page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
7---ArdhadhAtukaprakaraNam/04---karmaNi-bhAve-ca: Difference between revisions
7---ArdhadhAtukaprakaraNam/04---karmaNi-bhAve-ca (view source)
Revision as of 17:18, 10 July 2022
, 1 year agono edit summary
Gargi Dixit (talk | contribs) (added links to recordings) |
No edit summary |
||
| (12 intermediate revisions by 5 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:04a - कर्मणि भावे च}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!<big>ध्वनिमुद्रणानि</big>
|-
|<big>'''2020 वर्गः'''</big>
|-
|<big>१) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/217_karmaNi-bhAve-ca---paricayaH_2020-08-04.mp3 karmaNi-bhAve-ca---paricayaH_2020-08-04]</big>
|-
|<big>२) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/218_karmaNi-bhAve-ca---AkArAnta-ejanta-ca-dhAtavaH_%2B_ikArAntadhAtavaH_2020-08-11.mp3 karmaNi-bhAve-ca---AkArAnta-ejanta-ca-dhAtavaH_+_ikArAntadhAtavaH_2020-08-11]</big>
|-
|<big>३) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/219_i-iikArAntadhAtavaH_%2B_u-UkArAntadhAtavaH_%2B_Ru-RUkArAntadhAtavaH_2020-08-18.mp3 karmaNi-bhAve-ca---i-iikArAntadhAtavaH_+_u-UkArAntadhAtavaH_+_Ru-RUkArAntadhAtavaH_2020-08-18]</big>
|-
|<big>४) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/220_karmaNi-bhAve-ca---halantadhAtavaH---sAmAnyAH_%2B_dhAtvAdeshAH_%2B_samprasAraNidhAtavaH_2020-08-25.mp3 karmaNi-bhAve-ca---halantadhAtavaH---sAmAnyAH_+_dhAtvAdeshAH_+]</big><big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/220_karmaNi-bhAve-ca---halantadhAtavaH---sAmAnyAH_%2B_dhAtvAdeshAH_%2B_samprasAraNidhAtavaH_2020-08-25.mp3 _samprasAraNidhAtavaH_2020-08-25]</big>
|-
|<big>५) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/221_karmaNi-bhAve-ca---samprasAraNidhAtavaH_%2B_NijantadhAtavaH_2020-09-01.mp3 karmaNi-bhAve-ca---samprasAraNidhAtavaH_+_NijantadhAtavaH_2020-09-01]</big>
|-
|<big>'''2017 वर्गः'''</big>
|-
|<big>१) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/120_bhAva-karma-prakriyA---paricayaH__AkArAnta-ejanta-ca-dhAtavaH__ikArAntadhAtavaH_2017-06-18.mp3 bhAva-karma-prakriyA---paricayaH_+_AkArAnta-ejanta-ca-dhAtavaH_+_ikArAntadhAtavaH_2017-06-18]</big>
|-
|<big>२) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/121_bhAva-karma-prakriyA---iikArAnta-ukArAnta-UkArAnta-RukArAnta-ca-dhAtavaH_2017-06-25.mp3 bhAva-karma-prakriyA---iikArAnta-ukArAnta-UkArAnta-RukArAnta-ca-dhAtavaH_2017-06-25]</big>
|-
|<big>३) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/122_bhAva-karma-prakriyA---RUkArAnta--dhAtavaH__halanta-dhAtavaH--sAmAnyAH-vishiShTAshca_2017-07-02.mp3 bhAva-karma-prakriyA---RUkArAnta--dhAtavaH_+_halanta-dhAtavaH--sAmAnyAH-vishiShTAshca_2017-07-02]</big>
|-
|<big>४) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/123_bhAva-karma-prakriyA---samprasAraNi-dhAtavaH_2017-07-09.mp3 bhAva-karma-prakriyA---samprasAraNi-dhAtavaH_2017-07-09]</big>
|-
|<big>५) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/124_bhAva-karma-prakriyA---anidit-dhAtavaH__Nijanta-dhAtavaH_2017-07-16.mp3 bhAva-karma-prakriyA---anidit-dhAtavaH_+_Nijanta-dhAtavaH_2017-07-16]</big>
|-
|<big>६) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/125_bhAva-karma-prakriyA---Nijanta-dhAtavaH_2017-07-23.mp3 bhAva-karma-prakriyA---Nijanta-dhAtavaH_2017-07-23]</big>
|-
|<big>७) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/126_bhAva-karma-prakriyA---NijantAH-sannantAH-yangantAH-ca-dhAtavaH_2017-07-30.mp3 bhAva-karma-prakriyA---NijantAH-sannantAH-yangantAH-ca-dhAtavaH_2017-07-30]</big>
|-
|<big>८) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/127_gatavargasya-prashnAH__ArdhadhAtukalakAreShu-bhAva-karma-prakriyA_2017-08-06.mp3 gatavargasya-prashnAH_+_ArdhadhAtukalakAreShu-bhAva-karma-prakriyA_2017-08-06]</big>
|-
|<big>९) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/128_ArdhadhAtukalakAreShu-bhAva-karma-prakriyA__ajantadhAtUnAM-lRDAdiShu-vikalpaH_2017-08-13.mp3 ArdhadhAtukalakAreShu-bhAva-karma-prakriyA_+_ajantadhAtUnAM-lRDAdiShu-vikalpaH_2017-08-13] </big>
|-
|<big>१०) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/129_bhAva-karma-prakriyAyAm-ciNvadbhAvaH---ajantAnAM-han-grah-dRush-ityeShAM-ca-lRDAdiShu-_2017-08-20.mp3 bhAva-karma-prakriyAyAm-ciNvadbhAvaH---ajantAnAM-han-grah-dRush-ityeShAM-ca-lRDAdiShu-_2017-08-20]</big>
|-
|<big>११) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/130_bhAva-karma-prakriyAyAM-ciNvadbhAvaH---iDAgamasya-vidhAnam-ArdhadhAtukasyeDvalAdeH-iti-na_2017-08-27.mp3 bhAva-karma-prakriyAyAM-ciNvadbhAvaH---iDAgamasya-vidhAnam-ArdhadhAtukasyeDvalAdeH-iti-na_2017-08-27]</big>
|-
|<big>१२) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/131_NijantadhAtUnAmapi-lRuTAdiShu-bhAva-karma-prakriyAyAM-ciNvadbhAvaH_2017-09-10.mp3 NijantadhAtUnAmapi-lRuTAdiShu-bhAva-karma-prakriyAyAM-ciNvadbhAvaH_2017-09-10]</big>
|-
|<big>१३) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/133_bhAve-karmaNi-lung-lakArasya-ksa-pratyayAnta-rUpANI_2017-09-24.mp3 bhAve-karmaNi-lung-lakArasya-ksa-pratyayAnta-rUpANI_2017-09-24]</big>
|-
|<big>१४) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/134_bhAve-karmaNi-lung-lakArasya-ksa-pratyayAnta-rUpANI------_2017-10-01.mp3 bhAve-karmaNi-lung-lakArasya-ksa-pratyayAnta-rUpANI---दुह्-दिह्-लिह्-गुह्_2017-10-01]</big>
|}
<big>भावार्थे कर्मण्यर्थे च यः प्रत्ययः धातुभ्यः विधीयते, सः आर्धधातुकसंज्ञकः इति कारणतः इष्टरूपाणां साधनार्थम् आर्धधातुकप्रक्रिया उपयुज्यते | आर्धधातुकप्रक्रिया इत्यस्मात् धातुगणचिन्तनं न भवति | सर्वे उपद्विसहस्रं धातवः अन्तिमवर्णम् अधिकृत्य श्रेणीक्रियन्ते | यक्-प्रत्ययश्च वलादिः नास्ति इत्यस्मात् इडागमः न भवति कुत्रापि |</big>
<big><br />
यः तिङ् अथवा कृत्-प्रत्ययः धातोः परो वर्तते स च भाववाची कर्मवाची वा चेत्, धातोः यक्-प्रत्ययः विधीयते '''सार्वधातुके यक्''' (३.१.६७) इति सूत्रेण—</big>
<big><br />
'''सार्वधातुके यक्''' (३.१.६७) = धातुभ्यः यक्-प्रत्ययो भवति भाववाचके कर्मवाचके च सार्वधातुके प्रत्यये परे | सार्वधातुके सप्तम्यन्तं, यक् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''चिण्भावकर्मणोः''' (३.१.६६) इत्यस्मात् '''भावकर्मणोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्''' (३.१.२२) इत्यस्मात् '''धातोः''' इत्यस्य अधिकारः | '''प्रत्ययः''' (३.१.१) इत्यस्य अधिकारः; '''परश्च''' (३.१.२) इत्यस्य अधिकाराः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''धातोः यक् प्रत्ययः परश्च भावकर्मवाचिनि सार्वधातुके''' |</big>
<big><br />
'''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' (३.४.११३) = धातोः विहितः तिङ्-शित् प्रत्ययः सार्वधातुकसंज्ञको भवति | श् इत् यस्य सः शित्, बहुव्रीहिः | तिङ् च शित् च तयोः समाहारद्वन्द्वः तिङ्शित् | तिङ्शित् प्रथमान्तं, सार्वधातुकं प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''प्रत्ययः''' (३.१.१), '''परश्च''' (३.१.२), '''धातो''': (३.१.९१) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''धातोः परश्च तिङ्-शित् प्रत्ययः सार्वधातुकम्''' |</big>
<big><br />
'''आर्धधातुकं शेषः''' (३.४.११४) = धातोः विहितः तिङ्-शित्-भिन्नः प्रत्ययः आर्धधातुकसंज्ञको भवति | आर्धधातुकं प्रथमान्तं, शेषः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''प्रत्ययः''' (३.१.१), '''परश्च''' (३.१.२), '''धातो''': (३.१.९१) इत्येषाम् अधिकारः | '''धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्''' (३.१.२२) इत्यस्मात् '''धातोः''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''धातोः परश्च शेषः प्रत्ययः आर्धधातुकम्''' |</big>
<big><br />
'''आर्धधातुकं शेषः''' (३.४.११४) इति सूत्रे '''धातोः''' इत्यस्य अधिकारः द्वयोः सूत्रयोः, अनेन च द्विवारं सूत्रे आयाति | फलम् एवम् अस्ति— यः प्रत्ययः धातोः विधीयते अपि च विधायकसूत्रे साक्षात् '<nowiki/>'''धातोः'''<nowiki/>' इति उच्यते, स एव आर्धधातुकसंज्ञकः | अनेन '''गुप्तिज्किद्भ्यः सन्''' (३.१.५) इत्यस्मिन् यद्यपि सन्-प्रत्ययः धातोः विधीयते, तथापि सूत्रे साक्षात् '''धातोः''' इति पदं नायाति इत्यस्मात् सन्-प्रत्ययः आर्धधातुकः नास्ति | तदर्थम् '''आर्धधातुकस्येड् वलादेः''' (७.२.३५) इत्यस्य प्रसक्रिर्नास्ति, यस्मात् सन्-प्रत्ययः यद्यपि वलादिः तथापि तस्य इडागमो न भवति | जुगुप्सते ।</big>
<big><br />
<u>यक्-प्रत्ययस्य स्वभावः</u></big>
<big><br />
यक्-प्रत्यये '''हलन्त्यम्''' (१.३.३.) इत्यनेन अनुबन्ध-ककारस्य इत्-संज्ञा; '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन अनुबन्धस्य लोपे सति 'य' इत्यवशिष्यते | यक्-प्रत्ययस्य कित्त्वात् त्रीणि विशिष्ट-कार्याणि—</big>
<big><br />
१) '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधः वृद्धिनिषेधश्च |</big>
<big><br />
२) '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन अनिदितां धातूनाम् उपधाभूतस्य नकारस्य लोपो भवति |</big>
<big><br />
३) सम्प्रसारणं भवति सामान्यसूत्रद्वयेन— '''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५), '''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (६.१.१६) |</big>
<big><br />
<u>पदस्य निर्णयः</u></big>
<big><br />
भावेप्रयोगे कर्मणिप्रयोगे च सर्वेभ्यः धातुभ्यः आत्मनेपदसंज्ञकाः तिङ्-प्रत्ययाः एव विधीयन्ते—</big>
<big><br />
'''भावकर्मणोः''' (१.३.१३) = भावकर्मणोः विहितस्य लस्य तिबादयः आत्मनेपदिनः भवन्ति | भावश्च कर्म च तयोरितरेतरद्वन्द्वो भावकर्मणी, तयोर्भावकर्मणोः | भावकर्मणोः सप्तम्यन्तम् एकपदमिदं सूत्रम्; अत्र विषयसप्तमी | '''अनुदात्तङित आत्मनेपदम्''' (१.३.१२) इत्यस्मात् '''आत्मनेपदम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''भावकर्मणोः आत्मनेपदम्''' |</big>
<big><br />
<u>पुरुषनिर्णयः वचननिर्णयः च</u></big>
<big><br />
अकर्मकधातूनां भावेप्रयोगः भवति, सकर्मकधातूनां कर्मणिप्रयोगः भवति | भावेप्रयोगे तिङन्तरूपाणि केवलं प्रथमपुरुषस्य एकवचने एव भवन्ति | कर्मणिप्रयोगे तिङन्तरूपाणि त्रिषु पुरुषेषु त्रिषु वचनेषु च भवन्ति |</big>
<big><br />
<u>यक्-प्रत्ययस्य लकारनिमित्तिकृत्य वैशिष्ट्यम्</u></big>
<big><br />
उक्तं यत् '''सार्वधातुके यक्''' (३.१.६७) इत्यनेन धातुभ्यः यक्-प्रत्ययो भवति भाववाचके कर्मवाचके च सार्वधातुके प्रत्यये परे | अत्र धेयं यत् लकाराः अपि प्रत्ययाः | दश लकाराः सन्ति; सर्वे च आदौ आर्धधातुकसंज्ञकाः | तदा एषां लकाराणां स्थाने ये अष्टादश तिङ्-प्रत्ययाः आदिष्टाः, ते च '''तिङ्शित्सार्वधातुकम्''' (३.४.११३) इत्यनेन सार्वधातुकसंज्ञकाः | तदा '''लिट् च''' (३.४.११५) , '''लिङाशिषि''' (३.४.११६) इति सूत्राभ्यां लिट्-लकारस्य आशीर्लिङ-लकारस्य च स्थाने ये अष्टादश तिङ्-प्रत्ययाः आदिष्टाः, ते च अपवादत्वेन आर्धधातुकसंज्ञकाः | अनन्तरं '''स्यतासी लृ-लुटोः''' (३.१.३३) इत्यनेन लृटि लृङि च परे धातुतः स्यः; लुटि परे धातुतः तास् भवति | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''लृलुटोः धातोः परश्च स्यतासी प्रत्ययौ''' | अनेन लृट्, लृङ् इत्यनयोः स्य-प्रत्ययः, लुट्-लकारस्य च तास्-प्रत्ययः | '''च्लि लुङि''' (३.१.४३) इत्यनेन लुङि धातोः च्लि प्रत्ययो भवति | लुङ्-लकारस्य च्लि-प्रत्ययः | धेयं यत् स्य, तास्, च्लि एते त्रयः प्रत्ययाः न तिङ्, न वा शित्, अतः '''तिङ्शित्सार्वधातुकम्''' इत्यनेन नैव सार्वधातुकाः | अपि तु '''आर्धधातुकं शेषः''' इत्यनेन आर्धधातुकाः | फलितार्थः एवं यत् लट्, लोट्, लङ्, विधिलिङ् इत्येषां चतुर्णां लकाराणां तिङ्-प्रत्ययाः सार्वधातुकसंज्ञकाः; लिट्, लृट्, लृङ्, लुट्, लुङ्, आशिर्लिङ् इत्येषां षण्णां लकाराणां तिङ्-प्रत्ययाः आर्धधातुकसंज्ञकाः | तदर्थं '''सार्वधातुके यक्''' (३.१.६७) इत्यनेन चतुर्षु एव लकारेषु यक्-प्रत्ययो विधीयते | अवशिष्टेषु षट्सु भाववाचकानि कर्मवाचकानि च रूपाणि भवन्ति, किन्तु तत्र यक्-प्रत्ययः न भवति |</big>
<big><br />
एतदधिकृत्य अग्रे कर्मवाचकानां भाववाचकानां च रूपाणि द्वयोः समूहयोः विभज्यन्ते—</big>
<big><br />
१) लट्, लोट्, लङ्, विधिलिङ् | एषु लकारेषु यक्-प्रत्ययः विधीयते |</big>
<big><br />
२) लिट्, लृट्, लृङ्, लुट्, लुङ्, आशिर्लिङ् | एषु लकारेषु यक्-प्रत्ययः न विधीयते |</big>
<big><br />
अस्मिन् पाठे प्रथमतया तेषां लकाराणां रूपाणि साधयामः येषां कृते धातुभ्यः यक् विधीयते; अनन्तरमेव अवशिष्टानां, यत्र यक् न विधीयते | प्रथमे समूहे पुनः विभजनं क्रियते यतोहि चुरादिगणे प्रक्रिया किञ्चित् भिन्ना यतोहि स्वार्थे णिच् भवति, अतः चुरादिगणीयाः धातवः पृथक्तया अवलोक्यन्ते | अपि च आर्धधातुकप्रक्रियायां यथासामान्यं धातूनां विभजनं भवति अन्तिमवर्णम् अधिकृत्य— अजन्तानां हलन्तानां च | पुनः अजन्तेषु आकारान्ताः-एजन्ताः, इकारान्ताः-ईकारान्ताः, उकारान्ताः-ऊकारान्ताः, ऋकारान्ताः, ॠकारान्ताः च | तदा हलन्तेषु विभागचतुष्टयं— धात्वादेशाः, सम्प्रसारणिधातवः, अनिदित्-धातवः, अवशिष्टाधातवः च |</big>
<big><br />
'''A. लट्, लोट्, लङ्, विधिलिङ् | एषु लकारेषु यक्-प्रत्ययः विधीयते |'''</big>
<big><br />
1. <u>भावकर्मप्रक्रिया लटि, लोटि, लङि, विधिलिङि नवानां धातुगणानां (भ्वाद्यारभ्य क्र्यादियावत्)</u></big>
<big><br />
a) अजन्तधातवः</big>
<big><br />
१. आकारान्ताः एजन्ताः च धातवः</big>
<big><br />
अशिति प्रत्यये परे, एजन्तधातवः आकारान्ताः भवन्ति | यक्-प्रत्ययः शित् नास्ति इत्यस्मात् अत्र '''आदेच उपदेशेऽशिति''' (६.१.४५) इत्यस्य प्रवर्तनम्—</big>
<big><br />
'''आदेच उपदेशेऽशिति''' (६.१.४५) = उपदेशे एजन्तस्य धातोरात्वं न तु शिति | उपदेशे इत्यनेन औपदेशिकधातूनामेव प्रसक्तिः, न तु आतिदेशिकधातूनाम् | उपदेशावस्थायाम्, अशिति प्रत्यये परे, एजन्तधातूनाम् अन्त्यस्य एचः स्थाने आत्वादेशः | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तदन्तविधिः; '''अलोन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अन्त्यस्य अलः स्थाने | एच् इत्यनेन 'ए, ऐ, ओ, औ' | श् इत् यस्य स शित्, न शित् अशित्, तस्मिन् (विषये) अशिति, नञ्तत्पुरुषः | आत् प्रथमान्तम्, एचः षष्ठ्यन्तम्, उपदेशे सप्तम्यन्तम्, अशिति सप्तम्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''लिटि धातोरनभ्यासस्य''' (६.१.८) इत्यस्मात् '''धातोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''एचः धातोः आत् उपदेशे अशिति''' |</big>
<big><br />
यथा—</big>
<big><br />
ग्लै → ग्ला</big>
<big>म्लै → म्ला</big>
<big>ध्यै → ध्या</big>
<big>शो → शा</big>
<big>सो → सा</big>
<big>वे → वा</big>
<big>छो → छा</big>
<big><br />
यः कोऽपि आर्धधातुकप्रत्ययः भवति, सः अशित् एव | तदर्थं सर्वेषु आर्धधातुकप्रत्ययेषु परेषु एजन्तानां धातूनाम् आत्वं भवति | नाम आर्धधातुकप्रत्ययेषु परेषु सर्वे एजन्तधातवः आकारान्ताः एव भवन्ति |</big>
<big><br />
<u>आकारान्तानां (एजन्तानां च) भावकर्मप्रक्रिया</u></big>
<big><br />
ये सामान्याः आकारान्ताः एजन्ताः च धातवः सन्ति, तेषां कृते किमपि कार्यं नास्ति— वर्णमेलनमेव |</big>
<big><br />
रूपाणि एवं निर्मीयन्ते—</big>
<big><br />
घ्रा → '''भावकर्मणोः''' (१.३.१३) इत्यनेन भावकर्मणोः विहितस्य लस्य तिबादयः आत्मनेपदिनः भवन्ति → घ्रा + ते → '''सार्वधातुके यक्''' (३.१.६७) इत्यनेन कर्मवाचके सार्वधातुके प्रत्यये परे धातुभ्यः यक्-प्रत्ययः → घ्रा + यक् + ते → घ्रा + य + ते → घ्राय + ते → घ्रायते</big>
<big><br />
एवमेव—</big>
<big><br />
ध्या + यक् → ध्याय → ध्यायते</big>
<big>ग्ला + यक् → ग्लाय → ग्लायते</big>
<big>ध्मा + यक् → ध्माय → ध्मायते</big>
<big>भा + यक् → भाय → भायते</big>
<big>ला + यक् → लाय → लायते</big>
<big>वा + यक् → वाय → वायते</big>
<big>छा + यक् → छाय → छायते</big>
<big><br />
किन्तु आकारान्तेषु एजन्तेषु च धातुषु, द्वादश सन्ति येषाम् ईकारादेशो भवति |</big>
<big><br />
'''घुमास्थागापाजहातिसां हलि''' (६.४.६६) = घु, मा, स्था, गा, पा, हा (ओहाक्), सा (षो) एषां धातूनाम् आकारस्य स्थाने ईकारादेशो भवति हलादि-कित्ङित्-आर्धधातुकप्रत्यये परे | '''धात्वादेः षः सः''' (६.१.६४), '''आदेच उपदेशेऽशिति''' (६.१.४५) इत्याभ्यां षो → सा | घुश्च, माश्च, स्थाश्च, गाश्च, पाश्च, जहातिश्च, साश्च तेषामितरेतरद्वन्द्वः, घुमास्थागापाजहातिसाः, तेषां घुमास्थागापाजहातिसाम् | घुमास्थागापाजहातिसां षष्ठ्यन्तं, हलि सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''दीङो युडचि क्ङिति''' (६.४.६३) इत्यस्मात् '''क्ङिति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''आतो लोप इटि च''' (६.४.६४) इत्यस्मात् '''आतः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''ईद्यति''' (६.४.६५) इत्यस्मात् '''ईत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''आर्धधातुके''' (६.४.४६) इत्यस्य अधिकारः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''घुमास्थागापाजहातिसाम् आतः अङ्गस्य ईत् हलि''' '''क्ङिति आर्धधातुके''' |</big>
<big><br />
घु-संज्ञकधातवः षट् सन्ति— दो → दा, देङ् → दा, डुदाञ् → दा, दाण् → दा, धे → धा, डुधाञ् → धा च |</big>
<big><br />
यक्-प्रत्ययः हलादिः, कित्, आर्धधातुकः अतः '''घुमास्थागापाजहातिसां हलि''' (६.४.६६) इति सूत्रं प्रवर्तते | आहत्य द्वादश धातवः अन्तर्भवन्ति येषाम् अनेन सूत्रेण आकारस्य ईत्वं विधीयते—</big>
<big><br />
दा + यक् → दी + य → दीय (चत्वारः धातवः)</big>
<big>हा + यक् → ही + य → हीय</big>
<big>सा + यक् → सी + य → सीय</big>
<big><br />
लटि, लोटि, लङि, विधिलिङि च सर्वत्र यक् विधीयते, अतः एषु सर्वेषु स्थलेषु यत् अङ्गम् उत्पद्यते तददन्तम् इत्यतः प्रथमधातुगणसमूहस्य आत्मनेपदसंज्ञकतिङ्प्रत्ययाः विधीयन्ते | ते च एते—</big>
<big><br />
<u>आत्मनेपदिधातूनां सिद्ध-तिङ्प्रत्ययाः</u></big>
<big><br />
लटि सिद्ध-प्रत्ययाः—</big>
<big>ते इते अन्ते</big>
<big>से इथे ध्वे</big>
<big>ए वहे महे</big>
<big><br />
लोटि सिद्ध-प्रत्ययाः—</big>
<big>ताम् इताम् अन्ताम्</big>
<big>स्व इथाम् ध्वम्</big>
<big>ऐ आवहै आमहै</big>
<big><br />
लङि सिद्ध-प्रत्ययाः—</big>
<big>त इताम् अन्त</big>
<big>थाः इथाम् ध्वम्</big>
<big>इ वहि महि</big>
<big><br />
विधिलिङि सिद्ध-प्रत्ययाः—</big>
<big>ईत ईयाताम् ईरन्</big>
<big>ईथाः ईयाथाम् ईध्वम्</big>
<big>ईय ईवहि ईमहि</big>
<big><br />
डुदाञ् दाने इत्यस्य रूपाणि वक्तव्यानि कर्मणि लटि, लोटि, लङि, विधिलिङि |</big>
<big><br />
दा + यक् → दी + य → दीय + ते → दीयते</big>
<big>धा + यक् → धी + य → धीय + ते → धीयते</big>
<big>मा + यक् → मी + य → मीय + ते → मीयते</big>
<big>स्था + यक् → स्थी + य → स्थीय + ते → स्थीयते</big>
<big>गा + यक् → गी + य → गीय + ते → गीयते</big>
<big>पा + यक् → पी + य → पीय + ते → पीयते</big>
<big>हा + यक् → ही + य → हीय + ते → हीयते</big>
<big>सा + यक् → सी + य → सीय + ते → सीयते</big>
<big><br />
अनेन आकारान्तानाम् एजन्तानां च भावकर्मप्रक्रिया सम्पूर्णा |</big>
<big><br />
२. इकारान्ताः ईकारान्ताः च धातवः</big>
<big><br />
यक्-प्रत्ययस्य कित्त्वात् गुणनिषेधः |</big>
<big><br />
जि + यक् → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इत्यनेन गुणादेशः → '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधः → जि + यक्</big>
<big><br />
'''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) = इगन्ताङ्गस्य इकः गुणः भवति सार्वधातुके आर्धधातुके च प्रत्यये परे | सार्वधातुकञ्च आर्धधातुकञ्च तयोरितरेतरद्वन्द्वः सार्वधातुकार्धधातुके, तयोः सार्वधातुकार्धधातुकयोः | सार्वधातुकार्धधातुकयोः सप्तम्यन्तम्, एकपदमिदं सूत्रम् | '''मिदेर्गुणः''' (७.३.८२) इत्यस्मात् '''गुणः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | '''इको गुणवृद्धी''' (१.१.३) इत्यनेन परिभाषा-सूत्रेण, '''इकः''' स्थानी भवति यत्र स्थानी नोक्तम् | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन '<nowiki/>'''इकः अङ्गस्य'''<nowiki/>' इत्युक्ते न केवलम् इक् इति अङ्गं, किन्तु तादृशम् अङ्गं यस्य अन्ते इक्; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अङ्गस्य स्थाने गुणादेशः इति न, अपि तु अङ्गस्य अन्तिमवर्णस्य स्थाने गुणादेशः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''इकः अङ्गस्य गुणः सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' |</big>
<big><br />
'''क्क्ङिति च''' (१.१.५) = यः प्रत्ययः गित्, कित् अथवा ङित् अस्ति, अपि च तस्मात् प्रत्ययात् पूर्वं तस्य एव प्रत्ययस्य कारणतः इकः स्थाने गुणः वा वृद्धिः वा भवति स्म, सः (गुणः वृद्धिः) न भवति | ग् च क् च ङ् च तेषाम् इतरेतरद्वन्द्वः क्क्ङः; क्क्ङः इतः यस्य सः क्क्ङित्, तस्मिन् परे क्क्ङिति | द्वन्द्वगर्भबहुव्रीहिसमासः | अत्र ग्-स्थाने ककारः '''खरि च''' इत्यनेन चर्त्वसन्धिः | क्क्ङिति सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''इको गुणवृद्धी''' (१.१.३) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः; '''न धातुलोप आर्धधातुके''' (१.१.४) इत्यस्मात् '''न''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''क्क्ङिति च इकः गुणवृद्धी न''' |</big>
<big><br />
यक्-प्रत्ययः यकारादिः, कृत्सार्वधातुकयोः भिन्नश्च, अतः इकारान्तधातूनां दीर्घादेशो भवति |</big>
<big>जि + यक् → जीय → जीय + ते → जीयते |</big>
<big><br />
अनेन लटि, लोटि, लङि, विधिलिङि च रूपाणि ज्ञेयानि |</big>
<big><br />
'''अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः''' (७.४.२५) = अजन्ताङ्गस्य दीर्घादेशो भवति यकारादिप्रत्यये परे, किन्तु स च प्रत्ययः कृत्-संज्ञकः अथवा सार्वधातुकम् चेत् न भवति | '''अचश्च''' (१.२.२८) इत्यनेन अचः एव दीर्घत्वम् | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२), '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) | कृत् च सार्वधातुकञ्च कृत्सार्वधातुके, न कृत्सार्वधातुके अकृत्सार्वधातुके, तयोः अकृत्सार्वधातुकयोः | अकृत्सार्वधातुकयोः सप्तम्यन्तं, दीर्घः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अयङ् यि क्ङिति''' (७.४.२२) इत्यस्मात् '''यि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अचः अङ्गस्य''' '''दीर्घः यि''' '''अकृत्सार्वधातुकयोः''' |</big>
<big><br />
'''अचश्च''' (१.२.२८) = यत्र यत्र ह्रस्वः, दीर्घः, प्लुतः च विधीयन्ते, तत्र तत्र '''अचः''' इति षष्ठ्यन्तं पदम् आगत्य उपस्थितं भवति | परिभाषा-सूत्रम् | अचः षष्ठ्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''ऊकालोऽज्झ्रस्वदीर्घप्लुतः''' (१.२.२७) इत्यस्मात् '''अच्''', '''ह्रस्वदीर्घप्लुतः''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | तत्र विभक्तिपरिणामेन तृतीयान्तं भवति, '''ह्रस्वदीर्घप्लुतैः''' ('''शब्दैः''') | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ह्रस्वदीर्घप्लुतैः अचः च अच्''' |</big>
<big><br />
एवमेव क्षि → क्षीयते, श्रि → श्रीयते, ज्रि → ज्रीयते, रि → रीयते, पि → पीयते |</big>
<big><br />
ईकारान्तधातूनामपि तदेव कार्यं— '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इत्यनेन गुणादेशः, '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधः, '''अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः''' (७.४.२५) इत्यनेन दीर्घादेशः | अनेन अन्ततो गत्वा ईकारान्तधातवः यथावत् तिष्ठन्ति |</big>
<big><br />
नी + यक् → नीय → नीय + ते → नीयते</big>
<big><br />
भी + यक् → भीय → भीय + ते → भीयते</big>
<big><br />
अस्य अपवादः शीङ्-धातुः |</big>
<big><br />
शीङ् + यक् → शय् + य → शय्य → शय्य + ते → शय्यते</big>
<big><br />
अयङ्-आदेशः अनेकाल् किन्तु ङित्, तस्माच्च अन्त्यादेशो भवति |</big>
<big><br />
'''अयङ् यि क्ङिति''' (७.४.२२) = शीङ्-धातोः अय्-आदेशो भवति यकारादि-कित्ङित्-प्रत्यये परे | अयङ् इत्यस्मिन् ङकारस्य इत्-संज्ञा, यकारोत्तरवर्ती अकारश्च उच्चरणार्थः | क् च ङ् च क्ङौ, तौ इतौ यस्य सः क्ङित् द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः, तस्मिन् क्ङिति | अयङ् प्रथमान्तं, यि सप्तम्यन्तं, क्ङिति सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''शीङः सार्वधातुके गुणः''' (७.४.२१) इत्यस्मात् '''शीङः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''शीङः अङ्गस्य अयङ् यि क्ङिति''' |</big>
<big><br />
'''ङिच्च''' (१.१.५३) = ङित्-आदेशः अनेकाल् चेदपि अन्त्यस्य एव स्थाने भवति | इदं सूत्रम् '''अनेकाल्शित् सर्वस्य''' (१.१.५५) इति सूत्रस्य अपवादः; '''अनेकाल्शित् सर्वस्य''' (१.१.५५) तु '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्य अपवादः | ङकारः इत् यस्य सः ङित्, बहुव्रीहिः | ङित् प्रथमान्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्मात् '''अलः''', '''अन्त्यस्य''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इत्यस्मात् '''स्थाने''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ङिच् च''' '''अन्त्यस्य अलः स्थाने''' |</big>
<big><br />
'''अनेकाल्शित् सर्वस्य''' (१.१.५५) = आदेशः अनेकाल् (आदेशे एक एव वर्णः न अपि तु अनेके वर्णाः) अथवा शित् चेत्, सर्वस्थानिनः स्थाने भवति (न तु अन्त्यवर्णस्य) | (यस्य स्थाने आदेशः आदिष्टः, सः स्थानी |) इदं सूत्रम् '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्य अपवादः | न एकः अनेकः नञ्तत्पुरुषः; अनेकः अल् यस्य सः अनेकाल् बहुब्रीहिः; शकारः इत् यस्य सः शित् बहुब्रीहिः; अनेकाल् च शित् च अनेकाल्शित् समाहारद्वन्द्वः | अनेकाल् प्रथमान्तं, शित् प्रथमान्तं, सर्वस्य षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इत्यस्मात् '''स्थाने''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अनेकाल्शित् सर्वस्य स्थाने''' |</big>
<big><br />
अनेन इकारान्तानाम् ईकारान्तानां च भावकर्मप्रक्रिया सम्पूर्णा |</big>
<big><br />
३. उकारान्ताः ऊकारान्ताः च धातवः</big>
<big><br />
यथा इकारान्ताः ईकारान्ताः, तथैव उकारान्ताः ऊकारान्ताः च | '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इत्यनेन गुणादेशः, '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधः, '''अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः''' (७.४.२५) इत्यनेन दीर्घादेशः |</big>
<big><br />
नु + यक् → नूय → नूय + ते → नूयते</big>
<big><br />
अनेन लटि, लोटि, लङि, विधिलिङि च रूपाणि ज्ञेयानि |</big>
<big><br />
एवमेव हु → हूयते (आ + हु → आहूयते), द्रु → द्रूयते इत्यादिकम् |</big>
<big><br />
ऊकारान्ताः धातवः यथावत् तिष्ठन्ति—</big>
<big>भू → भूयते</big>
<big>पू → पूयते</big>
<big>धू → धूयते</big>
<big>लू → लूयते</big>
<big><br />
अस्य अपवादः ब्रू-धातुः</big>
<big><br />
'''ब्रुवो वचिः''' (२.४.५३) = ब्रू-धातोः स्थाने वच्-आदेशो भवति आर्धधातुकविवक्षायाम् | वचिः इत्यस्मिन् इकारः उच्चारणार्थः | ब्रुवः षष्ठ्यन्तं, वचिः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''आर्धधातुके''' (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ब्रुवो वचिः आर्धधातुके''' |</big>
<big><br />
वच् अनेकाल् इत्यस्मात् पूर्णतया ब्रू-स्थाने आदिष्टो भवति |</big>
<big><br />
'''अनेकाल्शित् सर्वस्य''' (१.१.५५) = आदेशः अनेकाल् (आदेशे एक एव वर्णः न अपि तु अनेके वर्णाः) अथवा शित् चेत्, सर्वस्थानिनः स्थाने भवति (न तु अन्त्यवर्णस्य) | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अनेकाल्शित् सर्वस्य स्थाने''' |</big>
<big><br />
ब्रू + यक् → '''ब्रुवो वचिः''' (२.४.५३) → वच् + य → '''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५) इत्यनेन सम्प्रसारणम् → उच् +य → उच्य → उच्य + ते → उच्यते |</big>
<big><br />
अनेन उकारान्तानाम् ऊकारान्तानां च भावकर्मप्रक्रिया सम्पूर्णा |</big>
<big><br />
४. ऋकारान्ताः धातवः</big>
<big><br />
सामान्यऋकारान्तानां धातूनां कृते '''रिङ् शयग्लिङ्क्षु''' (७.४.२८) इत्यनेन ऋकारान्तस्य अङ्गस्य रिङ्-आदेशो भवति यक्-प्रत्यये परे |</big>
<big><br />
यथा—</big>
<big>कृ + यक् → '''रिङ् शयग्लिङ्क्षु''' (७.४.२८) → क् + रिङ् + यक् → क्रि + य → क्रिय → क्रिय + ते → क्रियते</big>
<big>भृ + यक् → '''रिङ् शयग्लिङ्क्षु''' (७.४.२८) → भ् + रिङ् + यक् → भ्रि + य → भ्रिय → भ्रिय + ते → भ्रियते</big>
<big>मृ + यक् → '''रिङ् शयग्लिङ्क्षु''' (७.४.२८) → म् + रिङ् + यक् → म्रि + य → म्रिय → म्रिय + ते → म्रियते</big>
<big><br />
'''रिङ् शयग्लिङ्क्षु''' (७.४.२८) = ऋकारान्तस्य अङ्गस्य रिङ्-आदेशो भवति श-प्रत्यये, यक्-प्रत्यये, यकारादि-आर्धधातुक-लिङ्-प्रत्यये च परे | शश्च यक् च लिङ् च तेषामितरेतरद्वन्द्वः शयग्लिङः, तेषु शयग्लिङ्क्षु | रिङ् प्रथमान्तं, शयग्लिङ्क्षु सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अयङ् यि क्ङिति''' (७.४.२२) इत्यस्मात् '''यि''', '''अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः''' (७.४.२५) इत्यस्मात् '''असार्वधातुके''', '''रीङ् ऋतः''' (७.४.२७) इत्यस्मात् '''ऋतः''' इत्येषाम् अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ऋतः अङ्गस्य रिङ् यि असार्वधातुके शयग्लिङ्क्षु''' |</big>
<big><br />
'''यस्मिन् विधिः तदादावल्ग्रहणे''' इति परिभाषया '''यि''' नाम यकारादौ (यस्य आदौ यकारः, तस्मिन् परे) | '''यि असार्वधातुके''' च लिङः विशेषणम् | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन '''ऋतः अङ्गस्य''' नाम न केवलम् ऋकारस्य इत्यङ्गस्य, अप तु ऋकारान्तस्य अङ्गस्य | '''रिङ्''' ङित्, अतः '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्य बाधकसूत्रम् '''अनेकाल् शित्सर्वस्य''' (१.१.५५), तत् प्रबाध्य '''ङिच्च''' (१.१.५३) इति सूत्रेण आदेशः ङित् चेत्, तर्हि अनेकाल् चेदपि अङ्गस्य अन्त्यस्य एव स्थाने आदेशः |</big>
<big><br />
'''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) = विशेषणं तदन्तस्य अपि भवति, स्वस्यापि भवति | परिभाषासूत्रम् | सोऽन्ते यस्य स तदन्तः, तस्य तदन्तस्य बहुव्रीहिः | विधीयते इति विधिः | येन तृतीयान्तम्, विधिः प्रथमान्तम्, तदन्तस्य षष्ठ्यन्तम्, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''स्वं रूपं शब्दस्याऽशब्दसंज्ञा''' (१.१.६८) इत्यस्मात् '''स्वम्''', '''रूपम्''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | विभक्तिपरिणामः इत्यनेन षष्ठ्यन्ते भवतः, '''स्वस्य रूपस्य''' | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''येन विधिः तदन्तस्य स्वस्य रूपस्य''' (च) |</big>
<big><br />
'''ङिच्च''' (१.१.५३) = ङित्-आदेशः अनेकाल् चेदपि अन्त्यस्य एव स्थाने भवति | इदं सूत्रम् '''अनेकाल्शित् सर्वस्य''' (१.१.५५) इति सूत्रस्य अपवादः; '''अनेकाल्शित् सर्वस्य''' (१.१.५५) तु '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्य अपवादः | ङकारः इत् यस्य सः ङित्, बहुव्रीहिः | ङित् प्रथमान्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्मात् '''अलः''', '''अन्त्यस्य''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इत्यस्मात् '''स्थाने''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ङित् च''' '''अन्त्यस्य अलः स्थाने''' |</big>
<big><br />
अस्य द्वौ अपवादौ—</big>
<big><br />
अ) संयोगादि-ऋकारान्तधातवः</big>
<big><br />
'''गुणोऽर्तिसंयोगाद्योः''' (७.४.२९) इत्यनेन ऋकारान्तधातोः आदौ संयोगः अस्ति चेत्, धातोः गुणादेशो भवति |</big>
<big><br />
यथा—</big>
<big>स्मृ + यक् → स्म + यक् → स्मर् + य → स्मर्य → स्मर्य + ते → स्मर्यते</big>
<big>ध्वृ + यक् → ध्व + यक् → ध्वर् + य → ध्वर्य → ध्वर्य + ते → ध्वर्यते</big>
<big>ह्वृ + यक् → ह्व + यक् → ह्वर् + य → ह्वर्य → ह्वर्य + ते → ह्वर्यते</big>
<big>स्वृ + यक् → स्व + यक् → स्वर् + य → स्वर्य → स्वर्य + ते → स्वर्यते</big>
<big>ऋ + यक् → अ + यक् → अर् + य → अर्य → अर्य + ते → अर्यते</big>
<big><br />
'''गुणोऽर्तिसंयोगाद्योः''' (७.४.२९) = ऋधातोः संयोगादिऋकारान्तधातोः च अङ्गस्य गुणो भवति यकि परे यकारादि-लिङि-आर्धधातुकप्रत्यये परे च | अर्ति इत्यनेन ऋ-धातुः, धातुनिर्देशे श्तिपि | ऋतः इत्यस्य विशेषणं संयोगादिः यतोहि ऋ-धातोः आदौ संयोगः न सम्भवति | अर्तिश्च संयोगादिश्च तयोरितरेतरद्वन्द्वः, अर्तिसंयोगादी, तयोः अर्तिसंयोगाद्योः | असार्वधातुके इत्यनेन आर्धधातुके | तदन्तविधिः, '''अलोऽन्त्यस्य''', तदादिविधिः इति त्रयः प्रवर्तन्ते | संयोगादिः संयोगः आदिर्यस्य सः बहुव्रीहिः | गुणः प्रथमान्तम्, अर्तिसंयोगाद्योः षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''रीङृतः''' (७.४.२७) इत्यस्मात् '''ऋतः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः''' (७.४.२५) इत्यस्मात् '''असार्वधातुके''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''रिङ् शयग्लिङ्क्षु''' (७.४.२८) इत्यस्मात् '''यग्लिङोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः ('श' इति न आनीयते यतोहि तुदादौ संयोगादिऋदन्तधातुः नास्ति एव) | '''अयङ् यि क्ङिति''' (७.४.२२) इत्यस्मात् '''यि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अर्तिसंयोगाद्योः ऋतः अङ्गस्य गुणः यकि यि लिङि असार्वधातुके''' |</big>
<big><br />
आ) जागृ-धातुः</big>
<big><br />
'''जाग्रोऽविचिण्णल्ङित्सु''' (७.३.८५) इत्यनेन किति प्रत्यये परेऽपि गुणः—</big>
<big><br />
जागृ + यक् → जागर् + य → जागर्य → जागर्य + ते → जागर्यते</big>
<big><br />
'''जाग्रोऽविचिण्णल्ङित्सु''' (७.३.८५) = जागृ-धातोः गुणो भवति वि, चिण्, णल्, ङित् इत्येषां प्रत्ययाणां पर्युदासे | वि इति प्रत्ययविशेषः, चिण् इति लुङ्-लकारस्य, णल् इति लिट्-लकारस्य, ङित् इत्यनेन इत्-संज्ञकः ङकारः यस्य | वि, ङित् इत्यनयोः विषये गुणनिषेधः इदानीमपि भवति | चिण्, णल् इत्यनयोः विषये वृद्धिः इदानीमपि भवति | अन्यत्र सर्वत्र गुणः भवति एव | '''अचो ञ्णिति''' (७.२.११५), '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) इत्यनयोः अपवादः | विश्च चिण् च णल् च ङित् च, तेषामितरेतरद्वन्द्वः विचिण्णल्ङितः, न विचिण्णल्ङितः अविचिण्णल्ङितः, तेषु अविचिण्णल्ङित्सु | जाग्रः षष्ठ्यन्तम्, अविचिण्णल्ङित्सु सप्तम्यन्तम् | '''मिदेर्गुणः''' (७.३.८२) इत्यस्मात् '''गुणः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''जाग्रः गुणः अविचिण्णल्ङित्सु''' |</big>
<big><br />
५. ॠकारान्ताः धातवः</big>
<big><br />
अ) अनोष्ठ्यपूर्व-ऋकारान्तधातवः</big>
<big><br />
यस्य धातोः अन्तिमवर्णः दीर्घॠकारः, अपि च तस्मात् प्राक् यः वर्णः सः ओष्ठ्यवर्णो नास्ति नाम पवर्गीयः अथवा वकारो नास्ति, स च धातुः अनोष्ठ्यपूर्व-ऋकारान्तधातुः | यथा तॄ, जॄ, गॄ, कॄ, शॄ इत्यादयः धातवः |</big>
<big><br />
एतादृशानां धातूनां कार्यम् एवं भवति—</big>
<big><br />
तॄ + यक् → '''ॠत इद्धातोः''' (७.१.१००) इत्यनेन ॠदन्तधातोः अङ्गस्य ह्रस्व-इकारादेशः → ति + य → '''उरण् रपरः''' (१.१.५१) इत्यनेन ऋकारस्य स्थाने अण्-आदिष्टः चेत्, सः अण् सदा रपरः → तिर् + य → '''हलि च''' (८.२.७७) इत्यनेन रेफान्तधातूनाम् उपधायां स्थितः इक्-वर्णः दीर्घो हलि परे → तीर् + य → तीर्य → तीर्य + ते → तीर्यते</big>
<big><br />
'''ॠत इद्धातोः''' (७.१.१००) = ॠदन्तस्य धातोः अङ्गस्य ह्रस्व-इकारादेशो भवति | किति ङिति प्रत्यये परे एव इति बोध्यं; नो चेत् गुणः | कित्-ङित् भिन्नप्रत्ययः परश्चेत्, गुणे सति इकारादेशस्य प्रसक्तिर्न भवति | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यस्य साहाय्येन '''ॠतः''' इत्यनेन ॠदन्तस्य इत्यस्यापि ग्रहणम् | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्य साहाय्येन पूर्णतया धातोः स्थाने न, अपि तु अन्तिमस्य ॠकारस्य स्थाने ह्रस्व-इकारादेशः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः; प्रत्ययः न भवति चेत् इदं कार्यं न स्यादेव, नो चेत् अनेन धातोः अपि मूलरूपं परिवर्तेत | ऋतः षष्ठ्यन्तम्, इत् प्रथमान्तम्, धातोः षष्ठ्यन्तम्, त्रिपदमिदं सूत्रम् | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ॠतः धातोः अङ्गस्य इत्''' |</big>
<big><br />
'''उरण् रपरः''' (१.१.५१) = ऋकारस्य स्थाने यदा अण्-आदेशः भवति, तदा सः अण् सदा रपरः भवति | ऋकारेण त्रिंशत्-प्रकारकः ऋकारः भवति इति बोध्यम् | रः परो यस्य सः रपरः | उः षष्ठ्यन्तम्, अण् प्रथमान्तम्, रपरः प्रथमान्तम्, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इत्यस्मात् '''स्थाने''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''उः स्थाने अण् रपरः''' |</big>
<big><br />
'''हलि च''' (८.२.७७) = रेफान्तानां वकारान्तानां च धातूनाम् उपधायां स्थितः इक्-वर्णः दीर्घो भवति हलि परे | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तदन्तविधिः अतः '''र्वोः''' इत्यनेन येषाम् धातूनाम् अन्ते रेफः वकारश्च, तेषां ग्रहणम् | हलि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''सिपि धातो रुर्वा''' (८.२.७४) इत्यस्मात् '''धातोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''र्वोरुपधाया दीर्घ इकः''' (८.२.७६) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''र्वोः धातोः उपधायाः इकः दीर्घः हलि''' |</big>
<big><br />
एवमेव—</big>
<big>जॄ + यक् → जि + य → जिर् + य → जीर् + य → जीर्य → जीर्यते</big>
<big>गॄ → गीर्यते</big>
<big>कॄ → कीर्यते</big>
<big>दॄ → दीर्यते</big>
<big>शॄ → शीर्यते</big>
<big><br />
आ) ओष्ठ्यपूर्व-ऋकारान्तधातवः</big>
<big><br />
यस्य धातोः अन्तिमवर्णः दीर्घॠकारः, अपि च तस्मात् प्राक् यः वर्णः सः ओष्ठ्यवर्णः नाम पवर्गीयः अथवा वकारः, स च धातुः ओष्ठ्यपूर्व-ऋकारान्तधातुः | यथा पॄ, वॄ इत्यादयः धातवः |</big>
<big><br />
एतादृशानां धातूनां कार्यम् एवं भवति—</big>
<big><br />
पॄ + यक् → '''उदोष्ठ्यपूर्वस्य''' (७.१.१०२) इत्यनेन ओष्ठ्यपूर्वस्य ॠकारान्ताङ्गस्य ऋकारस्य ह्रस्वः उकारादेशः → पु + य → '''उरण् रपरः''' (१.१.५१) इत्यनेन ऋकारस्य स्थाने अण्-आदिष्टः चेत्, सः अण् सदा रपरः → पुर् + य → '''हलि च''' (८.२.७७) इत्यनेन रेफान्तधातूनाम् उपधायां स्थितः इक्-वर्णः दीर्घो हलि परे → पूर् + य → पूर्य → पूर्य + ते → पूर्यते</big>
<big><br />
'''उदोष्ठ्यपूर्वस्य''' (७.१.१०२) = ओष्ठ्यपूर्वस्य ॠकारान्ताङ्गस्य ॠकारस्य ह्रस्वः उकारादेशो भवति | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यस्य साहाय्येन तदन्तविधिः अतः तादृशम् अङ्गं यस्य अन्ते ॠकारः अस्ति, न तु ऋकारः इति अङ्गम्; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अङ्गान्तस्य वर्णस्य स्थाने उदादेशः, न तु अङ्गस्य पूर्णस्य | ओष्ठ्याः नाम पवर्गीय-वर्णाः | ओष्ठयोः भवः ओष्ठ्यः | ओष्ठ्यः पूर्वो यस्मात्, सः ओष्ठ्यपूर्वः बहुव्रीहिः, तस्य ओष्ठ्यपूर्वस्य (ॠवर्णस्य) | उत् प्रथमान्तम्, ओष्ठ्यपूर्वस्य षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''ॠत इद् धातोः''' (७.१.१००) इत्यस्मात् '''ॠतः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ओष्ठ्यपूर्वस्य ॠतः अङ्गस्य उत्''' |</big>
<big><br />
एवमेव—</big>
<big>वॄ + यक् → वु + य → वुर् + य → वूर् + य → वूर्य → वूर्यते</big>
<big>भॄ → भूर्यते</big>
<big><br />
'''b)''' <u>हलन्तधातवः</u></big>
<big><br />
अत्र भावकर्मप्रक्रिया लटि, लोटि, लङि, विधिलिङि नवानां धातुगणानां (भ्वाद्यारभ्य क्र्यादियावत्), यत्र धातुः हलन्तः |</big>
<big><br />
हलन्तेषु विभागचतुष्टयं— (१) सामान्यधातवः, (२) येषां धातूनां धात्वादेशाः, (३) सम्प्रसारणिधातवः, (४) अनिदित्-धातवः च |</big>
<big><br />
१) सामान्यधातवः</big>
<big><br />
'''क्क्ङिति च''' (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधः वृद्धिनिषेधश्च; यक्-प्रत्ययः कित्, अतः '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इत्यनेन आर्धधातुकप्रत्यये परे लघूपधस्य इकः प्रवर्तमानगुणो न भवति |</big>
<big><br />
तदर्थम् अङ्गकार्यं नास्ति, धातवः च यथावत् तिष्ठन्ति |</big>
<big>यथा—</big>
<big><br />
पठ् + यक् → पठ्य → पठ्य + ते → पठ्यते</big>
<big>निन्द् + यक् → निन्द्य → निन्द्य + ते → निन्द्यते</big>
<big>लिख् + यक् → लिख्य → लिख्य + ते → लिख्यते</big>
<big>मुद् + यक् → मुद्य → मुद्य + ते → मुद्यते</big>
<big><br />
'''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) = सार्वधातुके आर्धधातुके च प्रत्यये परे पुगन्तस्य अङ्गस्य लघूपधस्य च इकः गुणः भवति | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''पुगन्तलघूपधस्य च अङ्गस्य इकः गुणः सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' |</big>
<big><br />
'''क्क्ङिति च''' (१.१.५) = यः प्रत्ययः गित्, कित् अथवा ङित् अस्ति, अपि च तस्मात् प्रत्ययात् पूर्वं तस्य एव प्रत्ययस्य कारणतः इकः स्थाने गुणः वा वृद्धिः वा भवति स्म, सः (गुणः वृद्धिः) न भवति | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''क्क्ङिति च इकः गुणवृद्धी न''' |</big>
<big><br />
'''अत उपधायाः''' (७.२.११६) इति सूत्रम्, '''अचो ञ्णिति''' (७.२.११५) च ञिति णिति प्रत्यये परे एव, अतः यकि परे अनयोः प्रसक्तिः नास्ति एव |</big>
<big><br />
'''अत उपधायाः''' (७.२.११६) = उपधायाम् अतः वृद्धिः ञिति णिति प्रत्यये परे | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अङ्गस्य उपधायाः अतः वृद्धिः ञ्णिति''' |</big>
<big><br />
'''अचो ञ्णिति''' (७.२.११५) = अजन्ताङ्गस्य अन्त्यवर्णस्य वृद्धिः भवति ञिति णिति प्रत्यये परे | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अचः अङ्गस्य वृद्धिः ञ्णिति''' |</big>
<big><br />
(२) येषां धातूनां धात्वादेशाः</big>
<big><br />
<u>अस्-धातुः</u></big>
<big><br />
'''अस्तेर्भूः''' (२.४.५२) इत्यनेन अस्-धातोः भू-आदेशो भवति आर्धधातुकविवक्षायाम् |</big>
<big><br />
अस् + यक् → '''अस्तेर्भूः''' (२.४.५२) इत्यनेन अस्-धातोः भू-आदेशः आर्धधातुकप्रत्यये परे → भू + यक् → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इत्यनेन गुणः, '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधः → भूय → भूय + ते → भूयते</big>
<big><br />
'''अस्तेर्भूः''' (२.४.५२) = अस्-धातोः भू-आदेशो भवति आर्धधातुकविवक्षायाम् | '''अनेकाल्शित् सर्वस्य''' (१.१.५५) इत्यनेन सर्वादेशः | '''इक्श्तिपौ धातुनिर्देशे इति वक्तव्यम्''' इति वार्तिकेन (३.३.१०८, वार्तिकम्), धातुनिर्देशे अस्-धातोः श्तिप्-प्रत्यये परे अस्ति इति धातुः, षष्ठीविभक्तौ अस्तेः | '''आर्धधातुके''' इत्यस्य विषयसप्तमी | अस्तेः षष्ठ्यन्तं, भूः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''आर्धधातुके''' (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अस्तेः भूः आर्धधातुके''' |</big>
<big><br />
<u>चक्षिङ्-धातुः</u></big>
<big>'''चक्षिङः ख्याञ्''' (२.४.५४) | ख्यायते | क्शायते |</big>
<big><br />
'''चक्षिङ्: ख्याञ्''' (२.४.५४) इत्यनेन चक्षिङ्-धातोः आर्धधातुकप्रत्यये परे ख्याञ्-आदेशः | किन्तु अत्र भाष्यकारो वदति यत् '''क्शादिरयमादेशः''', इत्युक्तौ आदेशः 'ख्या' न अपि तु 'ख्शा', तदा चर्त्वादेशेन 'क्शा' भवति | अपि च '''पूर्वत्रासिद्धम्''' (८.२.१) इति अधिकारे एकं वार्तिकम् अस्ति '''ख्शाञः शस्य यो वा वक्तवयः''' | अनेन ख्शाञ् इति आदेशस्य शकारस्य विकल्पेन यकारादेशो भवति | फलितार्थः अयं यत् आर्धधातुकप्रत्यये परे चक्षिङ्-धातोः स्थाने ख्याञ्, ख्शाञ् इति द्वौ आदेशौ सिद्धौ | एकवारं ख्याञ्, अपरस्मिन् पक्षे ख्शाञ् |</big>
<big><br />
'''चक्षिङः ख्याञ्''' (२.४.५४) = चक्षिङः ख्याञादेशो भवति आर्धधातुके | चक्षिङः षष्ठ्यन्तं, ख्याञ् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''आर्धधातुके''' (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''चक्षिङः ख्याञ्''' '''आर्धधातुके''' |</big>
<big><br />
<u>अज्-धातुः</u></big>
<big><br />
'''अजेर्व्यघञपोः''' (२.४.५६) इत्यनेन अज्-धातोः वी-आदेशो भवति आर्धधातुकविवक्षायाम्, घञ्, अप्-प्रत्ययौ वर्जयित्वा |</big>
<big><br />
अज् + यक् → '''अजेर्व्यघञपोः''' (२.४.५६) → वी + य → वीय + ते → वीयते</big>
<big><br />
'''अजेर्व्यघञपोः''' (२.४.५६) = अज्-धातोः वी-आदेशो भवति आर्धधातुकविवक्षायाम्, घञ्, अप्-प्रत्ययौ वर्जयित्वा | '''अनेकाल्शित् सर्वस्य''' (१.१.५५) इत्यनेन सर्वादेशः | '''इक्श्तिपौ धातुनिर्देशे इति वक्तव्यम्''' इति वार्तिकेन (३.३.१०८, वार्तिकम्), धातुनिर्देशे अज्-धातोः इक्-प्रत्यये परे अजि इति धातुः, षष्ठीविभक्तौ अजेः | घञ् च अप् च तयोरितरेतरद्वन्द्वः घञपौ, न घञपौ अघञपौ, तयोरघञपोः | अजेः षष्ठ्यन्तं, वी अविभक्तिम्, अघञपोः सप्तम्यतं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''आर्धधातुके''' (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अजेः वी आर्धधातुके अघञपोः''' |</big>
<big><br />
<u>जन्, सन्, खन् इति धातवः</u></big>
<big><br />
'''ये विभाषा''' (६.४.४३) इत्यनेन जन्, सन्, खन् एषां धातूनां नकारस्य स्थाने विकल्पेन आकारादेशो भवति यकारादि-कित्ङित्-प्रत्यये परे |</big>
<big><br />
आत्वपक्षे—</big>
<big>जन् + यक् → '''ये विभाषा''' (६.४.४३) इत्यनेन नकारस्य आत्वम् → जा + य → जाय → जाय + ते → जायते</big>
<big>आत्वापक्षे—</big>
<big>जन् + यक् → जन् + य → जन्य → जन्य + ते → जन्यते</big>
<big><br />
एवमेव—</big>
<big>सन् + यक् → सायते, सन्यते</big>
<big>खन् + यक् → खायते, खन्यते</big>
<big><br />
'''ये विभाषा''' (६.४.४३) = जन्, सन्, खन् एषां धातूनां नकारस्य स्थाने विकल्पेन आकारादेशो भवति यकारादि-कित्ङित्-प्रत्यये परे | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अन्तादेशः | ये सप्तम्यन्तं, विभाषा प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''जनसनखनां सञ्झलोः''' (६.४.४२) इत्यस्मात् '''जनसनखनाम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''विड्वनोरनुनासिकस्यात्''' (६.४.४१) इत्यस्मात् '''आत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनामनुनासिकलोपो झलि क्ङिति''' (६.४.३७) इत्यस्मात् '''क्ङिति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''जनसनखनां अङ्गस्य आत् ये क्ङिति विभाषा''' |</big>
<big><br />
<u>तन्-धातुः</u></big>
<big><br />
'''तनोतेर्यकि''' (६.४.४४) इत्यनेन तन्-धातोः विकल्पेन आकारादेशो भवति यक्-प्रत्यये परे |</big>
<big><br />
आत्वपक्षे—</big>
<big>तन् + यक् → ता + य → ताय → ताय + ते → तायते</big>
<big>आत्वापक्षे—</big>
<big>तन् + यक् → तन् + य → तन्य → तन्य + ते → तन्यते</big>
<big><br />
'''तनोतेर्यकि''' (६.४.४४) = तन्-धातोः विकल्पेन आकारादेशो भवति यक्-प्रत्यये परे | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अन्त्यादेशः | तनोतेः षष्ठ्यन्तं, यकि सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''विङ्वनोरनुनसिकस्यात्''' (६.४.४१) इत्यस्मात् '''आत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''ये विभाषा''' (६.४.४३) इत्यस्मात् '''विभाषा''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''तनोतेः आत् यकि विभाषा''' |</big>
<big><br />
(३) सम्प्रसारणिधातवः</big>
<big><br />
यक्-प्रत्ययः कित्, अतः '''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५), '''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (६.१.१६) इति सूत्राभ्यां सम्प्रसारणं भवति |</big>
<big><br />
'''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५) = वच्, स्वप्, यज्, वप्, वह्, वस्, वद्, वेञ्, ह्वेञ्, श्वि, व्येञ् इत्येषां धातूनां सम्प्रसारणं भवति किति प्रत्यये परे | यज् आदिर्येषां ते यजादयः | वचिश्च स्वपिश्च यजादयश्च तेषामितरेतरद्वन्द्वो वचिस्वपियजादयः, तेषां वचिस्वपियजादीनाम् | वचिस्वपियजादीनां षष्ठ्यन्तं, किति सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''ष्यङः सम्प्रसारणम्''' '''पुत्रपत्योस्तत्पुरुषे''' (६.१.१३) इत्यस्मात् '''सम्प्रसारणम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''वचिस्वपियजादीनां सम्प्रसारणं किति''' |</big>
<big><br />
'''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (६.१.१६) = ग्रह्, ज्या, वय्, व्यध्, वश्, व्यच्, व्रश्च्, प्रच्छ्, भ्रस्ज्, एषां सम्प्रसारणं भवति किति ङिति प्रत्यये परे | इतरेतरद्वन्द्वः, षष्ठीविभक्तौ | ग्रहि-ज्या-वयि-व्यधि-वष्टि-विचति-वृश्चति-पृच्छति-भृज्जतीनां षष्ठ्यन्तं, ङिति सप्तम्यन्तं, च अव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५) इत्यस्मात् '''किति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''ष्यङः सम्प्रसारणम्''' '''पुत्रपत्योस्तत्पुरुषे''' (६.१.१३) इत्यस्मात् '''सम्प्रसारणम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति किति च''' '''सम्प्रसारणम्''' |</big>
<big><br />
'''इग्यणः सम्प्रसारणम्''' (१.१.४५) = यणः स्थाने यः इक्-प्रत्याहारे स्थितवर्णः आदिष्टः, तस्य सम्प्रसारण-संज्ञा भवति | इक् प्रथमान्तं, यणः षष्ठ्यन्तं, सम्प्रसारणम् प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं सम्पूर्णम्— '''यणः इक् सम्प्रसारणम्''' |</big>
<big><br />
'''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) = सम्प्रसारण-संज्ञक-वर्णात् अचि परे पूर्वपरयोः स्थाने एकः पूर्वरूपादेशो भवति | सम्प्रसारणात् पञ्चम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''इको यणचि''' (६.१.७७) इत्यस्मात् '''अचि''', '''अमि पूर्वः''' (६.१.१०७) इत्यस्मात् '''पूर्वः''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः भवतः | '''एकः पूर्वपरयोः''' (६.१.८४), '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्— '''सम्प्रसारणात् च अचि पूर्वपरयोः एकः पूर्वः संहितायाम्''' |</big>
<big><br />
'''न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्''' (६.१.३७) = सम्प्रसारणे परे पूर्वं स्थितस्य सम्प्रसारणं न भवति | न अव्ययपदं, सम्प्रसारणे सप्तम्यन्तं, सम्प्रसारणं प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं सम्पूर्णम्— '''न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्''' |</big>
<big><br />
<u>अभ्यासः</u>—</big>
<big><br />
ग्रह् + यक् →</big>
<big>व्रश्च् + यक् →</big>
<big>प्रच्छ् + यक् →</big>
<big>भ्रस्ज् + यक् →</big>
<big>व्यध् + यक् →</big>
<big>व्यच् + यक् →</big>
<big>वच् + यक् →</big>
<big>स्वप् + यक् →</big>
<big>यज् + यक् →</big>
<big>वप् + यक् →</big>
<big>वह् + यक् →</big>
<big>वद् + यक् →</big>
<big>वश् + यक् →</big>
<big><br />
'''शासिवसिघसीनाञ्च''' (८.३.६०) = शास्, वस्, घस् इत्येषां धातूनाम् इण्-प्रत्याहारस्थवर्णोत्तरस्य कवर्गीयवर्णोत्तरस्य च सकारस्य षत्वादेशो भवति | सकारः आदेशस्य प्रत्ययस्य च अवयवः नास्ति इति कारणेन '''आदेशप्रत्यययोः''' (८.३.५९) इत्यनेन षत्वं न सम्भवति; तस्माच्च अस्य सूत्रस्य आवश्यकता | शासिश्च वसिश्च घसिश्च तेषामितरेतरद्वन्द्वः, शासिवसिघसयः, तेषां शासिवसिघसीनाम् | शासिवसिघसीनां षष्ठ्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''सहेः साडः सः''' (८.३.५६) इत्यस्मात् '''सः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अपदान्तस्य मूर्धन्यः''' (८.३.५५) इत्यस्मात् '''मूर्धन्यः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''तयोर्य्वावचि संहितायाम्''' (८.२.१०८) इत्यस्मात् '''संहितायाम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''इण्कोः''' (८.३.५७) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''शासिवसिघसीनां च इण्कोः सः मूर्धन्यः संहितायाम्''' |</big>
<big><br />
वस् + यक् → '''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५) → उस् + यक्</big>
<big><br />
'''हलः''' (६.४.२) = अङ्गावयवात् हलः यदुत्तरं संप्रसारणं तदन्तस्याङ्गस्य दीर्घो भवति | यः हल्-वर्णः अङ्गस्य अवयवः, तस्मात् परे स्थितं यत् अङ्गान्तं सम्प्रसारणं, तस्य दीर्घत्वं भवति | हलः पञ्चम्यन्तम् एकपदमिदं सूत्रम् | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तादृशम् अङ्गं यस्य अन्ते सम्प्रसारणसंज्ञकवर्णः अस्ति; '''अचश्च''' (१.२.२८), '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्याभ्यां तस्य अङ्गस्य अन्तिमवर्णस्य अचः दीर्घादेशः | '''सम्प्रसारणस्य''' (६.३.१३९) इत्यस्मात् '''सम्प्रसारणस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः''' (६.३.१११) इत्यस्मात् '''दीर्घः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''हलः सम्प्रसारणस्य अङ्गस्य दीर्घः''' |</big>
<big><br />
'''अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः''' (७.४.२५) = अजन्ताङ्गस्य दीर्घादेशो भवति यकारादिप्रत्यये परे, किन्तु स च प्रत्ययः कृत्-संज्ञकः अथवा सार्वधातुकम् चेत् न भवति | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अचः अङ्गस्य''' '''दीर्घः यि''' '''अकृत्सार्वधातुकयोः''' |</big>
<big><br />
'''हलः''' (६.४.२) अन्तरङ्गसूत्रम् अस्ति अतः बलवत् अस्ति '''अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः''' (७.४.२५) इत्यस्य अपेक्षया |</big>
<big><br />
ज्या + यक् → जि + आ + यक् → जि + यक् → '''हलः''' (६.४.२) → जी + यक् → '''अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः''' (७.४.२५) → जी + यक् → जीय + ते → जीयते</big>
<big>व्येञ् + यक् →</big>
<big>वेञ् + यक् →</big>
<big>ह्वेञ् + यक् →</big>
<big>श्वि + यक् →</big>
<big><br />
४) अनिदितः धातवः</big>
<big><br />
'''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन अनिदितां हलन्तानां धातूनाम् उपधायां स्थितस्य नकारस्य लोपो भवति किति ङिति प्रत्यये परे | यक् तु कित्, अतः यकि अनिदितां धातूनां उपधा-स्थितस्य नकारस्य लोपः |</big>
<big><br />
'''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) = येषां हलन्त-धातूनां ह्रस्व-इकारस्य इत्-संज्ञा नास्ति, तेषाम् उपधायां नकारः अस्ति चेत्, तस्य नकारस्य लोपः भवति किति ङिति प्रत्यये परे | इत् इत् अस्ति येषाम् ते इदितः, न इदितः, अनिदितः, बहुव्रीहिगर्भः नञ्तत्पुरुषसमासः, तेषाम् अनिदिताम् | क् च ङ् च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः क्ङौ | क्ङौ इतौ यस्य सः क्ङित्, द्वन्द्वगर्भः बहुव्रीहिसमासः, तस्मिन् क्ङिति | अनिदितां षष्ठ्यन्तं, हलः षष्ठ्यन्तम्, उपधाया षष्ठ्यन्तं, क्ङिति सप्तम्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''श्नान्नलोपः''' (६.४.२३) इत्यस्मात् '''न''', '''लोपः''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्— '''अनिदितां हलः अङ्गस्य उपधायाः नः लोपः क्ङिति''' |</big>
<big><br />
पाणिनेः धातुपाठे अनिदित्-धातवः इमे—</big>
{| class="wikitable"
|<big>अञ्च्</big>
|<big>कुञ्च्</big>
|<big>क्रुञ्च्</big>
|<big>ग्लुञ्च्</big>
|<big>चञ्च्</big>
|<big>तञ्च्</big>
|<big>त्वञ्च्</big>
|<big>म्रुञ्च्</big>
|<big>म्लुञ्च्</big>
|<big>लुञ्च्</big>
|-
|<big>वञ्च्</big>
|<big>अञ्ज्</big>
|<big>रञ्ज्</big>
|<big>भञ्ज्</big>
|<big>सञ्ज्</big>
|<big>ष्वञ्ज्</big>
|<big>कुन्थ्</big>
|<big>ग्रन्थ्</big>
|<big>मन्थ्</big>
|<big>श्रन्थ्</big>
|-
|<big>उन्द्</big>
|<big>बुन्द्</big>
|<big>स्कन्द्</big>
|<big>स्यन्द्</big>
|<big>इन्ध्</big>
|<big>बन्ध्</big>
|<big>शुन्ध्</big>
|<big>तुम्प्</big>
|<big>त्रुम्प्</big>
|<big>ऋम्फ्</big>
|-
|<big>गुम्फ्</big>
|<big>तुम्फ्</big>
|<big>त्रुम्फ्</big>
|<big>तृम्फ्</big>
|<big>दृम्फ्</big>
|<big>उम्भ्</big>
|<big>दम्भ्</big>
|<big>शुम्भ्</big>
|<big>श्रम्भ्</big>
|<big>षृम्भ्</big>
|-
|<big>स्रम्भ्</big>
|<big>हम्म्</big>
|<big>दंश्</big>
|<big>भ्रंश्</big>
|<big>ध्वंस्</big>
|<big>भ्रंस्</big>
|<big>शंस्</big>
|<big>स्रंस्</big>
|<big>तृन्ह्</big>
|
|}
<big><br />
यकि परे उपधास्थितनकारलोपः | यथा—</big>
<big><br />
स्कन्द् + यक् → '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन किति परे नलोपः → स्कद् + य → स्कद्य → स्कद्य + ते → स्कद्यते |</big>
<big><br />
एवमेव सर्वेषां अनिदितां हलन्तानां भावकर्मणि तिङन्तरूपाणि वक्तव्यानि |</big>
<big>अनेन भावकर्मप्रक्रिया लटि, लोटि, लङि, विधिलिङि नवानां धातुगणानां (भ्वाद्यारभ्य क्र्यादियावत्) समग्रचिन्तनं सम्पूर्णाम् |</big>
<big><br /></big>
<big>Swarup – Sept 2017</big>
<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/97/%E0%A5%A6%E0%A5%AA_-_%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%BF_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%87_%E0%A4%9A.pdf ०४ - कर्मणि भावे च.pdf] (184k)Swarup Bhai, Sep 4, 2019, 2:59 AM</big>
<big><br /></big>
| |||