Samskrita Vyakaranam

14---samAsaH/2B--avyayibhavasamasah-dvitiiyabhAgaH: Difference between revisions

Page Discussion

14---samAsaH/2B--avyayibhavasamasah-dvitiiyabhAgaH (view source)

Revision as of 09:25, 25 May 2021

39,372 bytes removed ,  3 years ago
no edit summary
VisualWikitext
No edit summary
No edit summary
Line 223:
<big>अन्यविषयः कः इति चेत् प्रकृतसूत्रे प्रति इति शब्दः तृतीयाविभक्तौ अस्ति | अतः कथं वा तस्य प्रथमायां परिवर्तनं भवति इत्यपि प्रश्नः उदेति | यदि चिन्तनार्थं वयं वदामः यत् प्रति इति अव्ययं तृतीयायामेव स्यात् तस्य परिवर्तनं मा भूत्, सुप्, अव्ययं च अनयोः पदयोः अनुवृत्तिः क्रियते प्रकृतसूत्रे | अस्यां स्थितौ किं भविष्यति?</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>अव्ययम् इति पदं प्रथमान्तं पदम् अभविष्यत्, सुप् इति पदस्य अपि प्रथमान्तमेव | परन्तु प्रति इति अव्ययं तु तृतीयायाम् अस्ति | अनेन मात्रार्थे अव्ययं सुप् प्रतिना सुपा सह समस्यते इति अर्थः निष्पद्यते |  अनुवृत्ति-सहित-सूत्रं भवति ‌— '''  मात्रार्थे अव्ययं सुप्  प्रतिना  सुपा सह अव्ययीभावः समासः |  '''एतादृशः अर्थः नेष्यते एव इत्यतः सुप्, अव्ययं च अनयोः पदयोः अनुवृत्तिः अपि निराकृता |</big>
Line 230 ⟶ 229:
<big>'''सुप् प्रतिना मात्रार्थे''' ( २.१.९) इति सूत्रे प्रतिना इति पदं तृतीयान्तं पदम् अस्ति, अतः तस्य उपसर्जनसंज्ञा कदापि न भवति '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' ( १.२.४३) इत्यनेन | अनेन अपि ज्ञायते यत् प्रति इति शब्दस्य पूर्वनिपातः नैव भवति इति | परन्तु स्पष्टप्रतिपत्त्यर्थं प्रकृतसूत्रे एव पाणिनिना सुप् इत्युक्तम्  |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>सारांशः अस्ति यत् इष्टसाधानार्थं प्रकृतसूत्रे एव सुप् इति कथनम् उचितम्  इति कृत्वा सुप्, अव्ययं च अनयोः पदयोः अनुवृत्तिः नेष्यते अस्मिन् सूत्रे |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>यथा -</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>१) सूपस्य लेशः = सूपप्रति | किञ्चित् सूपः इत्यर्थः | लेशः इति शब्दः अल्प-मात्रार्थे अस्ति इत्यतः प्रति इति शब्देन तस्य बोधनं क्रियते |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>२) शाकस्य लेशः = शाकप्रति | किञ्चित् शाकम्  इत्यर्थः |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>अलौकिकविग्रहवाक्यं – शाक+ङस् +प्रति| प्रक्रिया चिन्तनीया |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>३) सर्पिषः लेशः = सर्पिःप्रति /  सर्पि≍ प्रति |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>अलौकिकविग्रहवाक्यं – सर्पिस्+ङस् +प्रति |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>सर्पिस्+ प्रति इति प्रातिपदिकम् |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>सर्पिस्+ प्रति  '''→''' अधुना '''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) इत्यनेन पदान्त-सकारस्य स्थाने रु-आदेशो भवति | अतः सर्पिरु+प्रति इति भवति | रु इत्यत्र उकारः अनुनासिकः अतः तस्य इत्संज्ञा भूत्वा लोपः भवति| सर्पिर्+प्रति इति भवति |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>सर्पिर्+प्रति ''' → खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५) इत्यनेन पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गो भवति खरि परे | अतः सर्पिःप्रति इति भवति |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>सर्पिः+प्रति '''→''' अधुना  '''कुप्वोः ≍ क ≍ पौ च''' (८.३.३७) इत्यनेन कवर्गे परे पवर्गे च परे विसर्गस्य स्थाने उपध्मानीयः विसर्गादेशो भवति, पक्षे विसर्गः एव तिष्ठति | अतः '''सर्पिःप्रति /  सर्पि≍प्रति''' इति समासः सिद्ध्यति |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>४) सुखस्य लेशः = सुखप्रति |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>५) अन्नस्य लेशः = अन्नप्रति |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>६) जलस्य लेशः = जलप्रति |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>यदि वदामः वृक्षं वृक्षं प्रति = प्रतिवृक्षम् इति | प्रतिवृक्षम् इति समासे तु प्रति इति अव्ययं मात्रार्थे नास्ति इत्यतः प्रकृतसूत्रेण समासः न कार्यः | अस्मिन् उदाहरणे तु प्रति इति अव्ययं वीप्सार्थे अस्ति |</big>
 
<font size="4">'''<span lang="SA">सुप् प्रतिना मात्रार्थे</span>''' ( <span lang="SA">२.१.९) =</span>   <span lang="SA">समर्थः सुबन्तपदं</span>  <span lang="SA">मात्राऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना शब्देन सह समस्यते</span>, <span lang="SA">अव्ययीभावश्च समासो भवति</span>|<span lang="SA"> मात्रा इति शब्दस्य पर्यायशब्दाः</span> - <span lang="SA">बिन्दुः</span>, <span lang="SA">स्तोकं</span>, <span lang="SA">लेशः</span>, <span lang="SA">अल्पम् इत्यादयः </span>|<span lang="SA"> प्रति इति अव्ययं मात्रार्थं द्योतयति </span>| <span lang="SA">सुप्</span>  <span lang="SA">प्रथमान्तं</span>, <span lang="SA">प्रतिना तृतीयान्तं</span>, <span lang="SA">मात्रार्थे सप्तम्यन्तम् </span>| '''<span lang="SA">सह सुपा </span>'''(<span lang="SA">२.१.४) इत्यस्मात् सूत्रात् सुपा इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति</span>|<span lang="SA"> </span><span lang="SA"> </span>'''<span lang="SA">प्राक्कडारात्समासः</span>''' (<span lang="SA">२.१.३) इत्यस्य अधिकारः अस्ति</span> | '''<span lang="SA">समर्थः पदविधिः </span>'''(<span lang="SA">२.१.१) इति परिभाषासूत्रस्य अर्थः अपि उपस्थितः भवति</span>| '''<span lang="SA">अव्ययीभावः </span>'''(<span lang="SA">२.१.५) इत्यस्य अधिकारः</span>|<span lang="SA"> अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— </span>'''  <span lang="SA">सुप् मात्रार्थे</span>  <span lang="SA">प्रतिना सुपा सह अव्ययीभावः समासः </span>|'''</font>
 
<big>'''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) = पदान्त-सकारस्य च सजुष्‌-शब्दस्य षकारस्य च स्थाने रु-आदेशो भवति | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन न केवलं यत्‌ पदं सकारः अस्ति, अपि तु यस्य पदस्य अन्ते सकारः अस्ति | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन पदान्तस्य वर्णस्य स्थाने रु-आदेशः न तु पूर्णपदस्य | सश्च सजुश्च ससजुषौ, इतरेतरद्वन्द्वः, तयोः ससजुषोः | ससजुषोः षष्ठ्यन्तं, रुः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | '''पदस्य''' (८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''ससजुषोः पदस्य रुः''' |</big>
Retrieved from "https://worldsanskrit.net/wiki/Special:MobileDiff/4390"