14---samAsaH/06---aluk-prakaraNam: Difference between revisions

← Older edit

14---samAsaH/06---aluk-prakaraNam (view source)

Revision as of 05:00, 6 April 2024

7,874 bytes added , 1 month ago

no edit summary

VisualWikitext

Vidhya

page_and_link_managers, Administrators

5,097

edits

Revision as of 10:02, 14 July 2021 (view source) Sharmila (talk \| contribs) No edit summary Tag: Visual edit ← Older edit		Latest revision as of 05:00, 6 April 2024 (view source) Vidhya (talk \| contribs) No edit summary
(2 intermediate revisions by 2 users not shown)
Line 1: {{DISPLAYTITLE:<span style="color:#ff0000"> 06- अलुक् -प्रकरणम्</span>}} '''<span style="line-height:107%;font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>उत्तरपदाधिकारः – अलुगुत्तरपदे</big></span>''' Line 1,167: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आ)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अमुष्यपुत्रस्य भावः आमुष्यपुत्रिका \| तस्य पुत्रस्य स्वभावः इत्यर्थः\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमुष्य</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्रः इति लौकिकविग्रहात् समासं कृत्वा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आमुष्यायाणामुष्यपुत्रिकामुष्यकुलिकेति च</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति वार्तिकेन उत्तरपदे परे अमुष्य इति पूर्वपदात् षष्ठ्याः अलुक् निपात्यते \| पूर्वोक्तरीत्या कार्याणि कृत्वा आमुष्य इति रूपं निष्पद्यते \| अमुष्यपुत्र इति प्रातिपदिकं निष्पद्यते \| <span lang="HI">तत्पश्चात् '''द्वंद्वमनोज्ञादिभ्यश्च''' </span>(५.१.१३३) इति सूत्रेण द्व<span lang="HI">न्द्वसमासेन निर्मितेभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः तथा च मनोज्ञादिगणस्य शब्देभ्यः षष्ठीसमर्थेभ्यः </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भावः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">कर्म</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एतयोः अर्थयोः वुञ्-प्रत्ययः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः अमुष्यपुत्र + वुञ् इति भवति \| वुञ् इति प्रत्यये ञकारस्य इत्संज्ञा भवति , वु इति अवशिष्यते \| '''<span lang="HI">युवोरनाकौ</span>''' ( ७.१.१) इत्यनेन <span lang="HI">अङ्गात् परस्य प्रत्ययस्य आदौ विद्यमानस्य </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">युँ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेशः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, '</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">वुँ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अक</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">' </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आदेशः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अमुष्यपुत्र + वु इत्यत्र वु स्थाने अक इति आदेशः भवति \| अतः अमुष्यपुत्र + अक इति भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमुष्यपुत्र + अक </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तद्धितेष्वचामादेः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७.२.११७) इत्यनेन <span lang="HI">णित् </span>, <span lang="HI">ञित्-तद्धित-प्रत्यये परे अङ्गस्य आदि-स्वरस्य वृद्धिः भवति </span>\| अक इत्यत्र प्रत्ययः ञित् इति कृत्वा अङ्गस्य आदिमस्वरस्य वृद्धिः भवति \| अतः आमुष्यपुत्र + अक इति भवति \| अधुना '''<span lang="HI">यस्येति च</span>'''<span lang="HI"> (६.४.१४८) इत्यनेन भसंज्ञकस्य अङ्गस्य "अ"वर्णस्य "इ"वर्णस्य च ईकारे परे</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तद्धितप्रत्यये परे च लोपः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| आमुष्यपुत्र + अक इत्यत्र अक इति तद्धितप्रत्ययः इति कृत्वा भसंज्ञकस्य अङ्गस्य अकारस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> आमुष्यपुत्र्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अक </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> आमुष्यपुत्रक इति भवति \| स्त्रीत्वविवक्षायां टाप् -प्रत्ययः विधीयते '''<span lang="HI">प्रत्ययस्थात् कात् पूर्वस्यात इदाप्यसुपः</span>''' ( ७.३.४४) इति सूत्रेण \| '''<span lang="HI">प्रत्ययस्थात् कात् पूर्वस्यात इदाप्यसुपः</span>''' ( ७.३.४४) इति सूत्रं वदति यत् <span lang="HI">प्रत्ययस्थात् ककारात् पूर्वस्य अकारस्य इकारादेशो भवति आपि परतः</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स चेदाप् सुपः परो न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> \| अतः आमुष्यपुत्रिका इति रूपं सिद्धं भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा आमुष्यपुत्रिका + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| पुत्रिका इति शब्दः स्त्रीलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः स्त्रीलिङ्गे भवति \| आमुष्यपुत्रिका + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.६७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> हलन्तात्‌</span>, <span lang="HI">दीर्घङ्यन्तात्‌</span>, <span lang="HI">दीर्घाबन्तात्‌ च सु-ति-सि इत्येषाम्‌ अपृक्तसंज्ञकस्य हलः लोपः </span>\| अतः सुप्रत्ययस्य लुक् भूत्वा '''आमुष्यपुत्रिका''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">एवमेव आमुष्यकुलिका इति समासः अपि सिद्ध्यति \| कुलस्य स्वाभावः इत्यर्थः \| अमुष्य कुलम् इति लौकिकविग्रहः अस्ति \| यथापूर्वं समासं कृत्वा अमुष्यकुल इति प्रातिपदिकात् वुञ्-प्रत्ययः विधीयते , अकादेशः ,आदिमस्वरस्य वृद्धिः च भूत्वा आमुष्यकुलक इति प्रातिपदिकं सिद्ध्यति \| स्त्रीत्वविवक्षायां टाप् -प्रत्ययः विधीयते '''<span lang="HI">प्रत्ययस्थात् कात् पूर्वस्यात इदाप्यसुपः</span>''' ( ७.३.४४) इति सूत्रेण \| '''<span lang="HI">प्रत्ययस्थात् कात् पूर्वस्यात इदाप्यसुपः</span>''' ( ७.३.४४) इति सूत्रं वदति यत् <span lang="HI">प्रत्ययस्थात् ककारात् पूर्वस्य अकारस्य इकारादेशो भवति आपि परतः</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स चेदाप् सुपः परो न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> \| अतः आमुष्यकुलिका इति प्रातिपदिकं सिद्धं भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,185: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा आमुष्यकुलिका + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| पुत्रिका इति शब्दः स्त्रीलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः स्त्रीलिङ्गे भवति \| आमुष्यपुकुलिका + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.६७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> हलन्तात्‌</span>, <span lang="HI">दीर्घङ्यन्तात्‌</span>, <span lang="HI">दीर्घाबन्तात्‌ च सु-ति-सि इत्येषाम्‌ अपृक्तसंज्ञकस्य हलः लोपः </span>\| अतः सुप्रत्ययस्य लुक् भूत्वा '''आमुष्यकुलिका''' इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,193: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>देवानां प्रियः = देवानाम्प्रियः \| अलौकिकविग्रहः = देव + आम् + प्रिय + सु \| अत्र '''षष्ठी''' (<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">२</span>.<span lang="HI">८</span>) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| मूर्खार्थे गम्यमाने देवानाम् प्रियः इत्यस्य षष्ठ्याः अलुक् निपात्यते '''देवानाम्प्रिय इति च मूर्खे''' इति वार्तिकेन \| <span lang="HI">अतः </span>समासप्रक्रियानन्तरं देवानाम्प्रियः इति समासः निष्पन्नः भवति \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,201: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शुनः शेपः इव शेपः अस्य = शुनःशेपः \| अर्थात् शुनकस्य जननेन्द्रियम् इव जननेन्द्रियवान् पुरुषः इति \| अपि च अस्य अर्थः अजीर्गतस्य पुत्रः इति \| शेप, शेपस् इति द्वौ शब्दौ स्तः \| अनयोः अर्थः अस्ति लिङ्गस्य, पुरुषस्य च जननेन्द्रियम् \| अलौकिकविग्रहः = श्वन् + ङस् + शेप + सु \| '''सप्तम्युपमानपूर्वपदस्योत्तरपदलोपश्च''' इति वार्तिकेन बहुव्रीहिसमासः विधीयते \| शेप इति उत्तरपदे परे शुनः इत्यस्य षष्ठ्याः अलुक् भवति '''शेपपुच्छलाङ्गलेषु शुनः''' इति वार्तिकेन \| समासप्रक्रियानन्तरं श्वन् + ङस् + शेप इति भवति \| अधुना '''<span lang="HI">श्वयुवमघोनामतद्धिते</span>''' ( ६.१.१३३) इत्यनेन <span lang="HI">श्वन् </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">युवन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मघवन् -एतेषाम् भसंज्ञकस्य अङ्गस्य तद्धितभिन्ने प्रत्यये परे सम्प्रसारणम् भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः ङस् इति अतद्धितप्रत्यये परे श्वन् इत्यस्य सम्प्रसारणं भवति, अतः वकारस्य स्थाने उकारादेशो भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> श्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् + शेप </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अधुना '''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) इत्यनेन <span lang="HI">सम्प्रसारणात् अनन्त</span>रं<span lang="HI"> पूर्वपरयोः एकः पूर्ववर्णादेशः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> श् </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् + शेप इति भवति <span lang="HI"> </span>\| शुनस् + शेप </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> </span>शुन<span lang="HI">रु</span> + शेप<span lang="HI"> इति भवति </span>\|<span lang="HI"> उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन</span>, <span lang="HI">तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन </span>\|<span lang="HI"> </span>शुनर् + पुत्र~~<span lang="HI">~~ इति भवति~~</span>~~ \|<span lang="HI"> </span> अग्रे '''<span lang="HI">खरवसानयोर्विसर्जनीयः</span>'''~~<span lang="HI">~~ (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति ~~</span>~~खरि परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शुनःपुत्र इति प्रातिपदिकं निष्पन्नम् \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा शुनःपुत्र + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| पुत्र इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| शुनःपुत्र + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शुनःपुत्रः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,215: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शुनः पुच्छम् इव पुच्छम् यस्य तत् = शुनःपुच्छम् \| अर्थात् शुनस्य पुच्छः इव पुच्छः यस्य सः \| श्वन् + ङस् + पुच्छ + सु इति अलौकिकविग्रहः \| '''सप्तम्युपमानपूर्वपदस्योत्तरपदलोपश्च''' इति वार्तिकेन बहुव्रीहिसमासः विधीयते \| पुच्छ इति उत्तरपदे परे शुनः इत्यस्य षष्ठ्याः अलुक् भवति '''शेपपुच्छलाङ्गलेषु शुनः''' इति वार्तिकेन \| समासप्रक्रियानन्तरं श्वन + ङस् + पुच्छ इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अधुना '''<span lang="HI">श्वयुवमघोनामतद्धिते</span>''' ( ६.१.१३३) इत्यनेन <span lang="HI">श्वन् </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">युवन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मघवन् -एतेषाम् भसंज्ञकस्य अङ्गस्य तद्धितभिन्ने प्रत्यये परे सम्प्रसारणम् भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः ङस् इति अतद्धितप्रत्यये परे श्वन् इत्यस्य सम्प्रसारणं भवति, अतः वकारस्य स्थाने उकारादेशो भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> श्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् + पुच्छ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अधुना '''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) इत्यनेन <span lang="HI">सम्प्रसारणात् अनन्त</span>रं<span lang="HI"> पूर्वपरयोः एकः पूर्ववर्णादेशः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> श् </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् + पुच्छ इति भवति <span lang="HI"> </span>\| शुन + अस् + पुच्छ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शुनस्+</span> ~~पुच्छ~~<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ पुच्छ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> </span>~~शुन<span~~शुनरु ~~lang="HI">रु</span>~~+ पुच्छ<span lang="HI"> इति भवति </span>\|<span lang="HI"> उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन</span>, <span lang="HI">तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन </span>\|<span lang="HI"> </span>शुनर्+ पुच्छ~~<span lang="HI">~~ इति भवति~~</span>~~ \|<span lang="HI"> </span> अग्रे '''<span lang="HI">खरवसानयोर्विसर्जनीयः</span>'''<span lang="HI"> (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति </span>खरि परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शुनः पुच्छ इति प्रातिपदिकं निष्पन्नम् \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा शुनः पुच्छ + सु इति भवति \| बहुव्रीहिसमासः अन्यपदार्थप्रधानः इति कृत्वा अन्यपदं नपुंसकलिङ्गे इति कृत्वा समासः नपुंसकलिङ्गे भवति \| शुनःपुच्छ + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतोऽम्</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७.१.२४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> अकारान्तात् नपुंसकात् अङ्गात् सु-अम्- प्रत्ययोः अम् इति आदेशः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शुनःपुच्छ +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अम् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमि पूर्वः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.१०७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अक् वर्णात् अम् सम्बन्धी अच् परः चेत् पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरुपम् एकादेशो भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| शुनःपुच्छम् इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,225: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शुनकस्य लाङ्गूलम् इव लाङ्गूलं यस्य तत् = शुनोलाङ्गूलम् \| श्वन् + ङस् + लाङ्गूल + सु इति अलौकिकविग्रहः \| '''सप्तम्युपमानपूर्वपदस्योत्तरपदलोपश्च''' इति वार्तिकेन बहुव्रीहिसमासः विधीयते \| लाङ्गूल इति उत्तरपदे परे शुनः इत्यस्य षष्ठ्याः अलुक् भवति '''शेपपुच्छलाङ्गलेषु शुनः''' इति वार्तिकेन \| समासप्रक्रियानन्तरं श्वन् + ङस् + लाङ्गूलम् इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''<span lang="HI">श्वयुवमघोनामतद्धिते</span>''' ( ६.१.१३३) इत्यनेन <span lang="HI">श्वन् </span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">युवन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मघवन् -एतेषाम् भसंज्ञकस्य अङ्गस्य तद्धितभिन्ने प्रत्यये परे सम्प्रसारणम् भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| अतः ङस् इति अतद्धितप्रत्यये परे श्वन् इत्यस्य सम्प्रसारणं भवति, अतः वकारस्य स्थाने उकारादेशो भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> श्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् + लाङ्गूल </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अधुना '''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) इत्यनेन <span lang="HI">सम्प्रसारणात् अनन्त</span>रं<span lang="HI"> पूर्वपरयोः एकः पूर्ववर्णादेशः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> श्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् + लाङ्गूल इति भवति <span lang="HI"> </span>\| </span><span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शुन</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस् + लाङ्गूल </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शुनस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">लाङ्गूल </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> </span>शुन<span lang="HI">रु</span>+ लाङ्गूल<span lang="HI"> इति भवति </span>\|<span lang="HI"> उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन</span>, <span lang="HI">तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन </span>\|<span lang="HI"> </span>शुनर् + लाङ्गूल<span lang="HI"> इति भवति</span>\|<span lang="HI"> </span> अग्रे '''<span lang="HI">खरवसानयोर्विसर्जनीयः</span>'''<span lang="HI"> (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति </span>खरि परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> शुनः लाङ्गूल इति प्रातिपदिकं निष्पन्नम् \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा शुनः लाङ्गूल + सु इति भवति \| बहुव्रीहिसमासः अन्यपदार्थप्रधानः इति कृत्वा अन्यपदं नपुंसकलिङ्गे इति कृत्वा समासः नपुंसकलिङ्गे भवति \| शुनः लाङ्गूल + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतोऽम्</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (७.१.२४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन<span lang="HI"> अकारान्तात् नपुंसकात् अङ्गात् सु-अम्- प्रत्ययोः अम् इति आदेशः भवति </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शुनःलाङ्गूल +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अम् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अमि पूर्वः</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.१.१०७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अक् वर्णात् अम् सम्बन्धी अच् परः चेत् पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरुपम् एकादेशो भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| '''शुनःलाङ्गूलम्''' इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,239: <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिवसश्च दासे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति वार्तिकम् अस्ति \| वार्तिकार्थः – दिव् इति शब्दात् षष्ठ्याः अलुक् भवति दास इति उत्तरपदे परे \| </span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिवो दासः = दिवोदासः \| दिव् + ङस् + दास + सु इति अलौकिकविग्रहः \| अत्र <span lang="HI">षष्ठीतत्पुरुषसमासः </span>विधीयते \| समासप्रक्रियायां दिव् + ङस् + दास + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिवसश्च दासे</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति वार्तिकेन दिव् इति शब्दात् षष्ठ्याः अलुक् भवति दास इति उत्तरपदे परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिव्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ ङस् +दास </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिवस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दास इति भवति \| <span lang="HI">अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति </span>\|<span lang="HI"> </span>दिव<span lang="HI">रु</span> + दास<span lang="HI"> इति भवति </span>\|<span lang="HI"> उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन</span>, ~~<span lang="HI">~~तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन ~~</span>~~\|<span lang="HI"> </span>दिवर् + दास~~<span lang="HI">~~ इति भवति~~</span>~~ \|<span lang="HI"> </span> अग्रे '''<span lang="HI">खरवसानयोर्विसर्जनीयः</span>'''<span lang="HI"> (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति </span>खरि परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Mangal,serif">हशि च( ६.१.१४४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यनेन ~~<span lang="HI">~~अप्लुत-ह्रस्व-अकारात् परस्य रुँ-इत्यस्य हश्-वर्णे परे उकारादेशः भवति ~~</span>~~</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अतः दिव</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ दास</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> आद्गुणः इत्यनेन </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दिवोदास इति प्रातिपदिकं निष्पन्नम् \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा दिवोदास + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| दास इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| दिवोदास + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रुत्वविसर्गौ कृत्वा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दिवोदास</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्ध्यति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,251: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२१)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्रेऽन्यतरस्याम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.२२) = <span lang="HI">पुत्रशब्दे उत्तरपदे आक्रोशे गम्यमाने </span>पूर्वपदस्य ~~अ<span lang="HI">न्यतरस्यां~~अन्यतरस्यां षष्ठ्याः अलुग् भवति~~</span>~~ \| आक्रोशे नाम निन्दा इत्यर्थः \| पुत्रे सप्तम्यन्तम्, अन्यतरस्यां विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययम् \| '''षष्ठ्या आक्रोशे''' (६.३.२१) इत्यस्मात् सूत्रात् षष्ठ्या इत्यस्य अनुवृत्तिः\| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''आक्रोशे षष्ठ्या''' </span>'''अलुक् पुत्रे उत्तरपदे अन्यतरस्याम्''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दास्याः पुत्रः = दास्याः पुत्रः \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = दासी</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ ङस् + पुत्र +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु \| अत्र '''षष्ठी''' (</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्रेऽन्यतरस्याम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (६.३.२२) इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्रशब्दे उत्तरपदे आक्रोशे गम्यमाने </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पूर्वपदस्य ~~अ<span lang="HI">न्यतरस्यां~~अन्यतरस्यां षष्ठ्याः अलुग् भवति~~</span>~~ \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,263: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">केवलं </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्र</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> + सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दासी</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दासी</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दासी</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ पुत्र</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दासी इति शब्दः स्त्रीलिङ्गे अस्ति अतः तस्य नदीसंज्ञा अस्ति ,</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः '''आण्णद्या''' (७.३.११२) इत्यनेन <span lang="HI">नदीसंज्ञकात् अङ्गात् परस्य ङित्-प्रत्ययस्य आट्-आगमः भवति </span>इति कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दासी</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आट्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्र इति भवति</span> <span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> आडागमः टित् इति कृत्वा आद्यन्तौ टकितौ इत्यनेन प्रत्ययस्य आदौ आयाति\| आडागमे टकारस्य इत्संज्ञा भूत्वा तस्य लोपः आ इत्येव अवशिष्यते </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दासी</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्र </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अधुना अकः सवर्णे दीर्घः इत्यनेन सवर्णदीर्घसन्धिं कृत्वा </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दासी</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">आस् +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्र इति भवति \| </span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दासी + आस् + पुत्र </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इको यणचि इत्यनेन यण्सन्धिः भवति \| दास्यास्~~+पुत्र~~ </span> <span style="font-family:~~Arial~~Nirmala UI,sans-serif">→+</span> <span ~~lang~~style="HIfont-family:Nirmala UI,sans-serif">पुत्र </span><span style="font-family:~~Nirmala UI~~Arial,sans-serif">→</span> अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इति सूत्रेण पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः भवति~~</span>~~ <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> </span>दास्या<span lang="HI">रु</span> + पुत्र~~<span lang="HI">~~ इति भवति~~</span>~~ \|<span lang="HI"> उकारस्य इत्संज्ञा भवति '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' ( १.३.२) इत्यनेन</span>, <span lang="HI">तत्पश्चात् उकारस्य लोपः भवति '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन </span>\|<span lang="HI"> </span>दास्यार् + पुत्र~~<span lang="HI">~~ इति भवति~~</span>~~ \|<span lang="HI"> </span> अग्रे '''<span lang="HI">खरवसानयोर्विसर्जनीयः</span>'''~~<span lang="HI">~~ (८.३.१५) इति सूत्रेण पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः भवति ~~</span>~~खरि परे </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दास्याःपुत्र इति प्रातिपदिकं निष्पन्नम् \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा दास्याःपुत्र + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| पुत्र इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| दास्याःपुत्र + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''दास्याःपुत्रः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,275: <big><u>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् यस्मिन् पक्षे पूर्वपदस्य विकल्पेन<span lang="HI"> षष्ठ्याः अलुग् </span>न <span lang="HI">भवति</span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">—</span></u></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">दास्याः पुत्रः = दास्याः पुत्रः \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = दासी</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ ङस् + पुत्र +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु \| अत्र '''षष्ठी''' (</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति \| दासी + पुत्र </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> दासीपुत्र इति प्रातिपदिकं सिद्धम्</span> <span style="font-family:Mangal,serif"> \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा दासीपुत्र + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परस्य यल्लिङ्गं तत् <span lang="HI">भवति </span>\| पुत्र इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| दासीपुत्र + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> रुत्वविसर्गौ कृत्वा '''दासीपुत्रः''' इति समासः सिद्ध्यति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>आहत्य दास्याःपुत्रः, दासीपुत्रः इति समासौ सिद्धौ \| केवलम् आक्रोशे एव पूर्वपदस्य षष्ठ्याः अलुक् भवति पुत्रशब्दे परे नान्यन्त्र \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,293: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२२)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋतो विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२३</span>) =</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋकारान्तेभ्यो विद्यसम्बन्धवचिभ्यो योनिसम्बन्धवाचिभ्यश्च उत्तरस्याः षष्ठ्या अलुग् भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| विद्यासम्बन्धवाचिनः, योनिसम्बन्धवाचिनः ( जननसम्बन्धवाचिनः), ह्रस्व-ऋकारान्तात् शब्दात् षष्ठीविभक्तेः अलुक् भवति उत्तरपदे परे \| ''' '''विद्या च योनिश्च तयोरितरेतरयोगद्वन्द्वः विद्यायोनी, तयोः सम्बन्धः, विद्यायोनिसम्बन्धास्तेभ्यो विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यः \| ऋतः इत्यत्र तदन्तविधिः भवति, अतः ऋदन्तात् इति \| ऋतः पञ्चम्यन्तं, विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यः पञ्चम्यन्तम् \| '''षष्ठ्या आक्रोशे''' (६.३.२१) इत्यस्मात् सूत्रात् षष्ठ्या इत्यस्य अनुवृत्तिः\| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''ऋतः विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यः''' '''षष्ठ्या अलुगुत्तरपदे''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,301: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>होतुः अन्तेवासी = होतुरन्तेवासी \|</big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अलौकिकविग्रहः = होतृ + ङस् + अन्तवासिन् + सु \| अत्र '''षष्ठी''' (</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋतो विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२३</span>) इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋकारान्तेभ्यो विद्यसम्बन्धवचिभ्यो उत्तरस्याः षष्ठ्या अलुग् भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">केवलं </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन्तेवासिन्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> + सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतृ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> होतृ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ अन्तेवासिन्</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <span lang="HI">अधुना </span>'''ऋत उत्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">१</span>.<span lang="HI">१११</span>) इति सूत्रेण <span lang="HI">ऋवर्णात् /ऌवर्णात् परस्य ङसिँ/ङस्-प्रत्यययोः अकारे परे पूर्वपरयोः एकः उकारादेशः भवति </span>\| अतः होत् + उ + स् इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उरण रपरः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">( १.१.५१) इत्यनेन ऋकारस्य स्थाने यदा अण् इति आदेशः भवति, सः अण् सदा रपरः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होत्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उर्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतुर्स् इति भवति \| अग्रे होतुर्स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">रात्सस्य</span>'''<span lang="HI"> (८.२.२४) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> पदस्य अन्ते संयोगोऽस्ति </span>चेत्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">संयोगस्य प्रथमसदस्यः रेफः चेत्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रेफात्‌ परस्य सकारस्य एव लोपो भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन्यवर्णस्य न </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अतः होतुर्स् इति पदम् अस्ति, पदान्ते रेफसकारयोः संयोगः इति कृत्वा रेफात् परस्य सकारस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> होतुर् इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">खरवसानयोर्विसर्जनीयः</span>''' ( ८.३.१५)<span lang="HI"> इत्यनेन </span>खरि परे एव रेफस्य<span lang="HI"> स्थाने विसर्गादेशः</span>, अत्र अन्तेवासी इत्यस्य अकारः परः अस्ति इति कृत्वा विसर्गः न भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> होतुर्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन्तेवासिन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतुरन्तेवासिन् इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा होतुरन्तेवासिन् + सु इति भवति \| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन्तेवासिन् इति शब्दः पुंलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः पुंलिङ्गे भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतुरन्तेवासिन् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ</span>'''<span lang="HI"> (६.४.८) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> नः अङ्गस्य उपधायाः दीर्घः सर्वनामस्थाने असम्बुद्धौ च </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> होतुरन्तेवासीन् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌ </span>'''<span lang="HI">(६.१.६७) </span>इति सूत्रेण हलन्तात् प्रातिपदिकात् सु इति प्रत्ययस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> होतुरन्तेवासीन् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अग्रे </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.२.७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span></span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतुरन्तेवासी </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span> Line 1,317: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>पितुः अन्तेवासी = पितुरन्तेवासी \|</big> </span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>पितुः पुत्रः = पितुःपुत्रः \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,325: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>होतुः पुत्रः = होतुःपुत्रः \| प्रक्रिया यथापूर्वम् \|</big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,333: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>होतुः धनम् = होतृधनम् \| अलौकिकविग्रहः = होतृ + ङस् + धन + सु \|</big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विद्यायोनिसम्बदेभ्यस्तत्पूर्वोत्तरपदग्रहणम् </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति वार्तिकेन पूर्वपदस्य षष्ठ्याः अलुक् न भवति यतोहि होतुः धनम् इत्यत्र होतुः इति पदं विद्यासम्बन्धवाचि अस्ति किन्तु धन-शब्दः विद्यासम्बन्धवाची अपि नास्ति, योनिसम्बन्धवाची अपि नास्ति \| समासप्रक्रियायां समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति, पूर्वोत्तरपदयोः सुब्लुक् भवति \| स्वादिकार्यानन्तरं '''होतृधनम्''' इति समासः सिद्धः\|</span></big> Line 1,343: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२३)<span style="font-stretch:normal;line-height:normal;font-family:Times New Roman"> </span></span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विभाषा स्वसृपत्योः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२४</span>) = ह्रस्व-ऋकारान्तात् शब्दात् षष्ठीविभक्तेः विकल्पेन अलुक् भवति स्वसृ, पति च शब्दयोः परयोः \| <span lang="HI">स्वसृ</span>,<span lang="HI"> पति इत्येतयोः उत्तरपदयोः ऋकारान्तेभ्यः विद्यायोनिसम्बन्धवाचिभ्यः विभाषा </span>अ<span lang="HI">लुग् भवति</span> \| स्वसा च पतिश्च तयोरितरेतरयोगद्वन्द्वः स्वसृपती, तयोः स्वसृपत्योः \| विभाषा प्रथमान्तं, स्वसृपत्योः सप्तमीद्विवचनान्तम् \| '''षष्ठ्या आक्रोशे''' ( ६.३.२१) इत्यस्मात् सूत्रात् षष्ठ्या इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''<span lang="HI">ऋतो विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यः</span>''' ( ६.३.२३) इत्यस्मात् सूत्रात् ऋतः इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''अलुगुत्तरपदे''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">१</span>) इत्यस्य अधिकारः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''ऋतः''' '''षष्ठ्या अलुक् स्वसृपत्योः उत्तरपदयोः''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,351: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः पितुर्भ्यामन्यतरस्याम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ८.३.८५) =</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासे </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः पितुः इत्येताभ्यां परस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसृशब्दस्य सकारस्य विकल्पेन षकारादेशः भवति यदा मातुः , पितु च शब्दस्य अन्ते </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इण् वर्णः, कवर्गीयवर्णः अस्ति , नुं , विसर्गः, शर्-प्रत्याहरस्थवर्णः मध्ये चेदपि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> \| </span><span> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः पितुः इत्ये<span lang="HI">ताभ्या</span>म् उ<span lang="HI">त्तरस्य स्वसृशब्दस्य अन्यतरस्यां मूर्धन्यादेशो भवति समासे</span>\| <span lang="HI">आदेशः तु मूर्धन्यवर्णस्य इत्येव उक्तं</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परं स्थानेऽन्तरतमः इत्यनेन ट्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ठ्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ड्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ढ्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ण्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ष्‌ इत्येषु मूर्धन्यवर्णेषु षकारस्य नैकट्यम्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः षकारः एव आदिष्टः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नुम्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विसर्गः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शर्‍-प्रत्याहारस्थ-वर्णः एषु अन्यतमः मध्ये अस्ति चेदपि कार्यं भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इण्‌-प्रत्याहरे इमे वर्णाः अन्तर्भूताः— इ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऌ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ए</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ओ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऐ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">औ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ह</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">व</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">र</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ल </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्य कार्यस्य नाम षत्वविधिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुश्च पितुश्च तयोरितरेतरयोगद्वन्द्वः, मातुःपितरौ, ताभ्यां मातुः पितुर्भ्याम्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| मातुःपितुर्भ्यां पञ्चम्यन्तम्, अन्यतरस्यां सप्तमीप्रतिरूपकमव्ययम्\| '''मातृपितृभ्यां स्वस्वा''' ( ८.३.८४) इत्यस्मात् सूत्रात् स्वसा इत्यस्य विभक्तिपरिणां कृत्वा स्वसुः इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''सहे साडः सः''' ( ८.३.५६) इत्यस्मात् सः इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''अपदान्तस्य''' '''मूर्धन्यः''' ( ८.३.५५), '''इण्कोः''' ( ८.३.५७) इत्यनयोः अधिकारः \| '''नुम्विसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि''' ( ८.३.५८) इत्यस्य सम्पूर्णतया अनुवृत्तिः \| '''समासेऽङ्गुले सङ्गः'''( ८.३.८०) इत्यस्मात् सूत्रात् समासे इत्यस्य अनुवृत्तिः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''समासे''' '''मातुः पितुर्भ्याम् स्वसुः इण्कोः नुम्विसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि''' '''सः अपदान्तस्य''' '''मूर्धन्यः अन्यतरस्याम्''' \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,365: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः स्वसा = मातुःष्वसा, मातुःस्वसा\| अलौकिकविग्रहः = मातृ + ङस् + स्वसृ + सु \| अत्र '''षष्ठी''' (</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विभाषा स्वसृपत्योः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२४</span>) इत्यनेन ह्रस्व-ऋकारान्तात् शब्दात् षष्ठीविभक्तेः विकल्पेन अलुक् भवति स्वसृ, पति च शब्दयोः परयोः \|<span lang="HI"> </span></span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,375: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">केवलं </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> + सु इत्यत्र सुब्लुक् भवति परन्तु </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इत्यत्र सुब्लुक् न भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ङस् इति उपसर्जनसंज्ञकस्य पूर्वनिपातः भवति</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातृ</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+ स्वसृ</span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> <span lang="HI">अधुना </span>'''ऋत उत्''' (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">१</span>.<span lang="HI">१११</span>) इति सूत्रेण <span lang="HI">ऋवर्णात् /ऌवर्णात् परस्य ङसिँ/ङस्-प्रत्यययोः अकारे परे पूर्वपरयोः एकः उकारादेशः भवति </span>\| अतः मात् + उ + स् इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उरण रपरः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">( १.१.५१) इत्यनेन ऋकारस्य स्थाने यदा अण् इति आदेशः भवति, सः अण् सदा रपरः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मात्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उर्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुर्स् इति भवति \| अग्रे मातुर्स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">रात्सस्य</span>'''<span lang="HI"> (८.२.२४) </span>इत्यनेन<span lang="HI"> पदस्य अन्ते संयोगोऽस्ति </span>चेत्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">संयोगस्य प्रथमसदस्यः रेफः चेत्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">रेफात्‌ परस्य सकारस्य एव लोपो भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अन्यवर्णस्य न </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अतः मातुर्स् इति पदम् अस्ति, पदान्ते रेफसकारयोः संयोगः इति कृत्वा रेफात् परस्य सकारस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुर् इति भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">खरवसानयोर्विसर्जनीयः</span>''' ( ८.३.१५)<span lang="HI"> इत्यनेन </span>खरि परे रेफस्य<span lang="HI"> स्थाने विसर्गादेशः </span></span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुः इति भवति</span><span style="font-family:Mangal,serif"> \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः + स्वसृ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः पितुर्भ्यामन्यतरस्याम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ८.३.८५) इत्यनेन</span><span lang="HI" style="font-family:Mangal,serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासे </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः पितुः इत्येताभ्यां परस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसृशब्दस्य सकारस्य विकल्पेन षकारादेशः भवति यदा मातुः , पितु च शब्दस्य अन्ते </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इण् वर्णः, कवर्गीयवर्णः अस्ति , नुं , विसर्गः, शर्-प्रत्याहरस्थवर्णः मध्ये चेदपि </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुःस्वसृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इत्यत्र मातु इत्यत्र उकारः इण्वर्णः अस्ति मध्ये विसर्गस्य व्यधाने चेदपि स्वसृ इत्यस्य आदिमसकारस्य स्थाने षकारादेशः भवति ~~विकल्पेने~~विकल्पेन \| अतः मातुःष्वसृ इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा मातुःष्वसृ +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसा इति शब्दः स्त्रीलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः स्त्रीलिङ्गे भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुःष्वसृ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च</span>'''<span lang="HI"> </span>( ७.१.१४) इत्यनेन <span lang="HI">ऋदन्तशब्दा</span>नां</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा उशनस्/पुरुदंसस्/अनेहस्-एतेषां शब्दानां असम्बुद्धौ सुँ-प्रत्यये परे अनङ् आदेशः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> </span>मातुःष्वस् + अनङ् + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अनङ् इति आदेशः ङित् इति कृत्वा अन्तादेशः भवति, अनङ् इत्यत्र ङकारस्य, नकारोत्तरवर्ती अकारस्य इत्संज्ञा भूत्वा लोपः भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुःष्वसन् + स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अप्तृन्तृच्स्वसृनप्तृनेष्टृत्वष्टृक्षत्तृहोतृपोतृप्रशास्तॄणाम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.४.११) इत्यनेन <span lang="HI">तृन्-प्रत्ययान्तशब्दाः</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तृच्-प्रत्ययान्तशब्दाः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा अप्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नप्तृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नेष्टृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">त्वष्टृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">क्षत्तृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पोतृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा प्रशातृ - एतेषामङ्गस्य उपधायाः असम्बुद्धिवाचके सर्वनामस्थानपरे दीर्घः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुःष्वसान्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌ </span>'''<span lang="HI">(६.१.६७) </span>इति सूत्रेण हलन्तात् प्रातिपदिकात् सु इति प्रत्ययस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुःष्वसान् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अग्रे </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.२.७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span></span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुःष्वसा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,391: <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">यस्मिन् पक्षे '''मातुः पितुर्भ्यामन्यतरस्याम्''' ( ८.३.८५) इत्यनेन षत्वं न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> –</span></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुःस्वसृ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'''मातुः पितुर्भ्यामन्यतरस्याम्'''</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.३.८५) इति सूत्रस्य कार्यं विकल्पेन भवति इत्यतः यस्मिन् पक्षे अस्य कार्यं न भवति तस्मिन् पक्षे स्वसृ इत्यस्य आदिमसकारस्य स्थाने षत्वं न भवति ' <span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः मातुःस्वसृ इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा मातुःस्वसृ +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसा इति शब्दः स्त्रीलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः स्त्रीलिङ्गे भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुःस्वसृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च</span>'''<span lang="HI"> </span>( ७.१.१४) इत्यनेन <span lang="HI">ऋदन्तशब्दा</span>नां</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा उशनस्/पुरुदंसस्/अनेहस्-एतेषां शब्दानां असम्बुद्धौ सुँ-प्रत्यये परे अनङ् आदेशः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> </span>मातुःस्वसृ + अनङ् + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अनङ् इति आदेशः ङित् इति कृत्वा अन्तादेशः भवति, अनङ् इत्यत्र ङकारस्य, नकारोत्तरवर्ती अकारस्य इत्संज्ञा भूत्वा लोपः भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुःस्वसन् + स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अप्तृन्तृच्स्वसृनप्तृनेष्टृत्वष्टृक्षत्तृहोतृपोतृप्रशास्तॄणाम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.४.११) इत्यनेन <span lang="HI">तृन्-प्रत्ययान्तशब्दाः</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तृच्-प्रत्ययान्तशब्दाः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा अप्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नप्तृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नेष्टृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">त्वष्टृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">क्षत्तृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पोतृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा प्रशातृ - एतेषामङ्गस्य उपधायाः असम्बुद्धिवाचके सर्वनामस्थानपरे दीर्घः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुःस्वसान्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌ </span>'''<span lang="HI">(६.१.६७) </span>इति सूत्रेण हलन्तात् प्रातिपदिकात् सु इति प्रत्ययस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातुःस्वसान् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अग्रे </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.२.७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span></span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुःस्वसा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,429: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृपितृभ्यां स्वसा</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ८.३.८४) = समासे </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृ पितृ इत्येताभ्यां परस्य </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसृशब्दस्य सकारस्य विकल्पेन षकारादेशः भवति यदा मातुः , पितु च शब्दस्य अन्ते </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इण् वर्णः, कवर्गीयवर्णः अस्ति , नुं , विसर्गः, शर्-प्रत्याहरस्थवर्णः मध्ये चेदपि</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> \| </span><span> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः पितुः इत्ये<span lang="HI">ताभ्या</span>म् ~~उ<span lang="HI">त्तरस्य~~उत्तरस्य स्वसृशब्दस्य मूर्धन्यादेशो भवति समासे~~</span>~~ \|</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः पितुः इत्ये<span lang="HI">ताभ्या</span>म् उ<span lang="HI">त्तरस्य स्वसृशब्दस्य अन्यतरस्यां मूर्धन्यादेशो भवति समासे</span> \| <span lang="HI">आदेशः तु मूर्धन्यवर्णस्य इत्येव उक्तं</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परं स्थानेऽन्तरतमः इत्यनेन ट्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ठ्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ड्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ढ्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ण्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ष्‌ इत्येषु मूर्धन्यवर्णेषु षकारस्य नैकट्यम्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः षकारः एव आदिष्टः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नुम्‌</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विसर्गः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">शर्‍-प्रत्याहारस्थ-वर्णः एषु अन्यतमः मध्ये अस्ति चेदपि कार्यं भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इण्‌-प्रत्याहरे इमे वर्णाः अन्तर्भूताः— इ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">उ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऋ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऌ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ए</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ओ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ऐ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">औ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ह</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">य</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">व</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">र</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">ल </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अस्य कार्यस्य नाम षत्वविधिः </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">माता च पिता च मातृपितरौ ताभ्यां मातृपितृभ्याम्\| मातृपितृभ्यां पञ्चम्यन्तं, स्वसा प्रथमान्तम्\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सहे साडः सः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ८.३.५६) इत्यस्मात् सः इत्यस्य अनुवृत्तिः \| '''अपदान्तस्य''' '''मूर्धन्यः''' ( ८.३.५५), '''इण्कोः''' ( ८.३.५७) इत्यनयोः अधिकारः \| '''नुम्विसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि''' ( ८.३.५८) इत्यस्य सम्पूर्णतया अनुवृत्तिः \| '''समासेऽङ्गुले सङ्गः'''( ८.३.८०) इत्यस्मात् सूत्रात् समासे इत्यस्य अनुवृत्तिः \| <span lang="HI">अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— </span>'''समासे''' '''मातुः पितुर्भ्याम् स्वसुः इण्कोः नुम्विसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि''' '''सः अपदान्तस्य''' '''मूर्धन्यः '''\|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः स्वसा = मातृष्वसा \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातुः स्वसा = मातृष्वसा \| अलौकिकविग्रहः = मातृ + ङस् + स्वसृ + सु \| अत्र '''षष्ठी''' (</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">२</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">.</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">८</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">) इति सूत्रेण षष्ठीतत्पुरुषसमासः विधीयते \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इदानीं</span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सुपो धातुप्रातिपदिकयोः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (२.४.७१) इत्यनेन सुप् प्रत्ययानां लोपः भवति स्म परन्तु </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">विभाषा स्वसृपत्योः</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (<span lang="HI">६</span>.<span lang="HI">३</span>.<span lang="HI">२४</span>) इत्यनेन ह्रस्व-ऋकारान्तात् शब्दात् षष्ठीविभक्तेः विकल्पेन अलुक् भवति स्वसृ, पति च शब्दयोः परयोः \|<span lang="HI"> </span></span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,447: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृ + स्वसृ </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span>'<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">'''मातृपितृभ्यां स्वसा'''</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">( ८.३.८४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> इति सूत्रेण स्वसृ इत्यस्य आदिमसकारस्य स्थाने षत्वं भवति ' <span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अतः मातृष्वसृ इति प्रातिपदिकं सिद्धम् \| तस्मात् सुबुत्पत्तिः भूत्वा मातृष्वसृ +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु इति भवति</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">परवल्लिङ्गं</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.६) इत्यनेन द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यल्लिङ्गं तत् </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">भवति</span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसा इति शब्दः स्त्रीलिङ्गे अस्ति इति कृत्वा समासः स्त्रीलिङ्गे भवति \| </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातृस्वसृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> +</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च</span>'''<span lang="HI"> </span>( ७.१.१४) इत्यनेन <span lang="HI">ऋदन्तशब्दा</span>नां</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा उशनस्/पुरुदंसस्/अनेहस्-एतेषां शब्दानां असम्बुद्धौ सुँ-प्रत्यये परे अनङ् आदेशः भवति </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|<span lang="HI"> </span>मातृष्वसृ + अनङ् + सु </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> अनङ् इति आदेशः ङित् इति कृत्वा अन्तादेशः भवति, अनङ् इत्यत्र ङकारस्य, नकारोत्तरवर्ती अकारस्य इत्संज्ञा भूत्वा लोपः भवति \| </span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृष्वसन् + स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अप्तृन्तृच्स्वसृनप्तृनेष्टृत्वष्टृक्षत्तृहोतृपोतृप्रशास्तॄणाम्</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ६.४.११) इत्यनेन <span lang="HI">तृन्-प्रत्ययान्तशब्दाः</span></span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तृच्-प्रत्ययान्तशब्दाः</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा अप्</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स्वसृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नप्तृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">नेष्टृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">त्वष्टृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">क्षत्तृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">होतृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">पोतृ</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">, </span><span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">तथा प्रशातृ - एतेषामङ्गस्य उपधायाः असम्बुद्धिवाचके सर्वनामस्थानपरे दीर्घः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातृष्वसान्</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">+</span> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">स् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> '''<span lang="HI">हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्‌ </span>'''<span lang="HI">(६.१.६७) </span>इति सूत्रेण हलन्तात् प्रातिपदिकात् सु इति प्रत्ययस्य लोपः भवति </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> मातृष्वसान् </span><span style="font-family:Arial,sans-serif">→</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">अग्रे </span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य</span>'''<span lang="HI" style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> (८.२.७) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रेण<span lang="HI"> प्रातिपदिकसंज्ञक-पदस्य अन्ते विद्यमानस्य नकारस्य लोपः </span></span>'''<span style="font-family:Arial,sans-serif">→ </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृष्वसा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति समासः सिद्धः भवति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,461: <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big>पितुः स्वसा = पितृष्वसा \|</big> </span> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृष्वसा, पितृष्वा इत्यत्र तु स्वसा इत्यस्य आदिमसकारस्य षकारादेशः अप्राप्तः आसीत् '''आदेशप्रत्यययोः''' ( ८.३.५९) यतोहि सकारः प्रत्ययस्य अवयवः नास्ति \| अपि च '''सात्पदाद्योः''' (८.३.१११) इति सूत्रेण <span lang="HI">पदा</span>देः सकारस्य<span lang="HI"> मूर्धन्यादेशो न भवति</span> \| अतः </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृपितृभ्यां स्वसा</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ८.३.८४) इति सूत्रस्य आवश्यकता अस्ति \|</span></big> <span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"><big> </big></span> Line 1,467: <big><br /></big> <big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">असमासे तु <span lang="HI">मातुः स्वसा</span>, पितुः स्वसा इति भवति \| अत्र समासः नास्ति इति कृत्वा </span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">मातृपितृभ्यां स्वसा</span>'''<span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> ( ८.३.८४) </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">इति सूत्रं कार्यं न करोति यतोहि तत् सूत्रं समासे एव भवति \| समासः नास्ति इति कारणेन षत्वं न भवति</span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif">\|</span></big><span style="font-family:Nirmala UI,sans-serif"> </span>