभक्तेः विकल्पेन अलुक् भवति स्वसृ, पति च शब्दयोः परयोः \|<span lang="HI"> </span></span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big><u>यस्मिन् पक्षे '''विभाषा स्वसृपत्योः''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२४</span>) इत्यनेन मातृ, पितृ शब्दाभ्यां सु षष्ठीविभक्तेः अलुक् भवति, तत्र '''मातुः पितुर्भ्यामन्यतरस्याम्''' (<span lang="HI">८</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">८५</span>) इति सूत्रेण स्वसृशब्दस्य सकारस्य षत्वं भवति विकल्पेन, तस्य प्रक्रियां <span lang="HI">पश्याम</span>:</u> -</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">केवलं </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> + सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातृ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ स्वसृ</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <span lang="HI">अधुना </span>'''ऋत उत्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">१</span>.<span lang="HI">१११</span>) इति सूत्रेण <span lang="HI">ऋवर्णात् /ऌवर्णात् परस्य ङसिँ/ङस्-प्रत्यययोः अकारे परे पूर्वपरयोः एकः उकारादेशः भवति </span>\| अतः मात् + उ + स् इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उरण रपरः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">( १.१.५१) इत्यनेन ऋकारस्य स्थाने यदा अण् इति आदेशः भवति, सः अण् सदा रपरः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मात्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उर्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुर्स् इति भवति \| अग्रे मातुर्स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">रात्सस्य</span>'''<span lang="HI"> (८.२.२४) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> पदस्य अन्ते संयोगोऽस्ति </span>चेत्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">संयोगस्य प्रथमसदस्यः रेफः चेत्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रेफात्‌ परस्य सकारस्य एव लोपो भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन्यवर्णस्य न </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अतः मातुर्स् इति पदम् अस्ति, पदान्ते रेफसकारयोः संयोगः इति कृत्वा रेफात् परस्य सकारस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुर् इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">खरवसानयोर्विसर्जनीयः</span>''' ( ८.३.१५)<span lang="HI"> इत्यनेन </span>खरि परे रेफस्य<span lang="HI"> स्थाने विसर्गादेशः </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुः इति भवति</span><span style="font-family:Mangal,serif"> \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः + स्वसृ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः पितुर्भ्यामन्यतरस्याम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ८.३.८५) इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासे </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः पितुः इत्येताभ्यां परस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसृशब्दस्य सकारस्य विकल्पेन षकारादेशः भवति यदा मातुः , पितु च शब्दस्य अन्ते </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इण् वर्णः, कवर्गीयवर्णः अस्ति , नुं , विसर्गः, शर्-प्रत्याहरस्थवर्णः मध्ये चेदपि </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुःस्वसृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इत्यत्र मातु इत्यत्र उकारः इण्वर्णः अस्ति मध्ये विसर्गस्य व्यधाने चेदपि स्वसृ इत्यस्य आदिमसकारस्य स्थाने षकारादेशः भवति ~~विकल्पेने~~विकल्पेन \| अतः मातुःष्वसृ इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा मातुःष्वसृ +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसा इति शब्दः स्त्रीलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः स्त्रीलिङ्गे भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुःष्वसृ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च</span>'''<span lang="HI"> </span>( ७.१.१४) इत्यनेन <span lang="HI">ऋदन्तशब्दा</span>नां</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा उशनस्/पुरुदंसस्/अनेहस्-एतेषां शब्दानां असम्बुद्धौ सुँ-प्रत्यये परे अनङ् आदेशः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> </span>मातुःष्वस् + अनङ् + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अनङ् इति आदेशः ङित् इति कृत्वा अन्तादेशः भवति, अनङ् इत्यत्र ङकारस्य, नकारोत्तरवर्ती अकारस्य इत्संज्ञा भूत्वा लोपः भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुःष्वसन् + स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अप्तृन्तृच्स्वसृनप्तृनेष्टृत्वष्टृक्षत्तृहोतृपोतृप्रशास्तॄणाम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.४.११) इत्यनेन <span lang="HI">तृन्-प्रत्ययान्तशब्दाः</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तृच्-प्रत्ययान्तशब्दाः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा अप्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नप्तृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नेष्टृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">त्वष्टृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">क्षत्तृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पोतृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा प्रशातृ - एतेषामङ्गस्य उपधायाः असम्बुद्धिवाचके सर्वनामस्थानपरे दीर्घः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुःष्वसान्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌ </span>'''<span lang="HI">(६.१.६७) </span>इति सूत्रेण हलन्तात् प्रातिपदिकात् सु इति प्रत्ययस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुःष्वसान् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अग्रे </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.२.७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span></span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुःष्वसा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे '''मातुः पितुर्भ्यामन्यतरस्याम्''' ( ८.३.८५) इत्यनेन षत्वं न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुःस्वसृ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'''मातुः पितुर्भ्यामन्यतरस्याम्'''</span>~~'''~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.३.८५) इति सूत्रस्य कार्यं विकल्पेन भवति इत्यतः यस्मिन् पक्षे अस्य कार्यं न भवति तस्मिन् पक्षे स्वसृ इत्यस्य आदिमसकारस्य स्थाने षत्वं न भवति ~~''''''~~ ~~</span>~~<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः मातुःस्वसृ इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा मातुःस्वसृ +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसा इति शब्दः स्त्रीलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः स्त्रीलिङ्गे भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुःस्वसृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च</span>'''<span lang="HI"> </span>( ७.१.१४) इत्यनेन <span lang="HI">ऋदन्तशब्दा</span>नां</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा उशनस्/पुरुदंसस्/अनेहस्-एतेषां शब्दानां असम्बुद्धौ सुँ-प्रत्यये परे अनङ् आदेशः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> </span>मातुःस्वसृ + अनङ् + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अनङ् इति आदेशः ङित् इति कृत्वा अन्तादेशः भवति, अनङ् इत्यत्र ङकारस्य, नकारोत्तरवर्ती अकारस्य इत्संज्ञा भूत्वा लोपः भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुःस्वसन् + स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अप्तृन्तृच्स्वसृनप्तृनेष्टृत्वष्टृक्षत्तृहोतृपोतृप्रशास्तॄणाम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.४.११) इत्यनेन <span lang="HI">तृन्-प्रत्ययान्तशब्दाः</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तृच्-प्रत्ययान्तशब्दाः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा अप्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नप्तृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नेष्टृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">त्वष्टृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">क्षत्तृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पोतृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा प्रशातृ - एतेषामङ्गस्य उपधायाः असम्बुद्धिवाचके सर्वनामस्थानपरे दीर्घः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुःस्वसान्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌ </span>'''<span lang="HI">(६.१.६७) </span>इति सूत्रेण हलन्तात् प्रातिपदिकात् सु इति प्रत्ययस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुःस्वसान् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अग्रे </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.२.७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span></span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुःस्वसा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>एवमेव –</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>पितुः स्वसा = पितुःष्वसा / पितुःस्वसा \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेः परस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (१.१.५४) = परस्य स्थाने यत्‌ कार्यं विधीयते</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्‌ आदिमस्य अलः एव स्थाने भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पञ्चमीविभक्तौ यत्‌ कार्यं निर्दिष्टं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तत्‌ अग्रिमशब्दस्वरूपस्य आदिमवर्णस्य एव स्थाने न तु सम्पूर्णशब्दस्वरूपस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलोऽन्त्यस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (१.१.५२) इत्यस्य बाधकसूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेः षष्ठ्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य षष्ठ्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्थानेऽन्तरतमः (१.१.५०) इत्यस्मात्‌ स्थाने इत्यस्य अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलोऽन्त्यस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (१.१.५२) इत्यस्मात्‌ अलः इत्यस्य अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''परस्य आदेः अलः स्थाने''' </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रात्सस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.२.२४) = यस्य पदस्य अन्ते संयोगोऽस्ति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">संयोगस्य प्रथमसदस्यः रेफः चेत्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रेफात्‌ परस्य सकारस्य एव लोपो भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन्यवर्णस्य न </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रात्‌ पञ्चम्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सस्य षष्ठ्यन्तं</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">संयोगान्तस्य लोपः (८.२.२३) इति सूत्रस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पदस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''रात्‌ संयोगान्तस्य पदस्य सस्य लोपः''' </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विभाषा स्वसृपत्योः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२४</span>) इत्यनेन मातृ, पितृ शब्दाभ्यां सुब्लुक् भवति, तस्मिन् पक्षे </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृपितृभ्यां स्वसा</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">३</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८४</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">) इति सूत्रेण षत्वं भवति –</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृपितृभ्यां स्वसा</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ८.३.८४) = समासे </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृ पितृ इत्येताभ्यां परस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसृशब्दस्य सकारस्य विकल्पेन षकारादेशः भवति यदा मातुः , पितु च शब्दस्य अन्ते </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इण् वर्णः, कवर्गीयवर्णः अस्ति , नुं , विसर्गः, शर्-प्रत्याहरस्थवर्णः मध्ये चेदपि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> \| </span><span> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः पितुः इत्ये<span lang="HI">ताभ्या</span>म् ~~उ<span lang="HI">त्तरस्य~~उत्तरस्य स्वसृशब्दस्य मूर्धन्यादेशो भवति समासे~~</span>~~ \|</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः पितुः इत्ये<span lang="HI">ताभ्या</span>म् उ<span lang="HI">त्तरस्य स्वसृशब्दस्य अन्यतरस्यां मूर्धन्यादेशो भवति समासे</span> \| <span lang="HI">आदेशः तु मूर्धन्यवर्णस्य इत्येव उक्तं</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परं स्थानेऽन्तरतमः इत्यनेन ट्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ठ्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ड्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ढ्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ण्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ष्‌ इत्येषु मूर्धन्यवर्णेषु षकारस्य नैकट्यम्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः षकारः एव आदिष्टः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नुम्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विसर्गः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शर्‍-प्रत्याहारस्थ-वर्णः एषु अन्यतमः मध्ये अस्ति चेदपि कार्यं भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इण्‌-प्रत्याहरे इमे वर्णाः अन्तर्भूताः— इ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऌ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ए</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ओ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऐ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">औ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ह</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">व</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">र</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ल </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्य कार्यस्य नाम षत्वविधिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">माता च पिता च मातृपितरौ ताभ्यां मातृपितृभ्याम्\| मातृपितृभ्यां पञ्चम्यन्तं, स्वसा प्रथमान्तम्\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सहे साडः सः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ८.३.५६) इत्यस्मात् सः इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''अपदान्तस्य''' '''मूर्धन्यः''' ( ८.३.५५), '''इण्कोः''' ( ८.३.५७) इत्यनयोः अधिकारः \| '''नुम्विसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि''' ( ८.३.५८) इत्यस्य सम्पूर्णतया अनुवृत्तिः \| '''समासेऽङ्गुले सङ्गः'''( ८.३.८०) इत्यस्मात् सूत्रात् समासे इत्यस्य अनुवृत्तिः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''समासे''' '''मातुः पितुर्भ्याम् स्वसुः इण्कोः नुम्विसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि''' '''सः अपदान्तस्य''' '''मूर्धन्यः '''\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः स्वसा = मातृष्वसा \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः स्वसा = मातृष्वसा \| अलौकिकविग्रहः = मातृ + ङस् + स्वसृ + सु \| अत्र '''षष्ठी''' (</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विभाषा स्वसृपत्योः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२४</span>) इत्यनेन ह्रस्व-ऋकारान्तात् शब्दात् षष्ठीविभक्तेः विकल्पेन अलुक् भवति स्वसृ, पति च शब्दयोः परयोः \|<span lang="HI"> </span></span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे षष्ठीविभक्तेः लुक् भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृ + स्वसृ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'''मातृपितृभ्यां स्वसा'''</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">( ८.३.८४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति सूत्रेण स्वसृ इत्यस्य आदिमसकारस्य स्थाने षत्वं भवति ~~'''''' </span>~~<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः मातृष्वसृ इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा मातृष्वसृ +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसा इति शब्दः स्त्रीलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः स्त्रीलिङ्गे भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातृस्वसृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च</span>'''<span lang="HI"> </span>( ७.१.१४) इत्यनेन <span lang="HI">ऋदन्तशब्दा</span>नां</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा उशनस्/पुरुदंसस्/अनेहस्-एतेषां शब्दानां असम्बुद्धौ सुँ-प्रत्यये परे अनङ् आदेशः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> </span>मातृष्वसृ + अनङ् + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अनङ् इति आदेशः ङित् इति कृत्वा अन्तादेशः भवति, अनङ् इत्यत्र ङकारस्य, नकारोत्तरवर्ती अकारस्य इत्संज्ञा भूत्वा लोपः भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृष्वसन् + स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अप्तृन्तृच्स्वसृनप्तृनेष्टृत्वष्टृक्षत्तृहोतृपोतृप्रशास्तॄणाम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.४.११) इत्यनेन <span lang="HI">तृन्-प्रत्ययान्तशब्दाः</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तृच्-प्रत्ययान्तशब्दाः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा अप्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नप्तृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नेष्टृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">त्वष्टृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">क्षत्तृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पोतृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा प्रशातृ - एतेषामङ्गस्य उपधायाः असम्बुद्धिवाचके सर्वनामस्थानपरे दीर्घः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातृष्वसान्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌ </span>'''<span lang="HI">(६.१.६७) </span>इति सूत्रेण हलन्तात् प्रातिपदिकात् सु इति प्रत्ययस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातृष्वसान् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अग्रे </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.२.७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span></span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृष्वसा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>एवमेव –</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>पितुः स्वसा = पितृष्वसा \|</big> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृष्वसा, पितृष्वा इत्यत्र तु स्वसा इत्यस्य आदिमसकारस्य षकारादेशः अप्राप्तः आसीत् '''आदेशप्रत्यययोः''' ( ८.३.५९) यतोहि सकारः प्रत्ययस्य अवयवः नास्ति \| अपि च '''सात्पदाद्योः''' (८.३.१११) इति सूत्रेण <span lang="HI">पदा</span>देः सकारस्य<span lang="HI"> मूर्धन्यादेशो न भवति</span> \| अतः </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृपितृभ्यां स्वसा</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ८.३.८४) इति सूत्रस्य आवश्यकता अस्ति \|</span></big> ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><br /></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">असमासे तु <span lang="HI">मातुः स्वसा</span>, पितुः स्वसा इति भवति \| अत्र समासः नास्ति इति कृत्वा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृपितृभ्यां स्वसा</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ८.३.८४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रं कार्यं न करोति यतोहि तत् सूत्रं समासे एव भवति \| समासः नास्ति इति कारणेन षत्वं न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>