page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
7---ArdhadhAtukaprakaraNam/08---yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtukalakAreShu-tinganta-rUpANI: Difference between revisions
7---ArdhadhAtukaprakaraNam/08---yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtukalakAreShu-tinganta-rUpANI (view source)
Revision as of 17:24, 10 July 2022
, 1 year agono edit summary
Gargi Dixit (talk | contribs) No edit summary |
No edit summary |
||
| (31 intermediate revisions by 6 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:08 - यङ्लुगन्तधातूनां सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तरूपाणि}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!<big>ध्वनिमुद्रणानि</big>
|-
|'''2021 वर्गः'''
|-
|<big>१) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/264_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---sAmAnya-AkArAntAH_%2B_%E0%A4%A6%E0%A4%BE-%E0%A4%A7%E0%A4%BE_%2B_%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_2021-06-29.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---sAmAnya-AkArAntAH_+_दा-धा_+_ज्या_2021-06-29]</big>
|-
|<big>२)</big> [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/265_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---abhyAsaH--%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE-%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE-%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BE-%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%80-%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%AD%E0%A5%80-%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BF-%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%9A%E0%A4%BF_2021-07-06.mp3 <big>yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---abhyAsaH--वावा-दाध्या-जाग्ला-दादा-दाध्या-जाज्या-नेनी-बेभी-जेजि-चेचि_2021-07-06</big>]
|-
|<big>३) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/266_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80-%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%AD%E0%A5%82-%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%82-%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%82-%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83-%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B9%E0%A5%83-%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A5%83-%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%84_2021-07-13.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---चेक्री-बोभू-पोपू-लोलू-चर्कृ-जरीहृ-बरिभृ-तातॄ_2021-07-13]</big>
|-
|<big>४) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/267_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%84-%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%84-%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%84-%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%84-%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A5%84-%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%84-%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%96%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-07-20.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---जाजॄ-शाशॄ-पापॄ-वावॄ-बाभॄ-मामॄ-तेतिक्-लेलिख्_2021-07-20]</big>
|-
|<big>५) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/268_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%96%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%98%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-07-27.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---तेतिक्-लेलिख्-तेतिग्-तेष्टिघ्-सेषिच्-वाव्रश्च्_2021-07-27]</big>
|-
|<big>६) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/269_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-08-03.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---वाव्रश्च्-पाप्रच्छ्-तात्यज्-बाभ्रस्ज्_2021-08-03]</big>
|-
|<big>७) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/270_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%A0%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%9A%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-08-10.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---बाभ्रस्ज्-मरीमृज्-लोलुट्-लोलुठ्-तोतुड्-चोच्युत्_2021-08-10]</big>
|-
|<big>८) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/271_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%9A%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%9A%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-08-17.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---चोच्युत्-चोकुथ्-बेभिद्-रोरुध्-जोगुप्-रेरिफ्-लालम्ब्_2021-08-17]</big>
|-
|<big>९) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/272_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-08-24.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---लालम्ब्-शोशुभ्-जाहय्_2021-08-24]</big>
|-
|<big>१०) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/273_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-08-31.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---जाहय्_+_तोतुर्व्_+_मामव्_2021-08-31]</big>
|-
|<big>११) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/274_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D_%2B_%E0%A4%9A%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-09-07.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---मामव्_+_जाज्वर्_+_चोक्रुश्_+_चरीकृष्_2021-09-07]</big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/275_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-09-14.mp3 १२) yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---चरीकृष्_+_वावस्_+_जागाह्_+_जोगुह्_2021-09-14]</big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/276_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%A6%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-09-21.mp3 १३) yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---जोगुह्_+_मामन्थ्_+_वनीवञ्च्_+_दनीध्वंस्_2021-09-21]</big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/277_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%A6%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%9C%E0%A4%82%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-09-28.mp3 १४) yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---दनीध्वंस्_+_जंहम्म्_+_जाग्रह्_2021-09-28]</big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/278_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E2%80%8C_%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%2B_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-10-05.mp3 १५) yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---जाग्रह्_+_जाज्या_+_वाव्यध्_+_वावश्_2021-10-05]</big>
|-
|<big>१६) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/279_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-10-12.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---वावश्_+_वाव्यच्_+_वाव्रश्च्_+_पाप्रच्छ्_2021-10-12]</big>
|-
|<big>१७) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/280_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%8D_%2B_%E0%A4%9C%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-10-19.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---पाप्रच्छ्_+_बाभ्रस्ज्_+_जङ्गम्_2021-10-19]</big>
|-
|<big>१८) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/281_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%9C%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%9C%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%98%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-10-26.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---जङ्गम्_+_जङ्घन्_2021-10-26]</big>
|-
|<big>१९) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/282_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%9C%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%9C%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%98%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%9C%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%9A%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-11-02.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---जङ्गम्_+_जङ्घन्_+_जञ्जन्_+_चङ्खन्_+_संसन्_2021-11-02]</big>
|-
|<big>२०) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/283_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%AE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_2021-11-09.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---संसन्_+_मम्मन्_+_रंरम्_+_नन्नम्_2021-11-09]</big>
|-
|<big>२१) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/284_yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E2%80%8C_2021-11-16.mp3 yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---नन्नम्_+_यंयम्_+_तन्तन्_+_चेक्षिन्_2021-11-16]</big>
|-
|'''2018 वर्गः'''
|-
|<big>१) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/165_AkArAnta-yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi-2018-08-12.mp3 AkArAnta-yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi-2018-08-12]</big>
|-
|<big>२) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/166_AkArAnta-yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---dhA__jyA_2018-08-19.mp3 AkArAnta-yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---dhA_+_jyA_2018-08-19]</big>
|-
|<big>३) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/167_iganta-yanglugantadhatunam-sarvadhatuka-lakareshu-tingantarupani---_2018-08-26.mp3 iganta-yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---नेनी, चेक्री, बोभू, चर्कृ, तातॄ, पापॄ_2018-08-26]</big>
|-
|<big>४) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/168_halanta-yanglugantadhatunam-sarvadhatuka-lakareshu-tingantarupani---_2018-09-09.mp3 halanta-yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---तेतिक्, लेलिख्, तेतिग्, तेष्टिघ्_2018-09-09]</big>
|-
|<big>५) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/169_halanta-yanglugantadhatunam-sarvadhatuka-lakareshu-tingantarupani---_2018-09-16.mp3 halanta-yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---सेषिच्, वाव्रश्च्, पाप्रच्छ्, तात्यज्, बाभ्रस्ज्_2018-09-16]</big>
|-
|<big>६) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/170_Halanta-yanglugantadhatunam-sarvadhatuka-lakareshu-tingantarupani---_2018-09-23.mp3 ष्ठा→स्था, अवावान्, halanta-yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---मरीमृज्, लोलुट्, लोलुठ्_2018-09-23]</big>
|-
|<big>७) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/171_halanta-yanglugantadhatunam-sarvadhatuka-lakareshu-tingantarupani---_2018-09-30.mp3 halanta-yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---तोतुड्, चोच्युत्, चोकुथ्, बेभिद्, रोरुध्, जोगुप्, रेरिफ्_2018-09-30] </big>
|-
|<big>८) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/172_halanta-yanglugantadhatunam-sarvadhatuka-lakareshu-tingantarupani---_2018-10-07.mp3 halanta-yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---लालम्ब्, शोशुभ्, जाहय्, तोतुर्व_2018-10-07]</big>
|-
|<big>९) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/173_halanta-yanglugantadhatunam-sarvadhatuka-lakareshu-tingantarupani---_2018-10-14.mp3 halanta-yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---मामव्, जाज्वर्, चोक्रुश्_2018-10-14]</big>
|-
|<big>१०) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/174_halanta-yanglugantadhatunam-sarvadhatuka-lakareshu-tingantarupani---_2018-10-21.mp3 halanta-yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---चरीकृष्, वावस्, जागाह्, जोगुह्_2018-10-21]</big>
|-
|<big>११) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/175_halanta-yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi----_2018-10-28.mp3 halanta-yanglugantadhAtUnAM-sArvadhAtuka-lakAreShu-tingantarUpANi---अनिदित्-धातवः_2018-10-28]</big>
|-
|<big>१२) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/176_sarvadhatuka-lakareshu------__2018-11-04.mp3 sArvadhAtuka-lakAreShu--सम्प्रसारणिनः-धातवः---जाग्रह्, जाज्या, वाव्यध्, वावश्, वाव्यच्, वाव्रश्च्__2018-11-04]</big>
|-
|<big>१३) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/177_sarvadhatuka-lakareshu------_2018-11-11.mp3 sArvadhAtuka-lakAreShu--अनुनासिकान्त-धातवः---जङ्गम्, जङ्घन्, जञ्जन्_2018-11-11]</big>
|-
|<big>१४) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/178__2018-11-18.mp3 जञ्जन्, चङ्खन्, संसन्, मम्मन्, रंरम्, नन्नम्, यंयम्, तन्तन्, चेक्षिण्_2018-11-18]</big>
|}
<big>पूर्वतनपाठे दृष्टं यत् यङ्लुगन्तधातुभ्यः विधीयमान-सिद्धतिङ्प्रत्ययाः एते—</big>
<big><br /></big>
<u><big>लट्-लकारः</big></u>
{| class="wikitable"
|<big>'''ति''', '''ईति'''
|<big>तः</big>
|<big>अति</big>
|-
|<big>'''सि''', '''ईषि'''</big>
|<big>थः</big>
|<big>थ</big>
|-
|<big>'''मि''', '''ईमि'''</big>
|<big>वः</big>
|<big>मः</big>
|}
<big><br />
<u>लोट्-लकारः</u></big>
{| class="wikitable"
|<big>'''तु''', '''ईतु''', तात्</big>
|<big>ताम्</big>
|<big>अतु</big>
|-
|<big>हि, तात्</big>
|<big>तम्</big>
|<big>त</big>
|-
|'''<big>आनि</big>'''
|'''<big>आव</big>'''
|'''<big>आम</big>'''
|}
<big><br />
<u>लङ्-लकारः</u></big>
{| class="wikitable"
|<big>'''त्''' , '''ईत्'''</big>
|<big>ताम्</big>
|<big>उः</big>
|-
|<big>'''स्''' (:), '''ईः'''</big>
|<big>तम्</big>
|<big>त</big>
|-
|'''<big>अम्</big>'''
|<big>व</big>
|<big>म</big>
|}
<big><br />
<u>विधिलिङ्-लकारः</u></big>
{| class="wikitable"
|<big>यात्</big>
|<big>याताम्</big>
|<big>युः</big>
|-
|<big>याः
|<big>यातम्</big>
|<big>यात</big>
|-
|<big>याम्</big>
|<big>याव</big>
|<big>याम</big>
|}
<big><br />
सम्प्रति क्रमेण अजन्तधातूनां, तदा हलन्तधातूनां सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तरूपाणि परिशीलनीयानि |</big>
<big><br /></big>
<u><big>आकारान्तधातवः</big></u>
<big><br /></big>
<big>१. सामान्याकारान्ताः</big>
<big>वा → वावा</big>
<big>धै → ध्या → दाध्या</big>
<big>ग्लै → ग्ला → जाग्ला</big>
<big><br />
हलादिषु पित्सु = किमपि कार्यं नास्ति, केवलं योजनम् | अङ्गस्य आकारान्तत्वे सति गुणकार्यं न सम्भवति | वावा + ति → वावाति</big>
<big>अजादिषु पित्सु = केवलं सन्धिकार्यम् | वावा + आनि → वावानि</big>
<big>हलादिषु अपित्सु = धात्वन्तस्य आकार-स्थाने ई-कारादेशः ('''ई हल्यघोः''' इति सूत्रेण) | वावा + तः → वावीतः</big>
<big>अजादिषु अपित्सु = धात्वन्तस्य आकार-लोपः ('''श्नाभ्यस्तयोरातः''' इति सूत्रेण) | वावा + अति → वावति</big>
<big><br /></big>
<big>'''श्नाभ्यस्तयोरातः''' (६.४.११२) = श्ना-प्रत्ययान्तस्य अभ्यस्तसंज्ञकस्य च अङ्गस्य आकारस्य लोपो भवति, किति ङिति सार्वधातुकप्रत्यये परे | श्नाश्च अभ्यस्तश्च तयोरितरेतरद्वन्द्वः श्नाभ्यस्तौ, तयोः श्नाभ्यस्तयोः | श्नाभ्यस्तयोः षष्ठ्यन्तम्, आतः षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''श्नसोरल्लोपः''' (६.४.१११) इत्यस्मात् '''लोपः''', इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गमहनजनखनघसां लोपः क्ङित्यनङि''' (६.४.९८) इत्यस्मात् '''क्ङिति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अत उत्सार्वधातुके''' (६.४.११०) इत्यस्मात् '''सार्वधातुके''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''श्नाभ्यस्तयोः अङ्गस्य आतः लोपः क्ङिति सार्वधातुके''' |</big>
<big><br /></big>
<big>अनेन सूत्रेण न केवलम् अजाद्यपिति अपि तु हलाद्यपिति अपि कार्यं विहितं, किन्तु हलादिषु अपित्सु '''ई हल्यघोः''' इति सूत्रम् एतत् कार्यं प्रबाध्य आकारस्य स्थाने ई-कारादेशं विदधाति |</big>
<big><br /></big>
<big>'''ई हल्यघोः''' (६.४.११३) = श्ना-प्रत्ययान्तस्य अभ्यस्तसंज्ञकस्य च अङ्गस्य स्थाने ई-कारादेशो भवति, किति ङिति हलादिसार्वधातुकप्रत्यये परे—परन्तु घुसंज्ञक-धातुः चेत्, न भवति (घुसंज्ञक-धातुः नाम दा धा च धातू) | न घुः अघुः, तस्य अघोः | ई लुप्तप्रथमाकं पदं, हलि सप्तम्यन्तम्, अघोः षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''श्नाभ्यस्तयोरातः''' (६.४.११२) इत्यस्मात् '''श्नाभ्यस्तयोः''', '''आतः''' चेत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''गमहनजनखनघसां लोपः क्ङित्यनङि''' (६.४.९८) इत्यस्मात् '''क्ङिति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''अत उत्सार्वधातुके''' (६.४.११०) इत्यस्मात् '''सार्वधातुके''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अङ्गस्य श्नाभ्यस्तयोः आतः''' '''ई क्ङिति हलि''' '''सार्वधातुके''' '''अघोः''' |</big>
<big><br /></big>
<big>उस्-प्रत्यये परे '''उस्यपदान्तात्''' (६.१.९६) इत्यनेन पररूपादेशः | अवावा + उः → अवावुः |</big>
<big><br /></big>
<big>'''उस्यपदान्तात्''' (६.१.९६) = अपदान्तात् अकारात् उसि प्रत्यये परे पूर्वपरयोः पररूपम् एकादेशः भवति; आद्गुणस्य अपवादः | अवा + उः → अव् + उः → अवुः | न पदान्तम् अपदान्तं, तस्मात् अपदान्तात् | उसि सप्तम्यन्तम्, अपदान्तात् पञ्चम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''आद्गुणः''' (६.१.८७) इत्यस्मात् '''आत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''इको यणचि''' (६.१.७७) इत्यस्मात् '''अचि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; अनुवर्तते अत्र यतोहि परेषु सूत्रेष्वपि तस्य आवश्यकता | '''एङि पररूपम्''' (६.१.९४) इत्यस्मात् '''पररूपम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''एकः पूर्वपरयोः''' (६.१.८४), '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अपदान्तात् आत् अचि उसि एकः पूर्वपरयोः पररूपम्''' '''संहितायाम्''' |</big>
<big>चतुर्षु सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तरूपाणि कल्पनीयानि |</big>
<big><br /></big>
<big>२. विशेषाकारान्तधातवः</big>
<big><br /></big>
<big>घुसंज्ञकधातवः—</big>
<big>दा → दादा</big>
<big>हलादिषु पित्सु = किमपि कार्यं नास्ति, केवलं योजनम् | अङ्गस्य आकारान्तत्वे सति गुणकार्यं न सम्भवति | दादा + ति → दादाति</big>
<big>अजादिषु पित्सु = केवलं सन्धिकार्यम् | दादा + आनि → दादानि</big>
<big>हलादिषु अपित्सु = धात्वन्तस्य आकार-लोपः ('''श्नाभ्यस्तयोरातः''' इति सूत्रेण) | दादा + तः → दात्तः</big>
<big>अजादिषु अपित्सु = धात्वन्तस्य आकार-लोपः ('''श्नाभ्यस्तयोरातः''' इति सूत्रेण) | दादा + अति → दादति</big>
<big><br /></big>
<big>उस्-प्रत्यये परे '''उस्यपदान्तात्''' (६.१.९६) इत्यनेन पररूपादेशः | अदादा + उः → अदादुः |</big>
<big><br /></big>
<big>'''उस्यपदान्तात्''' (६.१.९६) = अपदान्तात् अकारात् उसि प्रत्यये परे पूर्वपरयोः पररूपम् एकादेशः भवति; आद्गुणस्य अपवादः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अपदान्तात् आत् अचि उसि एकः पूर्वपरयोः पररूपम्''' '''संहितायाम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>लोट्-लकारस्य मध्यमपुरुषे दादा + हि → दे + हि → देहि | सूत्रमिदम्—</big>
<big><br /></big>
<big>'''घ्वसोरेद्धावभ्यासलोपश्च''' (६.४.११९) = हि-परे, घुसंज्ञक-धातोः अस्-धातोः च स्थाने एकारादेशो भवति; अभ्यासः अस्ति चेत् तस्य लोपो भवति | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन धातुरूप्यङ्गस्य अन्तिमवर्णस्य स्थाने एकारादेशः, न तु पूर्णतया अङ्गस्य | घुश्च अस् च तयोरितरेतरद्वन्द्वो घ्वसौ, तयोः घ्वसोः | अभ्यासस्य लोपः, अभ्यासलोपः षष्ठीतत्पुरुषः | घ्वसोः षष्ठ्यन्तं, एत् प्रथमान्तं, हौ सप्तम्यन्तम्, अभ्यासलोपः प्रथमान्तं, च अव्ययपदम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''घ्वसोः अङ्गस्य एत् अभ्यासलोपः च हौ''' |</big>
<big>चतुर्षु सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तरूपाणि कल्पनीयानि |</big>
<big><br /></big>
<big>धा → दाधा</big>
<big><br /></big>
<big>दाधा-धातोः कृते तिङ्प्रत्यय-निमित्तकम् अङ्गकार्यंम् उपर्युक्तमेव यथा दादा इत्यस्य; लोट्-लकारस्य मध्यमपुरुषे दाधा + हि → धे + हि → धेहि; सूत्रं पूर्वोक्तम् | अन्यच्च इतोऽपि एकं कार्यम् अस्ति—</big>
<big>'''दधस्तथोश्च''' (८.२.३८) = द्वित्वकृतस्य झषन्तस्य धाञ्-धातोः बशो भष् स्यात् तथोः स्ध्वोः च परयोः | 'दधा' इत्यस्य यत्र आकारलोपः, तत्र 'दध्' इति झषन्तरूपं सिध्यति | तादृशस्य 'दध्' इत्यस्य दकारस्य स्थाने धकारादेशो भवति तकारे, थकारे, सकारे ध्व-शब्दे च परे | इदं कार्यं वर्णनिमित्तकं न तु अङ्गनिमित्तकं; हल्-सन्धिकार्यम् एव, अष्टमाध्याये च | झष्-प्रत्याहारे वर्गस्य चतुर्थवर्णाः अन्तर्भूताः— झ्, भ्, घ्, ढ्, ध् | बश्-प्रत्याहारे ब्, ग्, ड्, द् इत्येते वर्णाः | भष्-प्रत्याहारे भ्, घ्, ढ्, ध् इत्येते वर्णाः | तश्च थ् च तथौ, तकारादकारः उच्चारणार्थः, तयोः तथोः | दधः षष्ठ्यन्तं, तथोः सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''एकाचो बशो भष् झषन्तस्य स्ध्वोः''' (८.२.३७) इत्यस्मात् '''बशो''', '''भष्''', '''झषन्तस्य''', '''स्ध्वोः''' इत्येषाम् अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''झषन्तस्य दधः बशः भष्''' '''स्ध्वोः तथोः च''' |</big>
<big><br /></big>
<big>यथा—</big>
<big>दाधा + तः → '''श्नाभ्यस्तयोरातः''' (६.४.११२) इत्यनेन आकारस्य लोपः → दाध् + तः → '''दधस्तथोश्च''' (८.२.३८) इत्यनेन द्-स्थाने ध् → धाध् + तः → '''खरि च''' इत्यनेन चर्त्वसन्धिः → धात्तः</big>
<big><br /></big>
<big>ज्या → जाज्या</big>
<big><br /></big>
<big>हलादिषु पित्सु = किमपि कार्यं नास्ति, केवलं योजनम् | अङ्गस्य आकारान्तत्वे सति गुणकार्यं न सम्भवति | जाज्या + ति → जाज्याति</big>
<big>अजादिषु पित्सु = केवलं सन्धिकार्यम् | जाज्या + आनि → जाज्यानि</big>
<big>हलादिषु अपित्सु = '''ग्रहि ज्या वयि''' इत्यनेन सम्प्रसारणं, तदा '''हलः''' इत्यनेन दीर्घः | जाज्या + तः → जाजीतः</big>
<big>अजादिषु अपित्सु = सम्प्रसारणं, दीर्घत्वं, तदा धात्वन्तस्य ईकारस्य यण्-आदेशः ('''एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य''' इति सूत्रेण) | जाज्या + अति → जाजी + अति → जाज्यति</big>
<big><br /></big>
<big>सम्प्रसारणम्—</big>
<big><br />
'''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (६.१.१६) = ग्रह्, '''ज्या''', वय्, व्यध्, वश्, व्यच्, व्रश्च्, प्रच्छ्, भ्रस्ज्, एषां सम्प्रसारणं भवति किति ङिति प्रत्यये परे |</big>
<big>'''इग्यणः सम्प्रसारणम्''' (१.१.४५) = यणः स्थाने यः इक्-प्रत्याहारे स्थितवर्णः आदिष्टः, तस्य सम्प्रसारण-संज्ञा भवति | इक् प्रथमान्तं, यणः षष्ठ्यन्तं, सम्प्रसारणम् प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं सम्पूर्णम्— '''यणः इक् सम्प्रसारणम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) = सम्प्रसारण-संज्ञक-वर्णात् अचि परे पूर्वपरयोः स्थाने एकः पूर्वरूपादेशो भवति | सम्प्रसारणात् पञ्चम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''इको यणचि''' (६.१.७७) इत्यस्मात् '''अचि''', '''अमि पूर्वः''' (६.१.१०७) इत्यस्मात् '''पूर्वः''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः भवतः | '''एकः पूर्वपरयोः''' (६.१.८४), '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''सम्प्रसारणात् च अचि पूर्वपरयोः एकः पूर्वः संहितायाम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>यथा—</big>
<big>जाज्या + तः → जाज् + य् + आ + तः → '''ग्रहि ज्या''' (३.१.१३) इत्यनेन यकारस्य स्थाने इ-आदेशः → जाजि + आ + तः → '''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) इत्यनेन सम्प्रसारण-संज्ञक-वर्णात् अचि परे पूर्वपरयोः एकः पूर्वरूपादेशः → जाजि + तः → '''हलः''' (६.४.२) इत्यनेन अङ्गावयवात् हलः यदुत्तरं संप्रसारणं तदन्तस्याङ्गस्य दीर्घादेशः → जाजी + तः → जाजीतः</big>
<big><br /></big>
<big>'''हलः''' (६.४.२) = अङ्गावयवात् हलः यदुत्तरं संप्रसारणं तदन्तस्याङ्गस्य दीर्घो भवति | यः हल्-वर्णः अङ्गस्य अवयवः, तस्मात् परे स्थितं यत् अङ्गान्तं सम्प्रसारणं, तस्य दीर्घत्वं भवति | हलः पञ्चम्यन्तम् एकपदमिदं सूत्रम् | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तादृशम् अङ्गं यस्य अन्ते सम्प्रसारणसंज्ञकवर्णः अस्ति; '''अचश्च''' (१.२.२८), '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्याभ्यां तस्य अङ्गस्य अन्तिमवर्णस्य अचः दीर्घादेशः | '''सम्प्रसारणस्य''' (६.३.१३९) इत्यस्मात् '''सम्प्रसारणस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः''' (६.३.१११) इत्यस्मात् '''दीर्घः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''हलः सम्प्रसारणस्य अङ्गस्य दीर्घः''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य''' (६.४.८२) = असंयोगपूर्व-अनेकाच्-इकारान्ताङस्य यण्-आदेशो भवति अचि परे | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तादृश-धातुः यस्य अन्ते इकारः (न तु केवलम् इकाररूप्यङ्गम्; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अन्त्यस्य अल्-वर्णस्य यणादेशः (न तु पूर्णाङ्गस्य) | न एकम्, अनेकम्, अनेके एकाचः यस्मिन् सः अनेकाच् नञ्तत्पुरुषगर्भो बहुव्रीहिः, तस्य अनेकाचः | नास्ति संयोगः पूर्वे यस्य स असंयोगपूर्वः बहुव्रीहिः, तस्य असंयोगपूर्वस्य | एः षष्ठ्यन्तम्, अनेकाचः षष्ठ्यन्तम्, असंयोगपूर्वस्य षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''इणो यण्''' (६.४.८१) इत्यस्मात् '''यण्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ''' (६.४.७७) इत्यस्मात् '''अचि''', '''धातोः''' (विपरिणामेन षष्ठ्यन्तम्) इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अनेकाचः असंयोगपूर्वस्य एः धातोः अङ्गस्य यण् अचि''' |</big>
<big><br /></big>
<big>चतुर्षु सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तरूपाणि कल्पनीयानि |</big>
<big><br /></big>
<u><big>असंयोगपूर्वाः इकारान्ताः ईकारान्ताः च धातवः</big></u>
<big><br />
नी → नेनी</big>
<big>भी → बेभी</big>
<big>जि → जेजि</big>
<big>चि → चेचि</big>
<big><br /></big>
<big>हलादिषु पित्सु = गुणः, '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इत्यनेन | नेनी + ति → नेनेति</big>
<big>अजादिषु पित्सु = गुणः, '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४); अय्-आदेशः, '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) | नेनि + आनि → नेनयानि</big>
<big>हलादिषु अपित्सु = गुणनिषेधः '''सार्वधातुकमपित्''' (१.२.४), '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) | नेनी + तः → नेनीतः</big>
<big>अजादिषु अपित्सु = गुणनिषेधः, तदा यण्-आदेशः '''एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य''' इत्यनेन | नेनी + अति → नेन्यति</big>
<big><br /></big>
<big>अजाद्यपित्-प्रत्ययक्षेत्रे विशेषः—</big>
<big>उस्-प्रत्यये परे '''जुसि च''' (७.३.८३) इत्यनेन अजादौ जुसि परे इगन्ताङ्गस्य गुणः भवति |</big>
<big><br />
अनेनी + उः → अनेने + उः → अनेनय् + उः → अनेनयुः</big>
<big><br />
'''जुसि च''' (७.३.८३) = अजादौ जुसि परे इगन्ताङ्गस्य गुणः भवति | जुसि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन इगन्तस्य अङ्गस्य; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अङ्गान्तस्य इकः स्थाने गुणादेशः | '''क्सस्याचि''' (७.३.७२) इत्यस्मात् '''अचि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''मिदेर्गुणः''' (७.३.८२) त्यस्मात् '''गुणः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | '''इको गुणवृद्धी''' (१.१.३) इति परिभाषासूत्रेण '''इकः''' स्थानी भवति | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''इकः अङ्गस्य गुणः अचि जुसि च''' |</big>
<big><br /></big>
<big>किमर्थम् 'अजादौ जुसि परे' इति चेत् 'शृणुयुः' | अत्र जुस् भवति किन्तु स च जुस् अजादिः नास्ति, अतः इगन्ताङ्गस्य गुणो न भवति | यासुट्-आगमे सति गुणः न भवति |</big>
<big><br /></big>
<big>'''सार्वधातुकमपित्''' (१.२.४) = अपित् सार्वधातुकम् ङित् इव अस्ति | सार्वधातुकम् प्रथमान्तम्, अपित् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित्''' (१.२.१) इत्यस्मात् '''ङित्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्— '''सार्वधातुकम् अपित् ङित्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''क्क्ङिति च''' (१.१.५) = यः प्रत्ययः गित्, कित् अथवा ङित् अस्ति, अपि च तस्मात् प्रत्ययात् पूर्वं तस्य एव प्रत्ययस्य कारणतः इकः स्थाने गुणः वा वृद्धिः वा भवति स्म, सः (गुणः वृद्धिः) न भवति | ग् च क् च ङ् च तेषाम् इतरेतरद्वन्द्वः क्क्ङः; क्क्ङः इतः यस्य सः क्क्ङित्, तस्मिन् परे क्क्ङिति | द्वन्द्वगर्भबहुव्रीहिसमासः | अत्र ग्-स्थाने ककारः '''खरि च''' इत्यनेन चर्त्वसन्धिः | क्क्ङिति सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''इको गुणवृद्धी''' (१.१.३) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः; '''न धातुलोप आर्धधातुके''' (१.१.४) इत्यस्मात् '''न''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्— '''क्क्ङिति च इकः गुणवृद्धी न''' |</big>
<big><br /></big>
<big>चतुर्षु सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तरूपाणि कल्पनीयानि |</big>
<big><br /></big>
<u>
<big><br />
क्री → चेक्री</big>
<big><br /></big>
<big>नेनी इति धातोः यथा, तथा अत्र कार्यं समानम् एकं कार्यं वर्जयित्वा | तदेकं भिन्नं कर्यम् इदम्—</big>
<big><br /></big>
<big>अजादिषु अपित्सु = गुणनिषेधः, तदा इयङ्-आदेशः '''अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ''' (६.४.७७) इत्यनेन | चेक्री + अति → चेक्रिय् + अति → चेक्रियति</big>
<big><br /></big>
<big>'''अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ''' (६.४.७७) = श्नुप्रत्ययान्ताङ्गस्य (स्वादिगणस्य अङ्गस्य यथा शक्नु इत्यस्य), इकारान्त-उकारान्तधातुरूपि-अङ्गस्य, भ्रू-प्रातिपदिकस्य च— एषाम् इकारस्य उकारस्य स्थाने क्रमेण इयङ् उवङ् च आदेशो भवति अजादि-प्रत्यये परे | श्नु-प्रसङ्गे '''प्रत्ययग्रहणे तदन्ता ग्राह्याः''' (परिभाषा #२३) इति परिभाषया तदन्तविधिः; अनेन यस्य अङ्गस्य अन्ते श्नु-प्रत्ययः स्यात्, तस्मात् इत्यर्थः | य्वोः इति विशेषणं 'धातु' शब्दस्य एव यतोहि श्नुप्रत्ययान्ताङ्गं, भ्रू-प्रातिपदिकं च उकारान्तः एव अतः तत्र इयङ् इत्यस्य प्रसक्तिः नास्ति | तर्हि 'धातु' इत्येव अवशिष्यते यस्य कृते य्वोः इति विशेषणं योग्यम् | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन यस्य धातोः अन्ते इकार-उकारः स्यात् इति अर्थः | श्नुश्च धातुश्च भ्रुश्च तेषाम् इतरेतरद्वन्द्वः श्नुधातुभ्रुवः, तेषां श्नुधातुभ्रुवाम् | इश्च उश्च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः यू, तयोः य्वोः | इयङ् च उवङ् च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः, इयङुवङौ | अचि सप्तम्यन्तं, श्नुधातुभ्रुवां षष्ठ्यन्तं, य्वोः षष्ठ्यन्तम्, इयङुवङौ प्रथमान्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''य्वोः श्नुधातुभ्रुवाम् अङ्गानाम् इयङुवङौ अचि''' |</big>
<big><br /></big>
<big>चतुर्षु सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तरूपाणि कल्पनीयानि |</big>
<big><br /></big>
<u><big>उकारान्ताः ऊकारान्ताः च धातवः</big></u>
<big>भू → बोभू</big>
<big>पू → पोपू</big>
<big>लू → लोलू</big>
<big><br /></big>
<big>हलादिषु पित्सु = गुणः, '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इत्यनेन | बोभू + ति → बोभोति</big>
<big>अजादिषु पित्सु = गुणः, '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४); अव्-आदेशः, '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) | बोभू + ईति → बोभो + ईति → बोभव् + ईति → बोभवीति</big>
<big>हलादिषु अपित्सु = गुणनिषेधः '''सार्वधातुकमपित्''' (१.२.४), '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) | बोभू + तः → बोभूतः</big>
<big>अजादिषु अपित्सु = गुणनिषेधः, तदा उवङ्-आदेशः '''अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ''' (६.४.७७) इत्यनेन | बोभू + अति → बोभुव् + अति → बोभुवति</big>
<big><br /></big>
<big>अजाद्यपित्-प्रत्ययक्षेत्रे विशेषः—</big>
<big>उस्-प्रत्यये परे '''जुसि च''' (७.३.८३) इत्यनेन अजादौ जुसि परे इगन्ताङ्गस्य गुणः भवति |</big>
<big><br />
अबोभू + उः → अबोभो + उः → अबोभव् + उः → अबोभवुः</big>
<big><br /></big>
<big>चतुर्षु सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तरूपाणि कल्पनीयानि |</big>
<big><br /></big>
<u><big>ऋकारान्ताः धातवः</big></u>
<big><br /></big>
<big>चर्कृ, चरिकृ, चरीकृ</big>
<big>जर्हृ, जरिहृ, जरीहृ</big>
<big>बर्भृ, बरिभृ, बरीभृ</big>
<big><br /></big>
<big>हलादिषु पित्सु = गुणः, '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इत्यनेन | चर्कृ + ति → चर्कर्ति</big>
<big>अजादिषु पित्सु = गुणः, '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) | चर्कृ + ईति → चर्करीति</big>
<big>हलादिषु अपित्सु = गुणनिषेधः '''सार्वधातुकमपित्''' (१.२.४), '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) | चर्कृ + तः → चर्कृतः</big>
<big>अजादिषु अपित्सु = गुणनिषेधः, तदा यण्-आदेशः '''इको यणचि''' (६.१.७७) इत्यनेन | चर्कृ + अति → चर्क्रति</big>
<big><br /></big>
<big>अजाद्यपित्-प्रत्ययक्षेत्रे विशेषः—</big>
<big>उस्-प्रत्यये परे '''जुसि च''' (७.३.८३) इत्यनेन अजादौ जुसि परे इगन्ताङ्गस्य गुणः भवति |</big>
<big><br /></big>
<big>अचर्कृ + उः → अचर्कर् + उः → अचर्करुः</big>
<big><br /></big>
<big>'''इको यणचि''' (६.१.७७) = इकः स्थाने यण्-आदेशः स्यात् अचि परे संहितायां विषये | इकः यण् स्यात् असवर्णे अचि परे इति सूत्रस्य फलितः अर्थः इति ज्ञेयम् (सवर्णे अचि परे '''अकः सवर्णे दीर्घः''' (६.१.१०१) इत्येनेन यण् बाधितम्) | इकः षष्ठ्यन्तं, यण् प्रथमान्तं, अचि सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''इकः यण् अचि संहितायाम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>चतुर्षु सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तरूपाणि कल्पनीयानि |</big>
<big><br /></big>
<u><big>अनोष्ठ्यपूर्वॠकारान्ताः धातवः</big></u>
<big><br />
तॄ → तातॄ</big>
<big>जॄ → जाजॄ</big>
<big>शॄ → शाशॄ</big>
<big><br /></big>
<big><br />
१) हलादिषु पित्सु = गुणः, '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इत्यनेन | तातॄ + ति → तातर्ति</big>
<big>२) अजादिषु पित्सु = गुणः, '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) | तातॄ + ईति → तातरीति</big>
<big>३) हलाद्यपित्सु = गुणनिषेधः '''सार्वधातुकमपित्''' (१.२.४), '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) | '''ॠत इद्धातोः''' (७.१.१००) इत्यनेन इकारादेशः, '''उरण् रपरः''' (१.१.५१) इत्यनेन रपरत्वं, '''हलि च''' (८.२.७७) इत्यनेन उपधायाः उकारस्य दीर्घत्वम् | तातॄ + तः → तातिर् + तः → तातीर् + तः → तातीर्तः</big>
<big>४) अजाद्यपित्सु = गुणनिषेधः '''सार्वधातुकमपित्''' (१.२.४), '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) | '''ॠत इद्धातोः''' (७.१.१००) इत्यनेन इकारादेशः, '''उरण् रपरः''' (१.१.५१) इत्यनेन रपरत्वम् | तातॄ + अति → तातिर् + अति → तातिरति</big>
<big><br /></big>
<big>अजाद्यपित्-प्रत्ययक्षेत्रे विशेषः—</big>
<big>उस्-प्रत्यये परे '''जुसि च''' (७.३.८३) इत्यनेन अजादौ जुसि परे इगन्ताङ्गस्य गुणः भवति |</big>
<big><br /></big>
<big>अतातॄ + उः → अतातर् + उः → अतातरुः</big>
<big><br /></big>
<big>'''ॠत इद्धातोः''' (७.१.१००) = ॠदन्तस्य धातोः अङ्गस्य ह्रस्व-इकारादेशो भवति | किति ङिति प्रत्यये परे एव इति बोध्यं; नो चेत् गुणः | कित्-ङित् भिन्नप्रत्ययः परश्चेत्, गुणे सति इकारादेशस्य प्रसक्तिर्न भवति | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यस्य साहाय्येन '''ॠतः''' इत्यनेन ॠदन्तस्य इत्यस्यापि ग्रहणम् | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्य साहाय्येन पूर्णतया धातोः स्थाने न, अपि तु अन्तिमस्य ॠकारस्य स्थाने ह्रस्व-इकारादेशः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः; प्रत्ययः न भवति चेत् इदं कार्यं न स्यादेव, नो चेत् अनेन धातोः अपि मूलरूपं परिवर्तेत | ॠतः षष्ठ्यन्तम्, इत् प्रथमान्तम्, धातोः षष्ठ्यन्तम्, त्रिपदमिदं सूत्रम् | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ॠतः धातोः अङ्गस्य इत्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''उरण् रपरः''' (१.१.५१) = ऋकारस्य स्थाने यदा अण्-आदेशः भवति, तदा सः अण् सदा रपरः भवति | ऋकारेण त्रिंशत्-प्रकारकः ऋकारः भवति इति बोध्यम् | रः परो यस्य सः रपरः | उः षष्ठ्यन्तम्, अण् प्रथमान्तम्, रपरः प्रथमान्तम्, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इत्यस्मात् '''स्थाने''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''उः स्थाने अण् रपरः''' |</big>
<big>'''हलि च''' (८.२.७७) = हलि परे रेफान्तानां वकारान्तानां च धातूनाम् उपधायां स्थितः इक्-वर्णः दीर्घो भवति | हलि सप्तम्यन्तम्, च अव्ययपदम्, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''सिप धातो रुर्वा''' (८.२.७४) इत्यस्मात् '''धातोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''र्वोरुपधाया दीर्घ इकः''' (८.२.७६) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यस्य साहाय्येन तदन्तविधिः अतः '''र्वोः''' इत्यनेन येषाम् धातूनाम् अन्ते रेफः वकारश्च, तेषामपि ग्रहणम् | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''हलि च र्वोः धातोः उपधायाः इकः दीर्घः''' |</big>
<big><br /></big>
<big>चतुर्षु सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तरूपाणि कल्पनीयानि |</big>
<big><br /></big>
<u><big>ओष्ठ्यपूर्वॠकारान्ताः धातवः</big></u>
<big><br /></big>
<big>पॄ → पापॄ</big>
<big>वॄ → वावॄ</big>
<big>भॄ → बाभॄ</big>
<big>मॄ → मामॄ</big>
<big><br /></big>
<big>१) हलादिषु पित्सु = गुणः, '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इत्यनेन | पापॄ + ति → पापर्ति</big>
<font size="4"></font><big>२) अजादिषु पित्सु = गुणः, '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) | पापॄ + ईति → पापरीति</big>
<big>३) हलाद्यपित्सु = गुणनिषेधः '''सार्वधातुकमपित्''' (१.२.४), '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) | '''उदोष्ठ्यपूर्वस्य''' इत्यनेन उकारादेशः, '''उरण् रपरः''' इत्यनेन रपरत्वं, '''हलि च''' इत्यनेन उपधायाः उकारस्य दीर्घत्वम् | पापॄ + तः → पापुर् + तः → पापूर् + तः → पापूर्तः</big>
<big>४) अजाद्यपित्सु = गुणनिषेधः '''सार्वधातुकमपित्''' (१.२.४), '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) | '''उदोष्ठ्यपूर्वस्य''' इत्यनेन उकारादेशः, '''उरण् रपरः''' इत्यनेन रपरत्वम् | पापॄ + अति → पापुर् + अति → पापुरति</big>
<big><br /></big><big><br /></big>
<font size="4"></font><big>अजाद्यपित्-प्रत्ययक्षेत्रे विशेषः—</big>
<big>उस्-प्रत्यये परे '''जुसि च''' (७.३.८३) इत्यनेन अजादौ जुसि परे इगन्ताङ्गस्य गुणः भवति |</big>
<big><br /></big>
<big>अपापॄ + उः → अपापर् + उः → अपापरुः</big>
<big>'''उदोष्ठ्यपूर्वस्य''' (७.१.१०२) = ओष्ठ्यपूर्वस्य ॠकारान्ताङ्गस्य ॠकारस्य ह्रस्वः उकारादेशो भवति | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यस्य साहाय्येन तदन्तविधिः अतः तादृशम् अङ्गं यस्य अन्ते ॠकारः अस्ति, न तु ॠकारः इति अङ्गम्; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अङ्गान्तस्य वर्णस्य स्थाने उदादेशः, न तु अङ्गस्य पूर्णस्य | ओष्ठ्याः नाम पवर्गीय-वर्णाः | ओष्ठयोः भवः ओष्ठ्यः | ओष्ठ्यः पूर्वो यस्मात्, सः ओष्ठ्यपूर्वः बहुव्रीहिः, तस्य ओष्ठ्यपूर्वस्य (ॠवर्णस्य) | उत् प्रथमान्तम्, ओष्ठ्यपूर्वस्य षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''ॠत इद् धातोः''' (७.१.१००) इत्यस्मात् '''ॠतः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ओष्ठ्यपूर्वस्य ऋतः अङ्गस्य उत्''' |</big><font size="4"></font><font size="4"></font><big><br /></big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>चतुर्षु सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तरूपाणि कल्पनीयानि |</big>
<big><br /></big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>अनेन अजन्त-यङ्लुगन्तधातूनां सार्वधातुकलकारेषु चिन्तनं समाप्तम् |</big>
<big><br /></big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><u><big>हलन्त-यङ्लुगन्तधातूनां सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तरूपाणि</big></u>
<big><br /></big>
<big>यथासामान्यम् अत्र द्विस्तरीयकार्यम्—</big>
<font size="4"></font><big>१) अङ्गकार्यम्</big>
<big>२) सन्धिकार्यम्</big>
<font size="4"></font>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>हलन्तधातवः पञ्च श्रेणीषु विभज्यन्ते—</big>
<font size="4"></font><big>१) सामान्यधातवः, उपधायां च लघु इक्-वर्णो नास्ति</big>
<font size="4"></font><big>२) लघूपधधातवः</big>
<font size="4"></font><big>३) अनिदित्-धातवः</big>
<font size="4"></font><big>४) सम्प्रसारणिनः धातवः</big>
<font size="4"></font><big>५) अनुनासिकान्त-धातवः</big>
<big><br /></big>
<big>सम्प्रति मिलित्वा प्रथमद्वयोः प्रकारयोः रूपाणि कल्पनीयानि | तदा पृथक्तया क्रमेण अनिदित्-धाततूनां, सम्प्रसारणि-</big>
<big>धाततूनाम्, अनुनासिकान्त-धाततूनां च रूपाणि कल्पनीयानि |</big>
<
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>१) सामान्यधातवः, उपधायां च लघु इक्-वर्णो नास्ति इति चेत् अङ्गकार्यं नास्ति | अतः साक्षात् सन्धिकार्यं कृत्वा प्रकृति-प्रत्यययोः मेलनं करणीयम् |</big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>२) लघूपधधातुः इति चेत् अङ्गकार्यं साधनीयं, तदा सन्धिकार्यं, प्रकृति-प्रत्यययोः मेलनं च | अत्र अङ्गकार्यं किमिति प्रदर्श्यते—</big>
<
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>हलादिषु पित्सु = गुणः, '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इत्यनेन; तदा सन्धिकार्यम् | लिख् → लेलिख् + ति → लेलेख् + ति → लेलेक्ति | मुद् → मोमुद् + ति → मोमोद् + ति → मोमोत्ति | वृष् → वरीवृष् + ति → वरीवर्ष् + ति → वरीवर्ष्टि |</big>
<big><br /></big>
<big>अजादिषु पित्सु = गुणनिषेधः, '''नाभ्यस्तस्याचि पिति सार्वधातुके''' (७.३.८७) इत्यनेन | लेलिख् + ईति → लेलिखीति | मोमुद् + ईति → मोमुदीति | वरीवृष् + ईति → वरीवृषीति |</big>
<big>हलादिषु अपित्सु = गुणनिषेधः '''सार्वधातुकमपित्''' (१.२.४), '''क्क्ङिति च''' (१.१.५); तदा सन्धिकार्यम् | लेलिख् + तः → लेलिक्तः | मोमुद् + तः → मोमुत्तः | वरीवृष् + तः → वरीवृष्टः |</big>
<big><br /></big>
<font size="4"></font><big>अजादिषु अपित्सु = गुणनिषेधः, '''सार्वधातुकमपित्''' (१.२.४), '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) | लेलिख् + अति → लेलिखति | मोमुद् + अति → मोमुदति | वरीवृष् + अति → वरीवृषति |</big>
<big><br /></big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>अस्य अपवादः मृज्-धातुः, यस्य इकः वृद्धिः भवति सार्वधातुके च आर्धधातुके च प्रत्यये परे | मृज् → मरीमृज् + ति → मरीमार्ष्टि |</big>
<big><br /></big>
<big>'''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) = पुगन्तस्य अङ्गस्य लघूपधस्य च इकः गुणः भवति सार्वधातुके आर्धधातुके च प्रत्यये परे | पुक् अन्ते यस्य तत् पुगन्तम्, लघ्वी उपधा यस्य तत् लघूपधम् | पुगन्तञ्च लघूपधञ्च तयोः पुगन्तलघूपधं समाहारद्वन्द्वः, तस्य पुगन्तलघूपधस्य | पुगन्तलघूपधस्य षष्ठ्यन्तं पदम्, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''मिदेर्गुणः''' (७.३.८२) इत्यस्मात् '''गुणः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इत्यस्य पूर्णानुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | '''इको गुणवृद्धी''' (१.१.३) इत्यनेन परिभाषा-सूत्रेण, '''इकः''' स्थानी भवति यत्र स्थानी नोक्तम् | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''पुगन्तलघूपधस्य च अङ्गस्य इकः गुणः सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' |</big>
<font size="4"></font><font size="4"></font>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>'''नाभ्यस्तस्याचि पिति सार्वधातुके''' (७.३.८७) = अभ्यस्तस्य लघूपधगुणः न भवति अजादि-पित्-सार्वधातुकप्रत्यये परे | न अव्ययपदम्, अभ्यस्तस्य षष्ठ्यन्तम्, अचि सप्तम्यन्तं, पिति सप्तम्यन्तं, सार्वधातुके सप्तम्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इत्यस्मात् '''लघूपधस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः, '''मिदेर्गुणः''' (७.३.८२) इत्यस्मात् '''गुणः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अभ्यस्तस्य अङ्गस्य लघूपधस्य गुणः न अचि पिति सार्वधातुके''' |</big>
<big><br /></big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>'''मृजेर्वृद्धिः''' (७.२.११४) = मृज्-धातोः इकः वृद्धिः भवति सार्वधातुके च आर्धधातुके च प्रत्यये परे | अङ्गकार्यत्वात् प्रत्ययः परे अस्त्येव; स च प्रत्ययः धातोः भवति इति कृत्वा सार्वधातुकम् अथवा आर्धधातुकम् भवेदेव | मृजेः षष्ठ्यन्तं, वृद्धिः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''इकोगुण्वृद्धी''' (१.१.३) इत्यस्मात् परिभाषासूत्रात् '''इकः''' इत्यस्य षष्ठ्यन्ता अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''मृजेः अङ्गस्य इकः वृद्धिः''' |</big>
<big><br /></big>
<big><br />
एतदाधारेण यथानिर्दिष्टम् अङ्गकार्यं सन्धिकार्यं च कृत्वा एषां धातूनां चतुर्षु सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तरूपाणि कल्पनीयानि |</big>
<big><br /></big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>ककारान्तधातवः— तिक् → तेतिक्</big>
<font size="4"></font><big>खकारान्तधातवः— लिख् → लेलिख्</big>
<font size="4"></font><big>गकारान्तधातवः— तिग् → तेतिग्</big>
<font size="4"></font><big>घकारान्तधातवः— ष्टिघ → '''धात्वादेः षः सः''' (६.१.६३), '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' (१.३.२) → स्तिघ् → तेष्टिघ्</big>
<font size="4"></font><big>चकारान्तधातवः— षिच → सिच् → सेषिच्, व्रश्च् → वाव्रश्च्</big>
<font size="4"></font><big>छ्कारान्तधातवः— प्रच्छ् → पाप्रच्छ्</big>
<font size="4"></font><big>जकारान्तधातवः— त्यज् → तात्यज्, भ्रस्ज् → बाभ्रस्ज्, मृज् → मरीमृज्</big>
<font size="4"></font><big>टकारान्तधातवः— लुट् → लोलुट्</big>
<font size="4"></font><big>ठकारान्तधातवः— लुठ् → लोलुठ्</big>
<font size="4"></font><big>डकारान्तधातवः— तुड् → तोतुड्</big>
<font size="4"></font><big>तकारान्तधातवः— च्युत् → चोच्युत्</big>
<font size="4"></font><big>थकारान्तधातवः— कुथ् → चोकुथ्</big>
<font size="4"></font><big>दकारान्तधातवः— भिद् → बेभिद्</big>
<font size="4"></font><big>धकारान्तधातवः— रुध् → रोरुध्</big>
<font size="4"></font><big>पकारान्तधातवः— गुप् → जोगुप्</big>
<font size="4"></font><big>फकारान्तधातवः— रिफ् → रेरिफ्</big>
<font size="4"></font><big>बकारान्तधातवः— लम्ब् → लालम्ब्</big>
<font size="4"></font><big>भकारान्तधातवः— शुभ् → शोशुभ्</big>
<font size="4"></font><big>यकारान्तधातवः— हय् → जाहय्</big>
<font size="4"></font><big>वकारान्तधातवः— तुर्व् → तोतुर्व्, मव् → मामव्</big>
<big>रेफान्तधातवः— ज्वर् → जाज्वर्</big>
<font size="4"></font><big>शकारान्तधातवः— क्रुश् → चोक्रुश्</big>
<font size="4"></font><big>षकारान्तधातवः— कृष् → चरीकृष्</big>
<font size="4"></font><big>सकारान्तधातवः— वस् → वावस्</big>
<font size="4"></font><big>हकारान्तधातवः— गाह् → जागाह्, गुह् → जोगुह्</big>
<big><br /></big>
<big>'''ऊदुपधाया गोहः''' (६.४.८९) = गोहोऽङ्गस्य उपधायाः ऊकारादेशो भवति अजादौ प्रत्यये परे | गुह उपधाया ऊत् स्याद् गुणहेतावजादौ प्रत्यये | अजादौ प्रत्यये परे यत्र गुह्-धातोः उपधागुणो भवति, तत्र तस्य गोह्-धातुरूप्यङ्गस्य ओकारस्य ऊकारादेशो भवति | ऊत् प्रथमान्तम्, उपधायाः षष्ठ्यन्तं, गोः षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ''' (६.४.७७) इत्यस्मात् '''अचि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''गोहः अङ्गस्य उपधायाः ऊत् अचि''' |</big>
<big><br /></big>
<font size="4"></font>
<big><br /></big>
<font size="4"></font><big>३) अनिदित्-धातवः</big>
<big><br /></big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>मन्थ् → मामन्थ्</big>
<font size="4"></font><big>वञ्च् → वनीवञ्च्</big>
<font size="4"></font><big>ध्वंस् → दनीध्वंस्</big>
<font size="4"></font><big>हम्म् → जंहम्म्</big>
<big><br /></big>
<big>'''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) = येषां हलन्त-धातूनां ह्रस्व-इकारस्य इत्-संज्ञा नास्ति, तेषाम् उपधायां नकारः अस्ति चेत्, तस्य नकारस्य लोपः भवति किति ङिति प्रत्यये परे | इत् इत् अस्ति येषाम् ते इदितः, न इदितः, अनिदितः, बहुव्रीहिगर्भः नञ्तत्पुरुषसमासः, तेषाम् अनिदिताम् | क् च ङ् च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः क्ङौ | क्ङौ इतौ यस्य सः क्ङित्, द्वन्द्वगर्भः बहुव्रीहिसमासः, तस्मिन् क्ङिति | अनिदितां षष्ठ्यन्तं, हलः षष्ठ्यन्तम्, उपधाया षष्ठ्यन्तं, क्ङिति सप्तम्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''श्नान्नलोपः''' (६.४.२३) इत्यस्मात् '''न''', '''लोपः''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्— '''अनिदितां हलः अङ्गस्य उपधायाः नः लोपः क्ङिति''' |</big>
<big><br /></big>
<big><br /></big>
<big>'''नुगतोऽनुनासिकान्तस्य''' (७.४.८५) = अनुनासिकान्ताङ्गस्य अदन्त-अभ्यासस्य नुक्-आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | धातोः अभ्यासस्य अन्ते अत् चेत्, धातोः अन्ते अनुनासिकहल्-वर्णः (ञ्, म्, ङ्, ण्, न्) चेत् इदं कार्यं प्रवर्तते | नुक्-आगमः कित् | ककारः इत्-संज्ञकः, उकारः उच्चारणार्थः | अनुनासिकः अन्ते यस्य तत् अनुनासिकान्तं, तस्य | नुक् प्रथमान्तं, अतः षष्ठ्यन्तम्, अनुनासिकान्तस्य षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यस्मात् '''यङ्लुकोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''अनुनासिकान्तस्य''' '''अङ्गस्य अतः अभ्यासस्य नुक् यङ्लुकोः''' |</big>
<big><br /></big>
<big>४) सम्प्रसारणिनः धातवः</big>
<font size="4"></font>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>श्तिपा शपानुबन्धेन निर्दिष्टं यद् गणेन च |</big>
<big>यत्रैकाज्ग्रहणं किञ्चित् पञ्चैतानि न यङलुकि |</big>
<font size="4"></font>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>अनेन श्तिपा निर्दिष्टानां पञ्चानां यङ्लुकि न सम्प्रसारणम् |</big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>'''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (६.१.१६) = ग्रह्, ज्या, वय्, व्यध्, वश्, व्यच्, व्रश्च्, प्रच्छ्, भ्रस्ज्, एषां सम्प्रसारणं भवति किति ङिति प्रत्यये परे | इतरेतरद्वन्द्वः, षष्ठीविभक्तौ | ग्रहि-ज्या-वयि-व्यधि-वष्टि-विचति-वृश्चति-पृच्छति-भृज्जतीनां षष्ठ्यन्तम्, ङिति सप्तम्यन्तम्, च अव्ययम्, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५) इत्यस्मात् '''किति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''ष्यङः सम्प्रसारणम्''' '''पुत्रपत्योस्तत्पुरुषे''' (६.१.१३) इत्यस्मात् '''सम्प्रसारणम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्— '''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति किति च''' '''सम्प्रसारणम्''' |</big>
<
<big>ग्रह् → जाग्रह्</big>
<font size="4"></font><big>ज्या → जाज्या</big>
<font size="4"></font><big>व्यध् → वाव्यध्</big>
<font size="4"></font><big>वश् → वावश्</big>
<font size="4"></font><big>व्यच् → वाव्यच्</big>
<font size="4"></font><big>व्रश्च् → वाव्रश्च्</big>
<font size="4"></font><big>प्रच्छ् → पाप्रच्छ्</big>
<font size="4"></font><big>भ्रस्ज पाके → भ्रस्ज् → बाभ्रस्ज्</big>
<big><br /></big>
<big>एषु प्रथमत्रयाणां सम्प्रसारणं भवति यङ्लुकि; अन्तिमपञ्चानां तु यङ्लुकि सम्प्रसारणं नास्ति |</big>
<font size="4"></font><font size="4"></font>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>धेयं यत् अस्मिन् सूत्रे 'वयि' तु धातुः नास्ति अपि तु धात्वादेशः | मूलधातुः अस्ति वेञ् | वेञ्-धातोः स्थाने लिट्-लकारे एव 'वय्' इति धात्वादेशो भवति | तस्य च धात्वादेशस्य लिट्-लकारे किति प्रत्यये परे सम्प्रसारणं भवति; '''ग्रहि ज्या वयि''' इति सूत्रे 'वयि' इत्यस्य कार्यं केवलं लिट्-लकारे | लिट्-लकारं विहाय अस्य कार्यं अन्यत्र कुत्रापि न भवति | वेञ्-धातोः सम्प्रसारणं प्राप्यते वच्यादौ ('''वचिस्वपियजादीनां किति''' ६.१.१५), किन्तु तत्र किति प्रत्यये एव सम्प्रसाणम् इति हेतोः यङ्लुकि सार्वधातुकलकारेषु कित्वाभावात् सम्प्रसारणं न कुत्रापि भवति | वेञ् → वे → '''आदेच उपदेशेऽशिति''' (६.१.४५) → वा वा → वावा |</big>
<
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>५) अनुनासिकान्त-धातवः</big>
<
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>१) '''अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनामनुनासिकलोपो झलि क्ङिति''' (६.४.३७) = वन्-धातोः, अनुनासिकान्त-अनुदात्तोपदेश-धातोः, अनुनासिकान्त-तनादि-धातोः अनुनासिकस्य लोपो भवति झलादि-कित्ङित्-प्रत्यये परे | पञ्चदश धातवः |</big>
<font size="4"></font><big>''' यङ्लुकि''' मन्, हन्, गम्, रम्, नम्, यम् इति षण्णामेव धातूनाम् अनुनासिकलोपो भवति | अस्मिन् सूत्रे तनोत्यादीनां गणनिर्देशेन भवति इति कारणेन एषां यङ्लुकि अनुनासिकलोपो न भवति | यङ्लुगन्तानां धातुगणाभावात् | ‘वनति' इति तु श्तिप् इत्यनेन निर्दिष्टम् |</big>
<
<big>२) '''जनसनखनां सञ्झलोः''' (६.४.४२) = जन्, सन्, खन् एषां धातूनां नकारस्य स्थाने आकारादेशो भवति झलादि-सन्-प्रत्यये परे झलादि-कित्ङित्-प्रत्यये परे च | त्रयः धातवः |</big>
<big><br /></big>
<font size="4"></font><big>३) '''अनुनासिकस्य क्विझलोः क्ङिति''' (६.४.१५) = अनुनासिकान्ताङ्गस्य उपधायाः दीर्घादेशो भवति क्वि च झलादि कित्ङित्-प्रत्यये परे | अवशिष्ट-धातवः | उपर्युक्तद्वाभ्यां सूत्राभ्यां ये नव धातवः कथिताः, तान् धातून् अतिरिच्य अवशिष्टानाम् अनुनासिकान्तानाम् अनेन सूत्रेण उपधादीर्घो भवति |</big>
<big><br /></big>
<font size="4"></font><big>४) '''गमहनजनखनघसां लोपः क्ङित्यनङि''' (६.४.९८) = अजादि-कित्ङित्-प्रत्यये परे गम्, हन्, जन्, खन्, घस् एषां धातूनाम् उपधायाः लोपो भवति | पञ्च धातवः |</big>
<big><br /></big>
<big>मकारान्तानां पदत्वे सति, म्-स्थाने नकारः—</big>
<font size="4"></font><font size="4"></font>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>'''मो नो धातोः''' (८.२.६४) = मकारान्तस्य धातोः पदस्य नकारादेशो भवति | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यस्य साहाय्येन '''मः धातोः''' इत्यनेन मकारान्तस्य धातोः इत्यस्यापि ग्रहणम् | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्य साहाय्येन नकारादेशः पूर्णतया धातोः स्थाने न, अपि तु अन्तिमस्य मकारस्य | मः षष्ठ्यन्तं, नः प्रथमान्तं, धातोः षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''स्कोः संयोगाद्योरन्ते च''' (८.२.२९) इत्यस्मात् '''अन्ते''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''पदस्य''' (८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''मः धातोः पदस्य अन्ते नः''' |</big>
<
<big>मकारान्तानाम् अपदत्वे सति, म्-स्थाने नकारः—</big>
<big><br /></big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>'''म्वोश्च''' (८.२.६५) = मकारान्तधातोः धात्वन्त-मकारस्य स्थाने नकारादेशो भवति मकारे वकारे च परे | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यस्य साहाय्येन '''मः धातोः''' इत्यनेन मकारान्तस्य धातोः इत्यस्यापि ग्रहणम् | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्य साहाय्येन नकारादेशः पूर्णतया धातोः स्थाने न, अपि तु अन्तिमस्य मकारस्य | म् च व् च म्वौ, तयोः म्वोः | म्वोः सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''मो नो धातोः''' (८.२.६४) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''मः धातोः नः''' '''म्वोश्च''' |</big>
<big><br /></big>
<big>एषां यङ्लुगन्तधातूनां सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तरूपाणि वक्तव्यानि—</big>
<big><br /></big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>गम् → जंगम् / जङ्गम्*</big>
<font size="4"></font><
<font size="4"></font><big>जन् → जञ्जन्</big>
<font size="4"></font><big>खनु अवदारणे → खन् → चङ्खन्</big>
<font size="4"></font><big>सन् → संसन्</big>
<font size="4"></font><big>मन् → मम्मन्</big>
<font size="4"></font><big>रम् → रंरम्</big>
<font size="4"></font><big>नम् → नन्नम्</big>
<font size="4"></font><big>यम् → यंयम् / यँय्यम्*</big>
<font size="4"></font><big>तन् → तन्तन्</big>
<font size="4"></font><big>क्षिनु हिंसायाम् → क्षिन् → चेक्षिन्**</big>
<
<font size="4"></font><font size="4"></font><big><nowiki>*</nowiki>'''नुगतोऽनुनासिकान्तस्य''' (७.४.८५) = अनुनासिकान्ताङ्गस्य अदन्त-अभ्यासस्य नुक्-आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | अस्य सूत्रस्य अन्तर्गते वार्तिकम् अस्ति '''पदान्तवच्चेति वक्तव्यम्''' | अनेन अनुनासिकान्ताङ्गस्य अदन्त-अभ्यासस्य नुक्-आगमे सति स च अभ्यासः पदान्तवत् इति मन्तव्यम् | तस्मात् '''वा पदान्तस्य''' (८.४.५९) इत्यनेन परसवर्णविकल्पः | अनुनासिकान्तधातुप्रसङ्गे सर्वत्र तथा कल्पनीयं यथासङ्गं— नाम यत्र अभ्यासः अदन्तः |</big>
<
<big>'''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''' (८.४.५८) = अनुस्वारस्य स्थाने परसवर्णादेशो भवति ययि परे |</big>
<font size="4"></font><big>'''वा पदान्तस्य''' (८.४.५९) = पदान्तस्य अनुस्वारस्य परसवर्णादेशो वा भवति ययि परे |</big>
<big><br /></big>
<big><nowiki>**</nowiki>अत्र निमित्तत्वात् णत्वम्; अग्रे प्रक्रियावशात् यथासङ्गं णत्वं कर्तव्यम् | अतः क्षन्, क्षिन्, रन्, ऋन् इति मूलधातवः न तु क्षण्, क्षिण्, रण्, ऋण् | किन्तु कण्-धातुः स्वभावेन णकारान्तः | चेक्षिन् + ति → '''नश्चापदान्तस्य झलि''' (८.३.२४) | चेक्षिन् + ईति → '''अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि''' (८.४.२) |</big>
<big>'''अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनामनुनासिकलोपो झलि क्ङिति''' (६.४.३७) = वन्-धातोः, अनुनासिकान्त-अनुदात्तोपदेश-धातोः, अनुनासिकान्त-तनादि-धातोः अनुनासिकस्य लोपो भवति झलादि-कित्ङित्-प्रत्यये परे | अनुदात्तः उपदेशे येषां ते, अनुदात्तोपदेशाः बहुव्रीहिः | तनोतिः आदिः येषां ते, तनोत्यादयः बहुव्रीहिः | अनुदात्तोपदेशाश्च वनतिश्च तनोत्यादयश्च तेषामितरेतरद्वन्द्वः अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादयः, तेषाम् अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनाम् | क् च ङ् तयोरितरेतरद्वन्द्वः क्ङौ, तौ इतौ यस्य तत् क्ङित्, तस्मिन् क्ङिति | अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनां षष्ठ्यन्तम्, अनुनासिक इति लुप्तष्ठीकं पदं, लोपः प्रथमान्तं, झलि सप्तम्यन्तं, क्ङिति सप्तम्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तादृशम् अङ्गं यस्य अन्ते अनुनासिकवर्णः अस्ति (वनतिं विहाय 'अनुनासिक' इति पदं सर्वेषां विशेषणम्); '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अन्ते स्थितस्य अनुनासिकवर्णस्य लोपः; '''यस्मिन् विधिस्तदादावल्ग्रहणे''' (१.१.७२, वार्तिकम् २९) इत्यनेन '''झलि क्ङिति''' इत्युक्तौ झलादौ क्ङिति (तादृशप्रत्ययः यस्य आदौ झल् स्यात्) | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अनुनासिक-अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनाम् अङ्गस्य लोपः झलि क्ङिति''' |</big>
<font size="4"></font><font size="4"></font>
<big>अनेन आहत्य पञ्चदश धातवः निर्दिष्टाः | वन् धातुः (भ्वादिगणे), अनुनासिकान्त-अनुदात्तोपदेश-धातवः (यम्, रम्, नम्, गम्, हन्, मन्), अनुनासिकान्त-तनादि-धातवः (तनु, क्षिणु, क्षणु, ऋणु, तृणु, घृणु, वनु, मनु) | एषु धातुषु मन्-धातुः दिवादिगणे अस्ति; हन्-धातुः अदादिगणे अस्ति; अष्ट धातवः तनादिगणे सन्ति; अवशिष्टाः भ्वादौ एव | एषां धातूनाम् अन्ते स्थितस्य अनुनासिकस्य लोपो भवति झलादि-कित्ङित्-प्रत्यये परे |</big>
<font size="4"></font><font size="4"></font>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>'''जनसनखनां सञ्झलोः''' (६.४.४२) = जन्, सन्, खन् एषां धातूनां नकारस्य स्थाने आकारादेशो भवति झलादि-सन्-प्रत्यये परे झलादि-कित्ङित्-प्रत्यये परे च | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्य साहाय्येन आकारादेशः पूर्णतया धातोः स्थाने न, अपि तु अन्तिमस्य नकारस्य | जनश्च सनश्च खन् च तेषामितरेतरद्वन्द्वः जनसनखनः, तेषां जनसनखनाम् | सन् च झल् च तयोरितरेतरद्वन्द्वः सञ्झलौ, तयोः सञ्झलोः | जनसनखनां षष्ठ्यन्तं, सञ्झलोः सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''विड्वनोरनुनासिकस्यात्''' (६.४.४१) इत्यस्मात् '''आत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः, '''अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनामनुनासिकलोपो झलि क्ङिति''' (६.४.३७) इत्यस्मात् '''झलि''', '''क्ङिति''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''झलि''' इति अनुवृत्तिः '''सन्''' इत्यस्य विशेषणम्; अनेन यत्र सनि इडागमो भवति, तत्र सन् झलादिः नास्ति अतः नकारस्य आत्वं न भवति | सूत्रे स्थितं 'झलि' तु '''क्ङिति''' इत्यस्य विशेषणम् | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''जनसनखनाम् अङ्गानाम् आत् झलि सञ्झलोः क्ङिति''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''अनुनासिकस्य क्विझलोः क्ङिति''' (६.४.१५) = अनुनासिकान्ताङ्गस्य उपधायाः दीर्घादेशो भवति क्वि च झलादि कित्ङित्-प्रत्यये परे | क्विश्च झल् तयोरितरेतरद्वन्द्वः क्विझलौ, तयोः क्विझलोः | क् च ङ् तयोरितरेतरद्वन्द्वः क्ङौ, तौ इतौ यस्य तत् क्ङित्, तस्मिन् क्ङिति | अनुनासिकस्य षष्ठ्यन्तं, क्विझलोः सप्तम्यन्तं, क्ङिति च सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''नोपधायाः''' (६.४.७) इत्यस्मात् '''उपधायाः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः''' (६.३.१११) इत्यस्मात् '''दीर्घः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तादृशम् अङ्गं यस्य अन्ते अनुनासिकवर्णः अस्ति; '''यस्मिन् विधिस्तदादावल्ग्रहणे''' (१.१.७२, वार्तिकम् २९) इत्यनेन '''क्विझलोः क्ङिति''' इत्युक्तौ क्वि + झलादौ क्ङिति (तादृशप्रत्ययः यस्य आदौ झल् स्यात्) | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अनुनासिकस्य अङ्गस्य उपधायाः दीर्घः''' '''क्विझलोः क्ङिति''' |</big>
<big><br /></big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>'''गमहनजनखनघसां लोपः क्ङित्यनङि''' (६.४.९८) = अजादि-कित्ङित्-प्रत्यये परे गम्, हन्, जन्, खन्, घस् एषां धातूनाम् उपधायाः लोपो भवति (परन्तु अङ्-प्रत्ययः चेत् लोपः न भवति) | गमश्च हनश्च जनश्च खनश्च घस् च तेषामितरेतरद्वन्द्वो गमहनजनखनघसः, तेषां गमहनजनखनघसाम् | क् च ङ् च क्ङौ, क्ङौ इतौ यस्य सः क्ङित्, तस्मिन् क्ङिति | न अङ् अनङ्, तस्मिन् अनङि | गमहनजनखनघसां षष्ठ्यन्तं, लोपः प्रथमान्तं, क्ङिति सप्तम्यत्नम्, अनङि सप्तम्यतम् अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ''' (६.४.७७) इत्यस्मात् '''अचि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''ऊदुपधाया गोहः''' (६.४.८९) इत्यस्मात् '''उपधायाः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''गमहनजनखनघसाम् अङ्गानाम् उपधायाः लोपः अनङि अचि क्ङिति''' |</big>
<big><br /></big>
<big>लोटि—</big>
<big><br /></big>
<big>केषुचित् स्थलेषु '''असिद्धवदत्राभात्''' (६.४.२२) इत्यनेन आभीयकार्यप्रसङ्गवशात् '''अतो हेः''' (६.४.१०५) इत्यस्य दृष्ट्या पूर्वकार्यम् असिद्धम् इति कारणतः हि-प्रत्ययस्य लुक् न भवति | अस्य उदाहरणम् उपदिष्ट-हन्-धातोः प्रसङ्गे लभ्यते |</big>
<big><br /></big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>'''हन्तेर्जः''' (६.४.३६) = हि-प्रत्यये परे हन्-धातोः स्थाने ज-आदेशो भवति | हन्तेः षष्ठ्यन्तं, जः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | ज-आदेशः अनेकाल् अतः '''अनेकाल्शित् सर्वस्य''' (१.१.५५) इत्यनेन सर्वस्य स्थाने भवति न तु अन्त्यस्य | '''शा हौ''' (६.४.३५) इत्यस्मात् '''हौ''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकाराः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''हन्तेः अङ्गस्य जः हौ''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''अनेकाल्शित् सर्वस्य''' (१.१.५५) = आदेशः अनेकाल् शित् च चेत्, सर्वस्य स्थाने आदेशः भवति न तु अन्त्यस्य | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्य अपवादः | न एकः अनेकः नञ्तत्पुरुषः | अनेकः अल् यस्य सः अनेकाल्, बहुव्रीहिः | श इत् यस्य सः शित्, बहुव्रीहिः | अनेकाल् च शित् च अनेकाल्शित्, बहुव्रीहि-गर्भ-समाहारद्वन्द्वः | अल् इति प्रत्याहारे सर्वे वर्णाः अन्तर्भूताः; अनेकाल् इत्युक्तौ तादृशः आदेशः यस्मिन् एक एव वर्णः न अपि तु अनेके वर्णाः | अनेकाल् प्रथमान्तं, शित् प्रथमान्तं, सर्वस्य षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इत्यस्मात् '''स्थाने''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अनेकाल्शित् सर्वस्य स्थाने''' |</big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><big>हन् + हि → ज + हि</big>
<
<big>अधुना अङ्गम् अदन्तं जातम् अतः '''अतो हेः''' (६.४.१०५) इत्यनेन हि इत्यस्य लुक् विधीयते |</big>
<big>'''अतो हेः''' (६.४.१०५) = ह्रस्व-अकारात् अङ्गात् परस्य हि इत्यस्य लुक् (लोपः) भवति | अतः पञ्चम्यन्तं, हेः षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''चिणो लुक्''' (६.४.१०४) इत्यस्मात् '''लुक्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः (अत्र '''अङ्गात्''' भवति विभक्तिपरिणाम इति सिद्धान्तेन) | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अतः अङ्गात् हेः लुक्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''असिद्धवदत्राभात्''' (६.४.२२) = कमपि आश्रयम् अधिकृत्य आभीय-कार्यं, द्वितीयं समानाश्रितम् आभीय-कार्यं प्रति असिद्धं भवति | अधिकारसूत्रम् | '''भस्य''' (६.४.१२९) इति अधिकारसूत्रेण भ-संज्ञा सम्बद्धकार्याणि भवन्ति षष्ठाध्यायस्य अन्तपर्यन्तम् | '''असिद्धवदत्राभात्''' (६.४.२२) इत्यनेन ६.४.२३ इत्यस्मात् आरभ्य, '''भस्य''' इत्यस्य अधिकारस्य अन्तपर्यन्तम् (६.४.१७५), एषां कार्याणां नाम आभीय-कार्यम् | असिद्धवत् अव्यपदयम्, अत्र अव्यपदयम्, आ अव्यपदयं, भात् पञ्चम्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | 'असिद्धवत्' इत्युक्ते 'यथा न अजनिष्यत' | सूत्रस्य विधानं जातं, कार्यञ्च सिद्धं; किन्तु अनेन सूत्रेण द्वितीयसूत्रं प्रति प्रथमस्य कार्यं 'यथा नाभविष्यत्' अतः 'असिद्धवत्' इत्युक्तम् | ‘समानाश्रितं कार्यम्' इति अर्थः उदेति 'अत्र' इति अव्ययपदेन | अस्मिन् + त्रल् → 'अत्र' | 'अस्मिन्' इत्यस्य सप्तम्यन्तत्वेन निमित्तत्वम् इति आशयः | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''असिद्धवत् अत्र आ भात्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''हन्तेर्जः''' (६.४.३६), '''अतो हेः''' (६.४.१०५) इत्याभ्यां यत् कार्यं सिध्यति, उभयत्र तत् कार्यं आभीयकार्यम् | द्वाभ्यां च सूत्राभ्यां यत् कार्यं विधीयते, तस्य कार्यस्य आश्रयः 'हि'-प्रत्ययः | अतः एकवारं यदा एकं हि-प्रत्ययाश्रितम् आभीयकार्यं जातं, तदा यदा द्वितीयं हि-प्रत्ययाश्रितम् आभीयकार्यं विधीयते, तत् कार्यं प्रति प्रथमम् आभीयकार्यं असिद्धं भवति |</big>
<big><br /></big>
<big>'''असिद्धवदत्राभात्''' (६.४.२२) इत्यनेन '''अतो हेः''' (६.४.१०५) इति सूत्रस्य दृष्ट्या '''हन्तेर्जः''' (६.४.३६) इति सूत्रेण यत् कार्यं जातं, तत् कार्यम् असिद्धम् अस्ति अतः '''अतो हेः''' (६.४.१०५) इत्यस्य दृष्ट्या हन्-धातोः स्थाने ज-आदेशः न जातः | तस्मात् अङ्गम् अदन्तं नास्ति, अतः '''अतो हेः''' (६.४.१०५) इत्यनेन हि इत्यस्य लुक् न भवति |</big>
<big>हन् + हि → ज + हि → जहि</big>
<font size="4"></font><font size="4"></font><font size="4"></font><font size="4"></font>
<big>अनेन सर्वेषां यङ्लुगन्तधातूनां सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तचिन्तनं परिसमाप्तम् |</big>
<big><br /></big><big>Swarup - August 2018</big>
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/e/e4/%E0%A5%A6%E0%A5%AE_-_%E0%A4%AF%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A5%81_%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%82%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF.pdf ०८_-_यङ्लुगन्तधातूनां_सार्वधातुकलकारेषु_तिङन्तरूपाणि.pdf] (file size: 111 KB)
| |||