7---ArdhadhAtukaprakaraNam/09---yanganta-dhAtavaH: Difference between revisions

<big>यथा भू + य → भू भू य | यस्मिन्‌ द्विवारम्‌ उच्चारणं जातं तस्मिन्‌ प्रथमभागस्य नाम अभ्यासः | अत्र 'भू भू' इत्यस्मिन्‌ द्विवारम्‌ उच्चारणं जातंजातम्‌ अतः तस्मिन्‌ प्रथमभागस्य नाम अभ्यासः—प्रथमः 'भू' इति भागः अभ्याससंज्ञकः |</big>

<big>यथा भू + य → भू भू य | द्वित्वानन्तरं, द्वयोः समुदायः अभ्यस्तसंज्ञको भवति | अत्र 'भू' इत्यस्य द्वित्वं कृतं; द्वयोः 'भू'-भागयोः समुदायः 'भू भू' अतः 'भू भू' इत्यस्य एव अभ्यस्तसंज्ञा न तु  'भू भू य' इत्यस्य | तथैव सर्वत्र | यस्य द्विवारंद्विवारम्‌ उच्चारणं जातं, तस्य द्वित्वकृतसमुदायः एव अभ्यस्तसंज्ञकः |</big>

<big>द्वितीयः सिद्धान्तः एवम्‌ अस्ति—भाष्यकारः प्रतिपादयति यत्‌ उपदिष्टरूपैः मनसि बुद्धिः जायते | प्रक्रियायां क्रमेण अग्रे गमनेन यदा कदाचित्‌ परिचितरूपं प्रविष्टं भवति—धातुः वा भवतु, प्रत्ययो वा भवतु, आदेशो वा भवतु, तदा नूतनबुद्धिः मनसि उत्पन्ना भवति | तस्य बुद्धेः महत्त्वम्‌ अस्ति; यावच्छक्यं बुद्धिम्‌ अनुसृत्य प्रक्रिया साधनीया | यथा पठ्‌ + य इति स्थले पठ्‌ इति बुद्धिः अस्ति; स च 'पठ‌'-धातुः अर्थवान्‌ | अतः यावत्‌ शक्यं तस्य विभागः न करणीयः | बुद्धिसिद्धान्तम्‌ अनुसृत्य पठ्‌ य → 'पठ्‌ पठ्‌ य' इति द्वित्वं कार्यं न तु 'प प ठ्य्' | किमर्थम्‌ इति चेत्‌, ‘प' इति भागः बुद्धिः नास्ति, अर्थवान्‌ नास्ति | अत्र प्रश्नः उदेति यत्‌ तथा अस्ति चेत्‌ बुद्धिम्‌ अनुसृत्य अट्‌ य → 'अट्‌ अट्‌य य' इति रीत्या द्वित्वं करणीयं न तु 'अ ट्य ट्य' | तर्हि किमर्थंकिमर्थम्‌ 'अट्‌ अट्‌य य' इति रीत्या  द्वित्वं न करणीयम्‌ ? यतोहि तथा क्रियते चेत्, इष्टं रूपं न सिध्यति | अतः बुद्धिंबुद्धिम्‌ अनुसृत्य कुर्मः चेत्‌ कुत्रचित्‌ नियमस्य पालनं कर्तुं शक्नुमः कुत्रचित्‌ कर्तुं न शक्नुमः | तथापि विष्णुकान्थः पाण्डेयः नाम्ना जयपुर -विश्वविद्यालयस्य व्याकरणविभागे अध्यापकः वक्ति यत्‌ अनेन नियमेन द्वित्वं करणीयम्‌ |</big>