6---sArvadhAtukaprakaraNam-anadantam-aGgam/11---dhAtupAThe-hal-sandhiH-4: Difference between revisions

अत्र अस्माकं प्रमुखसिद्धान्तः जश्त्वम्‌ | किमर्थम्‌ ? प्रत्ययस्य आदौ यः धकारः अस्ति सः झशि अस्ति किल (वर्गस्य तृतीयचतुर्थयोरन्यतमो वर्णोऽस्ति) | यत्र प्रत्ययस्य आदौ सकारः, तकारः, थकारः च आसीत्‌, तत्र प्रत्ययस्य आदिमवर्णः खरि आसीत्‌‍ इति कारणतः '''खरि च''' इत्यनेन सर्वत्र चर्त्वं भवति स्म | परञ्च अधुना खर्‍खर् न अपि तु झश्‌ परे अस्ति अतः जश्त्वं भवति, नाम वर्गस्य तृतीयसदस्यादेशः | सूत्रम्‌ इदम्‌—

अत्र कृन्द्धि, रुन्द्धि इत्यनयोः विकल्पेन दलोपं कृत्वा कृन्धि, रुन्धि भवतः | सूत्रमस्ति झरो झरि सवर्णे इति; अधोलिखितं विवरणं कृपया पठ्यताम्‌ | तदा रुन्ध्‌‍-धातोः उदाहरणं पश्याम— जश्त्वं कृत्वा रुन्द्‌ + धि इति स्थितिः | अस्मिन्‌ न्‌ इति हल् दकारात्‌ प्राक्‌‌, द्‌ इति झर्, ध्‌ इति दकारस्य सवर्णझर्‍सवर्णझर् दकारात्‌ परे | अतः हल्‌-परतः दकारः, यस्मात्‌ परे सवर्णझर्‍सवर्णझर् धकारः—इति स्थितिः | अस्यां दशायां हल्‌-परतः झरः दकारस्य विकल्पेन लोपः |

ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः (६.३.१११) = ढरेफयोर्लोपनिमित्तयोः पूर्वस्याणो दीर्घः | ढकाररेफयोः लोपस्य निमित्तकढकाररेफे परे, अण्‌-प्रत्याहारे स्थितस्य दीर्घादेशो भवति | ढ्रलोपे इति द्वन्द्वगर्भ-उपपदतत्पुरुषसमासः— ढ्‌ च र्‍र् च ढ्रौ, इतरेतरद्वन्द्वः, ढ्रौ लोपयतीति ढ्रलोपः, तस्मिन्‌ ढ्रलोपे | ढ्रलोपः गर्भद्वन्द्वः उपपदतत्पुरुषः | ढ्रलोपे सप्तम्यन्तं, पूर्वस्य षष्ठ्यन्तं, दीर्घः प्रथमान्तम्‌, अणः षष्ठ्यन्तम्‌, अनेकपदमिदं सूत्रम्‌ | सूत्रं स्वयं सम्पूरणम्‌— ढ्रलोपे पूर्वस्य अणः दीर्घः |