7---ArdhadhAtukaprakaraNam/16---luT-lakAraH: Difference between revisions
7---ArdhadhAtukaprakaraNam/16---luT-lakAraH (view source)
Revision as of 23:43, 7 May 2024
, 12 days agono edit summary
No edit summary |
No edit summary |
||
(37 intermediate revisions by 2 users not shown) | |||
Line 38:
|-
|<big>१७) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/336_luT-lakAraH---i-I-u-U-kArAnta-dhAtUnAM-luT-lakAraH_2022-11-15.mp3 luT-lakAraH---i-I-u-U-kArAnta-dhAtUnAM-luT-lakAraH_2022-11-15]</big>
|-
|<big>१</big><big>८</big>) <big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/337_luT-lakAraH---U-Ru-RU-kArAnta-dhAtUnAM_%2B_seTAM-halanTAnAM-dhAtUnAm-luT-lakAraH_2022-11-22.mp3 luT-lakAraH---U-Ru-RU-kArAnta-dhAtUnAM_+_seTAM-halanTAnAM-dhAtUnAm-luT-lakAraH_2022-11-22]</big>
|-
|'''<big>2019 वर्गः</big>'''
Line 68 ⟶ 70:
|}
=== <big>
<big>गतरात्रेः अन्तिमप्रहरात् आगम्यमानरात्रेः प्रथमप्रहरपर्यन्तम् अद्यतनकालः इत्युच्यते | न विद्यते अद्यतनं यस्मिन् अनद्यतनम् | अनद्यतनभविष्यत्कालस्य विवक्षायां धातुभ्यः लुट्-लकारो विधीयते | यथा 'श्वः देवदत्तः कर्ता' | 'देवदत्तः श्वः भोक्ता' | यदा अद्यतनकालश्च अनद्यतनकालश्च इति अवधिद्वयं विवक्षायाम् अन्तर्भूतं, तदा लृट्-लकारः उपयुज्यते— 'अद्य वा श्वः देवदत्तः करिष्यति’; 'अद्य वा श्वः वा देवदत्तः खादिष्यति' इति |</big>
Line 74 ⟶ 76:
<big>एकस्मिन् तिथौ अष्टौ प्रहराः वर्तन्ते | एषु चत्वारः प्रहराः दिनस्य, चत्वारः च रात्रेः | प्रथमप्रहरः आरभ्यते सूर्योदयसमये | तर्हि षड्वादने प्रथमप्रहरस्य आरम्भः इति चेत्, प्रातःकालस्य षड्वादनात् सयङ्कालपर्यन्तम् दिनस्य प्रहराः | उक्तं यत् गतरात्रेः अन्तिमप्रहरात् आगम्यमानरात्रेः प्रथमप्रहरपर्यन्तम् अद्यतनकालः | गतरात्रेः अन्तिमप्रहरः रात्रौ त्रिवादनात् षड्वादनपर्यन्तम् | आगम्यमानरात्रेः प्रथमप्रहरः इत्युक्ते सयङ्कालस्य षड्वादनात् नववादनपर्यन्तम् | अतः अद्यतनकालः इत्यस्मिन् आहत्य षड्प्रहराः सन्ति | रात्रिवेलायां त्रिवादनात् आरभ्य आगम्यमानरात्रेः नववादनपर्यनम् |</big>
=== <big>'''अनद्यतने लुट्''' (३.३.१५)</big> ===
Line 85 ⟶ 88:
=== <big><u>'''लुटः व्यवहारः कुत्र ?'''</u></big> ===
<big>'''अनद्यतने लुट्''' (३.३.१५) इत्यस्य प्रसङ्गे काशिकायां दत्तमस्ति—</big>
Line 107 ⟶ 110:
<big>'भुक्त्वा गच्छति' इत्यादिषु स्थितिषु सामान्यतया अव्यवहिततया आनन्तर्यं विवक्षितम् | सूत्रे नोक्तं, किन्तु '''समानकर्तृकयोः पूर्वकाले''' (३.४.२१) इत्यनेन समानः कर्ता ययोः तौ समानकर्तृत्कौ | अनेन समानकर्तृकव्यापारद्वयम् इति यदा उच्यते, तदानीं तौ च समानकर्तृत्कौ व्यापारौ '''प्रत्यासत्तिन्यायेन''' यदि चिन्त्यते, अव्यवहितौ इति लभ्यते | '''प्रत्यासत्तिन्यायः''' '''नाम प्रत्यासन्ने बुद्धिरन्तरङ्गा भवति''' | इत्युक्ते समीपवर्तिनि पदार्थे बुद्धिः झटिति प्रवर्तते | धातुव्यापाराश्रयः कर्ता
Line 120 ⟶ 123:
<big>आहत्य 'अनद्यतन' इति श्वस्तन्याः च ह्यस्तन्याः संज्ञा | परञ्च लोके तद्विहायोपि प्रयोगः भवति इति दृष्ट्वा नागेशः मध्यमार्गं दत्तवान् | अनेन च लङि मासात् पूर्वम् अपठत् इति व्यवहारः सम्भवति यत्र ह्योभावो वर्तते,यत्र "ह्यः एव पठितवान्" इति अनुभूयते | एवमेव लुटि भविष्यत्कालेऽपि |</big>
=== <big><u>'''लृटः व्यवहारः कुत्र ?'''</u></big> ===
Line 129 ⟶ 132:
<big>लृट् भवति कुत्र ? काशिकायाम् ‘अनद्यतने' इति बहुव्रीहिः इति यदा उक्तं तदानीं व्यामिश्रे लुट् न भवति | विग्रहवाक्यम् अस्ति 'अविद्यमानः अद्यतनः यस्मिन् सः'| अद्यतन-अनद्यतनभविष्यतोः संयोगः यत्र भवति तत्र व्यामिश्रः | तत्पुरुषः उच्यते चेत्, विग्रहवाक्यम् अस्ति ‘न अद्यतनः' इत्युक्ते अद्यतनमात्रं न, किन्तु अन्यः अपि भवितुमर्हति | अद्यतनभेदः अद्यतन-अनद्यतनव्यामिश्रे अपि अस्ति | अतः तत्पुरुषः अस्ति चेत्, व्यामिश्रे अपि भवति | इत्युक्ते अद्यतनकालः अस्ति चेत्, एवम् अनद्यतनकालः अस्ति चेत्, नाम अद्यतन-अनद्यतनव्यामिश्रः अस्ति चेत्, तदानीं सः केवलम् अद्यतनः न, अनद्यतनः अपि अस्ति | अतः अद्यतनभेदः अस्ति | अद्यतनभिन्नत्वे सति तत्रापि (व्यामिश्रे)
Line 139 ⟶ 142:
<big>अतः वयम् अनुमानं कृत्वा भावयामः यत् अर्थः एतादृशः स्यात् | नो चेत् अद्य अपि बहवः एतादृशजनाः सन्ति ये चिन्तयन्ति यत् 'अनद्यतन' इत्युक्ते "अद्य त्यक्त्वा अग्रे गत्वा यावत् अस्ति तावत् सर्वम्" | किन्तु तथा सूत्रकारस्य आशयः न स्यात् | अद्यतनं त्यक्त्वा सर्वोऽपि अनद्यतनः भवति चेत्, पुनः भविष्यत्सामान्ये लृट्-लकारः इति कथं वा 'सामान्यम्' वदेम ? अपि च भविष्यत्सामान्ये लृट्-लकारः, अनद्यतने भविष्यत् लुट्-लकारः इति भेदं किमर्थं वक्ष्यति सूत्रकारः ? स्वारस्यम् अत्र नास्ति | नाम "भवान् आगच्छतु, किन्तु अद्य न" इति यदा उच्यते तदा तस्य आशयः अद्यतनभिन्नश्वोभावी इति समीपे एव | दशानां वर्षाणाम् अनन्तरम् इति नार्थः | अद्यतनस्य प्रतिषेधात् अयं समीपकालः इति अर्थः ग्रहीतुं युज्यते इति प्रतिभाति | आहत्य लुट्-लकारस्य व्यवहारः अतीव विशिष्टः न तु लृट्-लकारस्य | लृट्-लकारः सामान्यं न तु लुट्-लकारः | 'अनद्यतन' इत्यनेन "अद्य त्यक्त्वा अग्रे गत्वा यावत् अस्ति सर्वम्" इति स्वीक्रियते चेत्, लुट्-लकारः एव सामान्यं भवति | किन्तु लुट्-लकारः एव विशिष्टः | प्रत्येकं भाषायाम् एकः विशिष्टः व्यवहारः भवति "quite recently completed actions”, अपि च "that which is very soon to take place” इत्यर्थम् | संस्कृतभाषायां तदेव 'अनद्यतन' इत्यनेन उक्तं, नाम अनद्यतनभूते लङ्-लकारः, अनद्यतनभविष्यति लुट्-लकारश्च | एवं कृत्वा "recently finished actions”, “about to come future actions” | यत् ह्यः जातं तदर्थं लङ्-लकारः, यत् श्वः जायमानमस्ति तदर्थं लुट्-लकारः | अथवा यत्र तादृशभावः अध्यारोपितः वर्तते, यथा निश्चितविवाहे |</big>
<big>सारांशत्वेन अस्माकं शुकवनम् महोदयः एतत् कोष्ठकं निर्मितवान्—</big>
[[File:Updated version of verb tense table by Shukavanam Mahodaya.jpg|center|thumb|1200x1200px]]
<big><br /></big>
Line 165 ⟶ 174:
<big><br /></big>
==== <big>'''<u>१) प्रत्ययादेशः</u>'''</big> ====
<big><br /></big>
Line 177 ⟶ 186:
<big>लुट् → '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' (१.३.२) इत्यनेन उपदेशे उकारः अनुनासिकः अतः तस्य इत्-संज्ञा; '''हलन्त्यम्''' (१.३.३) इत्यनेन टकारस्य इत्-संज्ञा; '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन द्वयोः लोपः → ल् → '''स्यतासी लृ-लुटोः''' (३.१.३३) इत्यनेन लुटि परे धातुतः तास्-प्रत्ययः → '''लस्य''' (३.४.७७), '''तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ''' (३.४.७८) इति द्वाभ्यां सूत्राभ्याम् अष्टादश मूलतिङ्प्रत्ययाः विधीयन्ते |</big>
===== <big> '''स्यतासी लृ-लुटोः''' (३.१.३३)</big> =====
Line 184 ⟶ 194:
<big>प्रथमपुरुषे '''लुटः प्रथमस्य डारौरसः''' (२.४.८५) इत्यनेन परस्मैपदे तिप् → डा, तस् → रौ, झि → रस्; आत्मनेपदे त → डा, आताम् → रौ, झ → रस् |</big>
===== <big> '''लुटः प्रथमस्य डारौरसः''' (२.४.८५)</big> =====
<big>'''लुटः प्रथमस्य डारौरसः''' (२.४.८५) = लुट्-लकारस्य प्रथमपुरुषस्थाने क्रमेण डा, रौ, रस् इत्यादेशाः भवन्ति | परस्मैपदे तिपः स्थाने डा, तसः स्थाने रौ, झि इत्यस्य स्थाने रस् | आत्मनेपदे त-स्थाने डा, आताम्-स्थाने रौ, झ-स्थाने रस् | डश्च रौश्च रश्च तेषामितरेतरद्वन्द्वः, डारौरसः | लुटः षष्ठ्यन्तं, प्रथमस्य षष्ठ्यन्तं, डारौरसः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णं— '''लुटः प्रथमस्य डारौरसः''' |</big>
====== <big> '''अनेकाल्शित् सर्वस्य''' (१.१.५५)</big> ======
Line 293 ⟶ 305:
<big><br /></big>
===== <u><big>'''परस्मैपदिसंज्ञकतिङ्प्रत्यय-सिद्धिः'''</big></u> =====
<big><br /></big>
<big>तास् + ति → '''लुटः प्रथमस्य डारौरसः''' (२.४.८५), ति-स्थाने डा-आदेशः → तास् + डा → '''चुटू''' (१.३.७) इत्यनेन डकारस्य इत्संज्ञा लोपश्च → तास् + आ → '''टेः''' (६.४.१४३) इत्यनेन तास्-प्रत्ययस्य डित्-प्रत्यये टि-भागलोपः स्यात् किन्तु धातोः भसंज्ञा न भवति → अत्र टिभागलोपो न भवति चेत्, डा-प्रत्ययस्य डित्त्वं निष्प्रयोजनम् इति कृत्वा डित्त्वसामर्थ्यात् '''टेः''' (६.४.१४३) इत्यनेन तास्-प्रत्ययस्य टि-भागलोपः → त् + आ → ता</big>
====== <big> '''टेः''' (६.४.१४३)</big> ======
Line 344 ⟶ 357:
<big><br /></big>
===== <u><big>'''आत्मनेपदिसंज्ञकतिङ्प्रत्यय-सिद्धिः'''</big></u> =====
<big><br /></big>
Line 367 ⟶ 380:
<big>तास् + आथाम् → '''टित आत्मनेपदानां टेरे''' (३.४.७९) इत्यनेन टित्-लकाराणां स्थाने विहितानाम् आत्मनेपदसंज्ञकानां प्रत्ययानां 'टि'-भागस्य स्थाने एकार-आदेशः → तासाथे</big>
====== <big> '''टित आत्मनेपदानां टेरे''' (३.४.७९)</big> ======
Line 375 ⟶ 389:
<big>तास् + ध्वम् → '''टित आत्मनेपदानां टेरे''' (३.४.७९) इत्यनेन टित्-लकाराणां स्थाने विहितानाम् आत्मनेपदसंज्ञकानां प्रत्ययानां 'टि'-भागस्य स्थाने एकार-आदेशः → तास् + ध्वे → '''धि च''' (८.२.२५) इत्यनेन सकारलोपः → ताध्वे</big>
====== <big>
<big>'''धि च''' (८.२.२५) = सकारस्य लोपो भवति धकारादि-प्रत्यये परे | धि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''रात्सस्य''' (८.२.२४) इत्यस्मात् '''सस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''संयोगान्तस्य''' '''लोपः''' (८.२.२३) इत्यस्मात् '''लोपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''धि च सस्य लोपः''' |</big>
Line 392 ⟶ 406:
<big>तास् + महि → '''टित आत्मनेपदानां टेरे''' (३.४.७९) इत्यनेन 'टि'-भागस्य एत्वम् → तास्महे</big>
===== <big> '''स्यतासी लृ-लुटोः''' (३.१.३३) इति सूत्रे, 'तासि' इति प्रत्यये इकारः</big> =====
<big>प्रश्नः भवति यत् '''स्यतासी लृ-लुटोः''' (३.१.३३) इति सूत्रे, 'तासि' इति प्रत्यये इकारः उच्चारणार्थः नास्ति चेत्, '''हलन्त्यम्''' (१.३.३) इत्यनेन तास् इत्यस्य सकार लोपो भविष्यति | अत्र काशिकाकारः प्रतिपादयति यत्—</big>
Line 420 ⟶ 438:
<big><br /></big>
===== <big> '''परस्मैपदे सिद्धतिङ्प्रत्ययाः'''</big> =====
{| class="wikitable"
|
Line 442 ⟶ 460:
|<big>तास्मः</big>
|}
===== <big>'''आत्मनेपदे सिद्धतिङ्प्रत्ययाः'''</big> =====▼
▲=== <big>आत्मनेपदे सिद्धतिङ्प्रत्ययाः</big> ===
{| class="wikitable"
|
Line 473 ⟶ 490:
<big><br /></big>
===== <big>'''परस्मैपदे सिद्धतिङ्प्रत्ययाः सेट्-धातूनाम्'''</big> =====
{| class="wikitable"
|
Line 498 ⟶ 515:
<big><br /></big>
===== <big>'''आत्मनेपदे सिद्धतिङ्प्रत्ययाः सेट्-धातूनाम्'''</big> =====
{| class="wikitable"
|
Line 521 ⟶ 538:
|}
===== <big> '''उदाहरणार्थं दा-धातुः'''</big> =====
<big><br /></big>
====== <big>'''परस्मैपदे'''</big> ======
{| class="wikitable"
|
Line 549 ⟶ 566:
<big><br /></big>
====== <big>'''आत्मनेपदे'''</big> ======
{| class="wikitable"
|
Line 578 ⟶ 595:
<big><br /></big>
==== <big>'''२) <u>धात्वादेशः</u>'''</big> ====
<big><br /></big>
Line 637 ⟶ 654:
<big>भ्रस्ज् + ता → '''स्कोः संयोगाद्योरन्ते च''' (८.२.२९) इत्यनेन '''संयोगाद्योः स्कोः लोपः झलि''' → भ्रज् + ता → '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' (८.२.३६) इत्यनेन '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' '''झलि''' → भ्रष् + ता → '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१) → भ्रष्टा</big>
===== <big> '''मीञ्, दीङ्'''</big> =====
====== '''<big>मीनाति-मिनोति-दीङां ल्यपि च</big>''' <big>(६.१.५०)</big> ======
Line 646 ⟶ 663:
<big>'''मीनाति-मिनोति-दीङां ल्यपि च''' (६.१.५०) = क्र्यादौ मीञ् हिंसायां, स्वादौ डुमिञ् प्रक्षेपणे, दिवादौ दीङ् क्षये इत्येतेषां धातूनाम् अन्त्यस्य अलः स्थाने आकारादेशो भवति ल्यपि विषये, एच्-निमित्त-शिद्भिन्न-प्रत्ययस्य च विषये | नाम मी, मि, दी इत्येषां यदा गुणो वा वृद्धिर्वा जायमानः यस्मात् एकारो वा ऐकारो वा जायमानः, ततः पूर्वमेव तत्स्थाने आकारादेशो भवति | '''अलोन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अन्त्यस्य अलः स्थाने | केषाञ्चित् मतेन '''अशिति''' इति अनुवृत्तिः न भवेत् यतोहि कोऽपि शित् प्रत्ययः नास्ति यस्य द्वारा एतेषां धातूनाम् अन्तिम-अलः वर्णस्य स्थाने एच्-आदेशः स्यात् | केषाञ्चित् च मतेन '''उपदेशे''' इत्यस्य अनुवृत्तिः न भवेत् | मीनातिश्च मिनोतिश्च दीङ् च तेषामितरेतरद्वन्द्वो मीनातिमिनोतिदीङः, तेषां मीनातिमिनोतिदीङाम् | मीनातिमिनोतिदीङां षष्ठ्यन्तं, ल्यपि सप्तम्यन्तं, चाव्ययपदं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''आदेच उपदेशेऽशिति''' (६.१.४५) इत्यस्य सम्पूर्णतया अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूर्त्रं— '''मीनातिमिनोतिदीङाम् आत् ल्यपि च एच''' ('''एज्निमित्ते प्रत्यये''') '''उपदेशे अशिति''' |</big>
===== <big> '''लीङ् श्लेषणे (दिवादौ), ली श्लेषणे (क्र्यादौ)'''</big> =====
====== <big>'''विभाषा लीयतेः''' (६.१.५१)</big> ======
<big>'''विभाषा लीयतेः''' (६.१.५१) = लीङ् श्लेषणे (दिवादौ), ली श्लेषणे (क्र्यादौ), इत्यनयोः विकल्पेन आत्वादेशो भवति एचः विषये | नाम ली इत्यस्य यदा गुणो वा वृद्धिर्वा जायमानः यस्मात् एकारो वा ऐकारो वा जायमानः, ततः पूर्वमेव तत्स्थाने आकारादेशो भवति । ली → ला → विलाता | आत्वाभावे विलेता |</big>
===== <big> '''गुहू (संवरणे)'''</big> =====
====== <big>'''ऊदुपधाया गोहः''' (६.४.८९)</big> ======
Line 680 ⟶ 699:
<big>'''क्यस्य विभाषा''' (६.४.५०) = हलः परयोः क्यच्-क्यङोः प्रत्यययोः लोपो वा स्यादार्धधातुके | समिध्य → समिधिता, समिध्यिता |</big>
===== <big>'''कृपेश्च अवकल्कने'''</big> =====
Line 702 ⟶ 721:
<big><br /></big>
==== <big>'''३) <u>इडागमः</u>'''</big> ====
<big><br /></big>
Line 739 ⟶ 758:
<big><br /></big>
==== <big>'''४) <u>अतिदेशः</u>'''</big> ====
<big><br /></big>
Line 787 ⟶ 806:
<big>प्रेरणार्थे णिच्, कर्मणि भावे यक्, परस्मैपदे आशीर्लिङ्, यङन्ताः, यङ्लुगन्ताः च इत्येतेषु अनिडादिषु '''गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित्''' (१.२.१) इत्यस्य कार्यं किमर्थं न जातम् ? णिच् णित् इत्यतः सूत्रस्य प्रसक्तिर्नास्ति; अपरेषु स्थलेषु कित्त्वात् ङित्त्वात् च गुणनिषेधत्वात् '''गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित्''' (१.२.१) इत्यस्य किमपि फलं नास्ति— यक् कित्, परस्मैपदे आशीर्लिङि '''किदाशिषि''' (३.४.१०४) इत्यनेन आशिषि लिङ: यासुट् कित्, यङ् च ङित् |</big>
====== <big> '''कुटादयः धातवः'''</big> ======
<big>कुटादयः धातवः तेषां लुट्-लकाररूपाणि च अत्र प्रदर्श्यन्ते—</big>
Line 910 ⟶ 929:
<big>'''गाङ् लिटि''' (२.४.४९) इत्यनेन लिटि, लुङि, लृङि च अयम् आदेशो भवति; लिटि नित्यं, लुङि, लृङि च विकल्पेन |</big>
===== <big> '''विज इट्
<big>'''विज इट्''' (१.२.२) = तुदादिगणीय-विज्-धातुतः ('ओविजी भयचलनयोः' इत्यस्मात्) सर्वे विधीयमानाः इडादि-प्रत्ययाः ङिद्वत् भवन्ति | उद्विजिता, उद्विजितुम्, उद्विजितव्यम् | इटिति किम् ? उद्वेजनम्, उद्वेजनीयम् | विजः पञ्चम्यन्तम्, इट्-प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित्''' (१.२.१) इत्यस्मात् '''ङित्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्— '''विजः इट् ङित्'''</big> <big>''''''|</big>
Line 919 ⟶ 939:
<big>उद् + विज् + इता → '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इत्यनेन गुणादेशः प्रसक्तः → प्रत्ययः सेट् अतः ङिद्वत्; तस्मात् '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधः → उद्विजिता</big>
===== <big> '''विभाषोर्णोः
<big>'''विभाषोर्णोः''' (१.२.३) = ऊर्णु-धातुतः विधीयमानाः इडादि-प्रत्ययाः विकल्पेन ङिद्वत् भवन्ति | विभाषा प्रथमान्तम्, ऊर्णोः पञ्चम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''विज इट्''' (१.२.२) इत्यस्मात् '''इट्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित्''' (१.२.१) इत्यस्मात् '''ङित्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्— '''ऊर्णोः इट् ङित् विभाषा''' |</big>
Line 962 ⟶ 982:
=== <u><big>'''सामान्यम् अङ्गकार्यम्'''</big></u> ===
<big><br /></big>
Line 969 ⟶ 989:
<big><br /></big>
==== <u><big>
<big>नी + लुट् → नी + तास् + तिप् → नी + ता → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) → नेता</big>
Line 998 ⟶ 1,018:
<big><br /></big>
==== <u><big>'''लघूपधधातवः'''</big></u> ====
<big>लिख् → लिख् + इता → '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) → लेख् + इता → लेखिता</big>
Line 1,013 ⟶ 1,033:
<big><br /></big>
===== <u><big>'''मृज्-धातोः वृद्धिः'''</big></u> =====
<big><br /></big>
Line 1,090 ⟶ 1,110:
<big>उद्विज् + इता → '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इत्यनेन गुणप्रसक्तिः → '''विज इट्''' (१.२.२) इत्यनेन तुदादिगणीय-विज्-धातुतः सर्वे विधीयमानाः सेट्-प्रत्ययाः ङिद्वत् → तास्-प्रत्ययः अत्र इडादिः → '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधः → उद्विजिता</big>
=== <big>'''इदं वर्गीकरणम् अनुसृत्य''' '''लुट्-लकारस्य रूपसिद्धिः
<big>सामान्यम् अङ्गकार्यं मनसि निधाय सर्वेभ्यः धातुभ्यः लुट्-लकारस्य रूपसिद्धिः इदं वर्गीकरणम् अनुसृत्य चिन्तनीयम्—</big>
Line 1,117 ⟶ 1,137:
<big><br /></big>
==== <big>'''१) <u>भ्वादिगणात् आरभ्य क्र्यादिगण-पर्यन्तं सर्वेषाम् अजन्तधातूनां लुट्-लकारस्य रूपसिद्धिः</u>'''</big> ====
===== <u><big>'''आकारान्ताः च एजन्ताः च धातवः'''</big></u> =====
====== <u><big>'''सामान्याः आकारान्तधातवः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,187 ⟶ 1,206:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''दरिद्रा-धातुः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,202 ⟶ 1,221:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''एजन्तधातवः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,219 ⟶ 1,238:
<big><br /></big>
===== <u><big>'''इकारान्तधातवः'''</big></u> =====
<big><br /></big>
====== <u><big>'''सामान्याः इकारान्तधातवः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,237 ⟶ 1,256:
<big><br /></big>
====== <big>'''<u>श्रि, श्वि
<big><br /></big>
Line 1,250 ⟶ 1,269:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''डुमिञ् प्रेक्षणे'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,263 ⟶ 1,282:
<big><br /></big>
===== <u><big>'''ईकारान्तधातवः'''</big></u> =====
<big><br /></big>
====== <u><big>'''सामान्याः ईकारान्तधातवः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,281 ⟶ 1,300:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''डीङ्, शीङ् इति धातू'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,294 ⟶ 1,313:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''दीधी, वेवी'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,313 ⟶ 1,332:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''मीञ् हिंसायां, दीङ् क्षये इति द्वौ धातू'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,328 ⟶ 1,347:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''लीङ् श्लेषणे ली श्लेषणे इति द्वौ धातू'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,337 ⟶ 1,356:
<big>ली → ले → ला → विलाता | आत्वाभावे विलेता |</big>
===== <u><big>'''उकारान्तधातवः'''</big></u> =====
<big><br /></big>
====== <u><big>'''सामान्याः उकारान्तधातवः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,355 ⟶ 1,374:
<big><br /></big>
====== <big>'''षट् सेटः उकारान्तधातवः'''</big> ======
<big><br /></big>
Line 1,370 ⟶ 1,389:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''उकारान्ताः कुटादिधातवः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,403 ⟶ 1,422:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''ऊर्णु-धातुः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,424 ⟶ 1,443:
<big><br /></big>
===== <u><big>'''ऊकारान्तधातवः'''</big></u> =====
<big><br /></big>
====== <u><big>'''सामान्याः ऊकारान्तधातवः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,464 ⟶ 1,483:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''कुटादिधातवः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,491 ⟶ 1,510:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''ब्रू-धातोः वच् इति धात्वादेशः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,502 ⟶ 1,521:
<big><br /></big>
===== <u><big>'''ऋकारान्तधातवः'''</big></u> =====
<big><br /></big>
====== <u><big>'''सामान्याः ऋकारान्तधातवः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,520 ⟶ 1,539:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''वृङ्,वृञ् इति द्वौ धातू सेटौ'''</big></u> ======
====== <big> '''वॄतो वा
<big>'''वॄतो वा''' (७.२.३८) = वृ-धातोः ॠकारान्तेभ्यश्च धातुभ्यः इटो वा दीर्घो भवति | वृ इत्यनेन वृङ्वृञोः सामान्येन ग्रहणम् |</big>
Line 1,535 ⟶ 1,554:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''स्वृ-धातुः वेट्'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,550 ⟶ 1,569:
<big><br /></big>
===== <u><big>'''ॠकारान्तधातवः'''</big></u> =====
<big><br /></big>
Line 1,567 ⟶ 1,586:
<big><br /></big>
<big>इति सर्वेषाम् अजन्तधातूनां लुट-लकारस्य रूपसिद्धिः
<big><br /></big>
==== <big>'''२) <u>भ्वादिगणात् आरभ्य क्र्यादिगण-पर्यन्तं सर्वेषां सेटां हलन्तधातूनां लुट्-लकारस्य रूपसिद्धिः</u>'''</big> ====
<big><br /></big>
Line 1,612 ⟶ 1,631:
<big><br /></big>
===== <u><big>'''सेट् इदुपधधातवः'''</big></u> =====
<big><br /></big>
Line 1,623 ⟶ 1,642:
<big><br /></big>
====== <big>'''कुटादिगणीयः सेट् इदुपधधातुः एकः एव— डिप्-धातुः'''</big> ======
<big><br /></big>
Line 1,642 ⟶ 1,661:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''विज्-धातुः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,655 ⟶ 1,674:
<big><br /></big>
===== <u><big>'''सेट् उदुपधधातवः'''</big></u> =====
<big><br /></big>
Line 1,668 ⟶ 1,687:
<big><br /></big>
====== <big>'''कुटादिगणीयाः सेट्-उदुपधधातवः'''</big> ======
<big><br /></big>
Line 1,751 ⟶ 1,770:
|}
===== <big> <u>'''सेट् ऋदुपधधातवः'''</u></big> =====
<big><br /></big>
Line 1,764 ⟶ 1,783:
<big><br /></big>
====== <big>'''कुटादिगणीयौ सेटौ ऋदुपधधातू द्वौ— कृड्, भृड्'''</big> ======
<big><br /></big>
Line 1,775 ⟶ 1,794:
<big>भृड् + इता → '''गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित्''' (१.२.१), '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) → भृडिता</big>
====== <u><big>'''कृप्-धातोः धात्वादेशः च परस्मैपदे इडागमनिषेधः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,792 ⟶ 1,811:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''ग्रह्-धातुः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
<big>'''ग्रहोऽलिटि दीर्घः''' (७.२.३७) = एकाच्-ग्रहेः विहितस्य इटः दीर्घः स्यात् न तु लिटि ।</big>
<big><br /></big>
Line 1,807 ⟶ 1,826:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''चक्ष्-धातुः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,836 ⟶ 1,855:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''अज्-धातुः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,855 ⟶ 1,874:
<big><br /></big>
<big>इति भ्वादिगणात् आरभ्य क्र्यादिगण-पर्यन्तं सर्वेषां सेटां हलन्तधातूनां लुट्-लकारस्य रूपसिद्धिः
<big><br /></big>
==== <big>'''३) <u>भ्वादिगणात् आरभ्य क्र्यादिगण-पर्यन्तं सर्वेषां वेटाम् अनिटां च हलन्तधातूनां लुट्-लकारस्य रूपसिद्धिः</u>'''</big> ====
<big><br /></big>
<big>हलन्तधातुषु १०२ धातवः अनिटः इति जानीमः | अपि च हलन्तधातुषु ३७ धातवः वेटः इत्यस्माभिः दृष्टम् | एतेषु पुनः २४ धातवः ऊदितः, ८ धातवः रधादयः, अपि च एकः निर्-उपसर्गपूर्वक-कुष्-धातुः | सम्प्रति एतेषां सर्वेषां लुट्-लकारान्तरूपं साधयिष्यामः | धेयं यत् तास्-प्रत्ययः तकारादिः अतः सर्वत्र तकारे परे हल्-सन्धिः यथा भवति, तथैव अत्र सर्वत्र चिन्तनीयम् अस्ति |</big>
===== <u><big>'''कवर्गान्तधातवः'''</big></u> =====
<big><br /></big>
<big>धातोः अन्तिमवर्णः ककारः, खकारः, अथवा गकारः चेत्, '''खरि च''' (८.४.५५) इत्यनेन चर्त्वं कृत्वा रूपसिद्धिः क्रियते |</big>
====== <big> '''एक एव एकाच् कवर्गान्तधातुः शक्'''</big> ======
▲<big><br /></big>
<big>एक एव एकाच् कवर्गान्तधातुः अनिट् अस्ति—</big>
Line 1,885 ⟶ 1,903:
<big><br /></big>
===== <u><big>'''चवर्गान्तधातवः'''</big></u> =====
<big><br /></big>
====== <u><big>'''एकाच्-चकारान्तधातवः - षड् धातवः अनिटः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,917 ⟶ 1,935:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''वेट्-चकारान्तधातवः—तञ्चू, व्रश्च्'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 1,950 ⟶ 1,968:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''व्रश्च-धातुः'''</big></u> ======
<big>इडादिपक्षे—</big>
Line 1,965 ⟶ 1,983:
<big><br /></big>
<big>प्रश्नः उदेति कथं '''स्कोः संयोगाद्योरन्ते च''' (८.२.२९) इत्यनेन शकारलोपः यदा सूत्रेण सकारलोपस्य विधानम् | सामान्यतया वदामः यत् 'वस्तुतः अत्र मूले सकारः आसीत्; श्चुत्वसन्धिना एव शकारः जातः' | अस्तु, तत्तु सत्यं; किन्तु अधुना शकारः अस्ति किल न तु सकारः | इति चेत् कथं वा '''स्कोः संयोगाद्योरन्ते च''' (८.२.२९) इत्यनेन सकारलोपः स्यात् ? '''अकृतव्यूहाः पाणिनीयाः''' (५६) इति परिभाषया नशिष्यमाणं निमित्तं न स्वीकर्तव्यम् इत्यस्मात् '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' (८.२.३६) इत्यनेन श्चुत्वसन्धेः निमित्तचकारस्य जायमानात् नाशात् '''स्तोः श्चुना श्चुः''' (८.४.४०) इति सूत्रं न प्रवर्तनीयमेव | अतः
<big><br /></big>
Line 1,983 ⟶ 2,001:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''व्यच्-धातुः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
<big>व्यच्-धातुः सेट् | अत्र विशेषवार्ता एवं यत् '''व्यचेः कुटादित्वमनसीति वक्तव्यम्''' इति वार्तिकेन व्यच्-धातोः परं यावन्तः अस्-भिन्न-कृत्-प्रत्ययाः सन्ति, ते सर्वे ङिद्वत् भवन्ति | परन्तु तिङ्-प्रत्ययाः तथा न भवन्ति | प्रत्ययः ङिद्वत् अस्ति चेत् व्यच् इति प्रकृतौ सम्प्रसारणं भवति | तिङ्-प्रत्ययाः वार्तिकस्य अन्तर्गते न सन्ति अतः ङिद्वत् न सन्ति | तदर्थं सम्प्रसारणं न भवति | व्यच् + इता → व्यचिता |</big>
===== <big>
<big>एकाच्-छकारान्तधातुः - एक एव छकारन्तधातुः अनिट् अस्ति |</big>
Line 1,995 ⟶ 2,013:
<big>'''च्छ्वोः शूडनुनासिके च''' (६.४.१९) इत्यनेन शत्वं, तदा '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' (८.२.३६) इत्यनेन षत्वम्</big>
====== <big>
<big>प्रच्छ् + ता → '''च्छ्वोः शूडनुनासिके च''' (६.४.१९) → प्रश् + ता → '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' (८.२.३६) → प्रष् + ता → '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१) → प्रष्टा</big>
Line 2,005 ⟶ 2,022:
<big><br /></big>
===== <u><big>'''जकारान्तधातवः'''</big></u> =====
<big><br /></big>
====== <big>'''एकाच्-जकारान्तधातवः - १५ धातवः अनिटः'''</big> ======
<big><br />
एषु केचन सामान्याः, केचन च विशेषाः | ये सामान्याः सन्ति ते लघूपधाः चेत् '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इत्यनेन गुणकार्यं भवति; सामान्यानां सर्वेषां हल्सन्धिः भवति '''चोः कुः''' (८.२.३०) च '''खरि च''' (८.४.५५) चेति सूत्राभ्याम् |</big>
Line 2,039 ⟶ 2,055:
<big><br /></big>
<big><br /></big>
Line 2,050 ⟶ 2,067:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''मस्ज्-धातुः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 2,081 ⟶ 2,098:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''सृज्-धातुः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 2,106 ⟶ 2,123:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''भ्रस्ज्-धातुः'''</big></u> ======
<big><br />
'''भ्रस्जो रोपधयोः रमन्यतरस्याम्''' (६.४.४७) | भ्रस्ज् → भर्ष्टा, भ्रष्टा |</big>
Line 2,124 ⟶ 2,141:
<big>भ्रस्ज् + ता → '''स्कोः संयोगाद्योरन्ते च''' (८.२.२९) इत्यनेन '''संयोगाद्योः स्कोः लोपः झलि''' → भ्रज् + ता → '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' (८.२.३६) इत्यनेन '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' '''झलि''' → भ्रष् + ता → '''ष्टुना ष्टुः''' (८.४.४१) → भ्रष्टा</big>
====== <big>
<big>अज् + लुट् → वेता |</big>
<big>'''अजेर्व्यघञपोः''' (२.४.५६) = अजेर्धातोः वी इत्ययमादेशः स्यादार्धधातुकविषये घञ् च अप् च वर्जयित्वा | अजेः षष्ठ्यन्तं, वी प्रथमान्तम्, अघञपोः सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''आर्धधातुके''' (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अजेः''' '''वी आर्धधातुके अघञपोः''' |</big>
====== <big> '''तुदादिगणीय-विज्-धातुः'''</big> ======
<big>'''विज इट्''' (१.२.२) = तुदादिगणीय-विज्-धातुतः ('ओविजी भयचलनयोः' इत्यस्मात्) सर्वे विधीयमानाः इडादि-प्रत्ययाः ङिद्वत् भवन्ति | उद्विजिता, उद्विजितुम्, उद्विजितव्यम् | इटिति किम् ? उद्वेजनम्, उद्वेजनीयम् | विजः पञ्चम्यन्तम्, इट्-प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित्''' (१.२.१) इत्यस्मात् '''ङित्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्— '''विजः इट् ङित्''' |</big>
Line 2,140 ⟶ 2,158:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''यज्-धातुः - सन्धिविशेषः'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 2,150 ⟶ 2,168:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''वेट्-धातवः - अञ्जू, मृजू'''</big></u> ======
<big><br /></big>
Line 2,169 ⟶ 2,187:
<big><br /></big>
====== <u><big>'''मृज्-धातुः'''</big></u> ======
<big><br />
'''मृजेर्वृद्धिः''' (७.२.११४) इत्यनेन मृज्-धातोः इकः वृद्धिः भवति सार्वधातुके च आर्धधातुके च प्रत्यये परे |</big>
Line 2,191 ⟶ 2,209:
<big><br /></big>
==== <u><big>'''तवर्गान्तधातवः'''</big></u> ====
▲<big><br /></big>
===== <big> '''तकारान्ताः थकारान्ताः च धातवः सर्वे सेटः'''</big> =====
<big>तकारान्ताः थकारान्ताः च धातवः सर्वे सेटः |</big>
===== <big> '''एकाच्-दकारान्तधातवः - १५ धातवः अनिटः'''</big> =====
▲<big><br /></big>
<big>एकाच्-दकारान्तधातवः - १५ धातवः अनिटः | एते सर्वे सामान्याः— लघूपधाः चेत् '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इत्यनेन गुणकार्यं भवति; सर्वेषां हल्सन्धिः भवति '''खरि च''' (८.४.५५) इति सूत्रेण |</big>
Line 2,232 ⟶ 2,249:
<big><br /></big>
====== <big>'''दकारान्तधातुषु द्वौ धातू वेटौ - क्लिद्, स्यन्द्'''</big> ======
<big>क्लिद्-धातुः</big>
Line 2,257 ⟶ 2,274:
<big>स्यन्द् + ता →</big>
===== <big> '''एकाच्-धकारान्तधातवः - १० धातवः'''</big> =====
<big>एकाच्-धकारान्तधातवः - १० धातवः अनिटः | एते सर्वे सामान्याः— लघूपधाः चेत् '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इत्यनेन गुणकार्यं भवति; सर्वेषां हल्सन्धिः भवति '''झषस्तथोर्धोऽधः''' (८.२.४०), '''झलां जश् झशि''' (८.४.५३) इति सूत्राभ्याम् |</big>
Line 2,300 ⟶ 2,317:
<big><br /></big>
====== <big>'''द्वौ धकारान्तौ वेटौ धातू - सिध्, रध्'''</big> ======
<big>सिध्-धातुः</big>
Line 2,332 ⟶ 2,348:
<big>रध् + ता →</big>
===== <big> '''एकाच्-नकारान्तधातवः - द्वौ धातू अनिटौ - मन्, हन्'''</big> =====
<big>एकाच्-नकारान्तधातवः - द्वौ धातू अनिटौ | मन्, हन् |</big>
|