9---anye-vyAkaraNa-sambaddha-viShayAH/04---svarasandhiH---sUtrasahitadRuShTiH: Difference between revisions
9---anye-vyAkaraNa-sambaddha-viShayAH/04---svarasandhiH---sUtrasahitadRuShTiH (view source)
Revision as of 14:57, 7 June 2022
, 1 year agono edit summary
No edit summary |
No edit summary |
||
| (17 intermediate revisions by 7 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE:04 - स्वर-सन्धिः - सूत्रसहिता दृष्टिः }}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!<big>'''ध्वनिमुद्रणानि'''</big>
|-
|<big>१) [https://archive.org/download/Samskritam_2013/153_ch-2--svara-sandhih--savarna-diirgha-sandhih__guna-sandhih_pp.1013-16_2017-08-26.mp3 Ch-2--svara-sandhiH--savarNa-diirgha-sandhiH_+_guNa-sandhiH_pp.10, 13-16_2017-08-26]</big>
|-
|<big>२) [https://archive.org/download/Samskritam_2013/154_Ch-2--svara-sandhiH--guNa-sandhiH__vRddhi-sandhiH_pp.15-17_2017-09-02.mp3 Ch-2--svara-sandhiH--guNa-sandhiH_+_vRddhi-sandhiH_pp.15-17_2017-09-02]</big>
|-
|<big>३) [https://archive.org/download/Samskritam_2013/155_Ch-2--svara-sandhiH--abhyAsaH__vRddhi-sandhiH__yaN-sandhiH_pp.18-20_2017-09-09.mp3 Ch-2--svara-sandhiH--abhyAsaH_+_vRddhi-sandhiH_+_yaN-sandhiH_pp.18-20_2017-09-09]</big>
|-
|<big>४[https://archive.org/download/Samskritam_2013/156_Ch-2--yaN-sandhiH__yAntavAnta-sandhiH__pUrvarUpa-sandhiH__pararUpa-sandhiH_pp.20-22_2017-09-16.mp3 ) Ch-2--yaN-sandhiH_+_yAntavAnta-sandhiH_+_pUrvarUpa-sandhiH_+_pararUpa-sandhiH_pp.20-22_2017-09-16]</big>
|-
|<big>५) [https://archive.org/download/Samskritam_2013/157_Ch-2--pararUpa-sandhiH__prakRutibhAvaH_p.22_2017-09-23.mp3 Ch-2--pararUpa-sandhiH_+_prakRutibhAvaH_p.22_2017-09-23]</big>
|-
|<big>६) [https://archive.org/download/Samskritam_2013/158_Ch-2--prakRutibhAvaH_Ruti__ikaH-asavarNe__plutaH__pragrAhya_p.22-23_2017-09-30.mp3 Ch-2--prakRutibhAvaH_Ruti_+_ikaH-asavarNe_+_plutaH_+_pragrAhya_p.22-23_2017-09-30]</big>
|-
|<big>७) [https://archive.org/download/Samskritam_2013/159_Ch-2--ac-sandhi-punassmaraNam__prakRutibhAvaH-avyayena__sandhi-abhyAsaH_p.13-26_2017-10-07.mp3 Ch-2--ac-sandhi-punassmaraNam_+_prakRutibhAvaH-avyayena_+_sandhi-abhyAsaH_p.13-26_2017-10-07]</big>
|}
<big><br /></big>
<big>सूत्रेषु विभक्ति-अर्थः</big>
<big><br /></big>
<big>षष्ठीविभक्तिः = स्थाने</big>
<big>सप्तमीविभक्तिः = पूर्वकार्यम्</big>
<big>पञ्चमीविभक्तिः = परकार्यम्</big>
<big>प्रथमाविभक्तिः = आदेशः, आगमः, नामकरणम्</big>
<big><br /></big>
<big>१. <u>सवर्णदीर्घसन्धिः</u></big>
<big><br /></big>
<big>'''अकः सवर्णे दीर्घः''' (६.१.९९) = अक्-वर्णात् सवर्णे अचि परे पूर्वपरयोः स्थाने दीर्घसंज्ञक-एकादेशः स्यात् | अक् प्रत्याहारः = अ, इ, उ, ऋ, ऌ | अकः पञ्चम्यन्तं, सवर्णे सप्तम्यन्तं, दीर्घः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''इको यणचि''' (६.१.७६) इत्यस्मात् '''अचि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''एकः पूर्वपरयोः''' (६.१.८३), '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अकः सवर्णे अचि पूर्वपरयोः एकः दीर्घः संहितायाम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम्''' (१.१.९) = तालु-आदीनि स्थानानि, आभ्यन्तर-प्रयत्नाः, आभ्यां मानाभ्यां यस्य वर्णस्य येन वर्णेन सह तौल्यं, तयोः वर्णयोः सवर्णसंज्ञा स्यात् | सवर्णसंज्ञा विधायक-सूत्रम् | तुल्यः नाम सदृशः | आस्यम् [अस् + ण्यत्] नाम मुखे सञ्जायते यत् | तुल्यं च तुल्यश्च तुल्यौ, आस्यञ्च प्रयत्नश्च आस्यप्रयत्नौ, तुल्यौ आस्यप्रयत्नौ ययोः तत्तुल्यास्यप्रयत्नं, द्वन्द्वगर्भः बहुव्रीहिः | तुल्यास्यप्रयत्नं प्रथमान्तं, सवर्णं प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>वर्णद्वयं यदा मुखस्य समाने स्थाने, समानेन आभ्यन्तरप्रयत्नेन च उच्चार्यते, तदा तस्य वर्णद्वयस्य सवर्णसंज्ञा भवति | कस्यचित् वर्णस्य उच्चारणार्थं मुखे किञ्चन स्थानं भवति, मुखस्य अन्तः कश्चन प्रयत्नः भवति (आभ्यन्तरप्रयत्नः इति), अपि च मुखात् बहिः कश्चन प्रयत्नः भवति (बाह्यप्रयत्नः इति) | स्थानानि = कण्ठः, तालु, मूर्धा, दन्ताः, ओष्ठौ इत्यादिकम् | आभ्यन्तरप्रयत्नाः इत्युक्ते स्पृष्टः, ईषत्स्पृष्टः, ईषद्विवृतः, विवृतः संवृतः चेति | बाह्यप्रयत्नाः इत्युक्ते विवारः, संवारः, श्वासः, नादः, घोषः, अघोषः, अल्पप्राणः, महाप्राणः, उदात्तः, अनुदात्तः, स्वरितः चेति | धेयं यत् सावर्ण्यार्थं केवलं मुखस्य अन्तः यत् स्थानम् अपि च यः आभ्यन्तरप्रयत्नः सः, एते एव द्वे तत्त्वे अपेक्ष्येते | बाह्यप्रयत्नः अस्मिन् विषये नैवान्तर्भूतः | अनेन अ, आ अपि च सर्वे अष्टादश अकाराः इत्येषां सावर्ण्यं भवति | एषां वर्णानां स्थानं कण्ठः, आभ्यन्तरप्रयत्नः विवृतश्च |</big>
<big><br /></big>
<big>२. <u>गुणसन्धिः</u></big>
<big><br /></big>
<big>'''अदेङ्गुणः''' (१.१.२) = ह्रस्व-अकारः, एकारः, ओकारः (एङ्) एषां वर्णानां गुणसंज्ञा स्यात् | अत् एङ् च गुणसंज्ञः स्यात् इति | अत् च एङ् च अदेङ् | अदेङ् प्रथमान्तं, गुणः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''अत् एङ् गुणः''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''आद्गुणः''' (६.१.८६) = अवर्णात् अचि परे पूर्वपरयोः स्थाने गुणसंज्ञकः एकादेशः स्यात् | अत्र '''अचि परे''' इत्यस्य '''इकि परे''' इति फलितः अर्थः यतः अकारात् अकारः चेत् कार्यं बाधितम् '''अकः सवर्णे दीर्घः''' (६.१.९९) इत्यनेन; अकारात् एच् चेत् कार्यं बाधितं '''वृद्धिरेचि''' (६.१.८७) इत्यनेन सूत्रेण च | आत् पञ्चम्यन्तं, गुणः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''इको यणचि''' (६.१.७६) इत्यस्मात् '''अचि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''एकः पूर्वपरयोः''' (६.१.८३), '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''आत् अचि पूर्वपरयोः एकः गुणः संहितायाम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''उरण् रपरः''' (१.१.५१) = ऋकारस्य स्थाने यदा अण्-आदेशः भवति, तदा सः अण् सदा रपरः स्यात् | ऋकारेण त्रिंशत्-प्रकारकः ऋकारः भवति इति बोध्यम् | रः परो यस्य सः रपरः | उः षष्ठ्यन्तम्, अण् प्रथमान्तं, रपरः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इत्यस्मात् '''स्थाने''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''उः स्थाने अण् रपरः''' |</big>
<big><br /></big>
<big>३. <u>वृद्धिसन्धिः</u></big>
<big><br /></big>
<big>'''वृद्धिरादैच्''' (१.१.१) = आकारः ऐकारः, औकारः (ऐच्) एषां वर्णानां वृद्धिसंज्ञा स्यात् | वृद्धिः प्रथमान्तम्, आत् प्रथमान्तम्, ऐच् प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''वृद्धिः आत् ऐच्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''वृद्धिरेचि''' (६.१.८७) = अवर्णात् एचि परे पूर्वपरयोः स्थाने वृद्धिसंज्ञक-एकादेशः स्यात् | इदं सूत्रम् '''आद्गुणः''' (६.१.८६) इत्यस्य अपवादः | वृद्धिः प्रथमान्तम्, एचि सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''आद्गुणः''' (६.१.८६) इत्यस्मात् '''आत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''एकः पूर्वपरयोः''' (६.१.८३), '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''आत् एचि पूर्वपरयोः एकः वृद्धिः संहितायाम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>४. <u>यण्-सन्धिः</u></big>
<big><br /></big>
<big><br /></big>
<big>यदि + अपि → '''इको यणचि''' (६.१.७६) इत्यनेन इकः स्थाने यण्-आदेशः → इ-स्थाने यकारः → यद्यपि</big>
<big><br /></big>
<big>५. <u>यान्तवान्तादेशसन्धिः</u></big>
<big><br /></big>
<big>'''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) = एचः (ए, ओ, ऐ, औ इत्येषां) स्थाने क्रमेण अय्, अव्, आय्, आव् इत्यादेशाः भवन्ति अचि परे | क्रमेण इत्युक्तं '''यथासंख्यमनुदेशः समानाम्''' '''('''१.३.१०) इति परिभाषा सूत्रस्य साहाय्येन | अय् च, अव् च, आय् च, आव् च, तेषाम् इतरेतरद्वन्द्वः, अयवायावः | एचः षष्ठ्यन्तम्, अयवायावः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''इको यणचि''' (६.१.७६) इत्यस्मात् '''अचि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''एचः अयवायावः अचि संहितायाम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>मिष्टे + इच्छा → '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) → मिष्ट् +ए-स्थाने अय्-आदेशः + इच्छा → मिष्टयिच्छा*</big>
<big>गुरौ + आदरः → '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) → गुर् + औ-स्थाने आव्-आदेशः + आदरः → गुरावादरः*</big>
<big><br /></big>
*<big>'''लोपः शाकल्यस्य''' (८.३.१९) इत्यनेन विकल्पेन यकारवकारयोः लोपः → मिष्ट इच्छा, गुरा आदरः | ततः अग्रे च सन्धिः न भवति |</big>
<big>(सूत्रम् अस्यकरपत्रस्य अन्ते लभ्यते, अपि च सम्पूर्णविवरणम् '''[https://worldsanskrit.net/wiki/9---anye-vyAkaraNa-sambaddha-viShayAH/05---halsandhiH-sUtrasahitaRruShTiH अस्मिन्]''' पाठे |)</big>
<big><br /></big>
<big>६. <u>पूर्वरूपसन्धिः</u> (यान्तवान्तादेशसन्धि-अपवादः)</big>
<big><br /></big>
<big>'''एङः पदान्तादति''' (६.१.१०७) = पदान्तात् एङ्-वर्णात् अति परे पूर्वपरयोः स्थाने पूर्वरूपः एकादेशः स्यात् | पदान्तादेङोऽति परे पूर्वरूपमेकादेशः स्यात् | इदं सूत्रम् '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) इत्यस्य अपवादः | एङः पञ्चम्यन्तं, पदान्तात् पञ्चम्यन्तम्, अति सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''अमि पूर्वः''' (६.१.१०५) इत्यस्मात् '''पूर्वः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | एकः '''पूर्वपरयोः''' (६.१.८३), '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''पदान्तात् एङः अति पूर्वपरयोः एकः पूर्वः संहितायाम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>७. <u>पररूपसन्धिः</u> (वृद्धिसन्धि-अपवादः)</big>
<big><br /></big>
<big>'''एङि पररूपम्''' (६.१.९३) = अवर्णान्तात् उपसर्गात् एङादौ धातौ परे पूर्वपरयोः स्थाने पररूपम् एकादेशः स्यात् | अवर्णान्तादुपसर्गादेङादौ धातौ परे पररूपमेकादेशः स्यात् | वृद्धिसन्धेः अपवादः | धातोः आदौ एकारः अथवा ओकारः चेत् एङादिधातुः | एङि सप्तम्यन्तं, पररूपं प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''आद्गुणः''' (६.१.८६) इत्यस्मात् '''आत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''उपसर्गादृति धातौ''' (६.१.९०) इत्यस्मात् '''उपसर्गात्, धातौ''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''एकः पूर्वपरयोः''' (६.१.८३), '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''आत् उपसर्गात् एङि धातौ पूर्वपरयोः एकं पररूपं संहितायाम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>उप + ओषति → '''एङि पररूपम्''' (६.१.९४) इत्यनेन पूर्वपरयोः पररूपम् एकादेशः → उप् + ओ + षति → उपोषति</big>
<big><br /></big>
<big>तस्य पुनः अपवाधः—</big>
<big><br /></big>
<big>'''एत्येधत्यूठ्सु''' (६.१.८८) = अवर्णात् एच्-आदि इण्-धातौ, एध्-धातौ, ऊठि च परे पूर्वपरयोः स्थाने वृद्धिसंज्ञकः एकादेशः स्यात् | अवर्णादेजाद्योरेत्येधत्योरूठि च परे वृद्धिरेकादेशः स्यात् | '''एङि पररूपम्''' (६.१.९३) इत्यस्य अपवादः | अत्र एच् इति इण्, एध् इत्यनयोः विशेषणम् | एति, एधति सुबन्तरूपाणि '''इक्श्तिपौ धातुनिर्देशे इति वक्तव्यम्''' (३.३.१०८ अन्तर्गते) इति वार्त्तिकेन, धातु-निर्देशे श्तिप्-प्रत्ययो भवति | अनेन इ + श्तिप् → एति, एध् + श्तिप् → एधति | एतिश्च, एधतिश्च, ऊठ् च तेषाम् इतरेतरद्वन्द्वः, एत्येधत्यूठः, तेषु एत्येधत्यूठ्सु | एत्येधत्यूठ्सु सप्तम्यन्तम्, एकपदमिदं सूत्रम् | '''आद्गुणः''' (६.१.८६) इत्यस्मात् '''आत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''वृद्धिरेचि''' (६.१.८७) इत्यस्मात् '''वृद्धिः''', '''एचि''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''एकः पूर्वपरयोः''' (६.१.८३), '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''आत् एचि एत्येधत्यूठ्सु एकः पूर्वपरयोः वृद्धिः संहितायाम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>उप + एति → पररूपं प्रबाध्य → उपैति</big>
<big>प्र + एधते → पररूपं प्रबाध्य → प्रैधते</big>
<big>प्रष्ठ + ऊहः → गुणसन्धिं प्रबाध्य → प्रष्ठौहः</big>
<big><br /></big>
<big>आहत्य '''एत्येधत्यूठ्सु''' (६.१.८८), '''एङि पररूपम्''' (६.१.९३) इत्यस्य अपवादः; '''एङि पररूपम्''' (६.१.९३), '''वृद्धिरेचि''' (६.१.८७) इत्यस्य अपवादः; '''वृद्धिरेचि''' (६.१.८७), '''आद्गुणः''' (६.१.८६) इत्यस्य अपवादः | यथा—</big>
<big><br /></big>
<big>उप + एति → '''वृद्धिरेचि''' (६.१.८७) इत्यनेन वृद्धि-आदेशं प्रबाध्य '''एङि पररूपम्''' (६.१.९३) इत्यनेन पररूपं, '''एङि पररूपम्''' (६.१.९३) च प्रबाध्य '''एत्येधत्यूठ्सु''' (६.१.८८) इत्यनेन वृद्धिः → उपैति</big>
<big><br /></big>
<big>'''ओमाङोश्च''' (६.१.९४) = अवर्णात् ओमि आङि च पूर्वपरयोः स्थाने पररूपम् एकादेशः स्यात् | ओमि आङि च आत्परे पररूपमेकादेशः स्यात् | '''वृद्धिरेचि''' (६.१.८७), '''अकः सवर्णे दीर्घः''' (६.१.९९) इत्यनयोः अपवादः | ओम् इति अव्ययपदम्; आङ् इति उपसर्गः | ओम् च आङ् च ओमाङौ द्वन्द्वसमासः, तयोः ओमाङोः | ओमाङोः सप्तम्यन्तं, च अव्यवपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''आद्गुणः''' (६.१.८६) इत्यस्मात् '''आत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''एङि पररूपम्''' (६.१.९३) इत्यस्मात् पररूपम् इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''एकः पूर्वपरयोः''' (६.१.८३), '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''आत् ओमाङोः च पूर्वपरयोः एकं पररूपम् संहितायाम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'शिवाय ओं नमः' इति नमस्कारात्मकं वाक्यम् | शिवाय + ओम् → '''आद्गुणः''' (६.१.८६) इति प्रबाध्य '''वृद्धिरेचि''' (६.१.८७); '''वृद्धिरेचि''' (६.१.८७) प्रबाध्य '''ओमाङोश्च''' (६.१.९४) इत्यनेन पररूपादेशः → शिवायों नमः |</big>
<big><br /></big>
<big>शिव + आङ् (इति उपसर्गः) + इहि → शिव + आ + इहि → महाभाष्ये धातूपसर्गयोः अन्तरङ्गत्वात् आ + इहि इति प्रथमं कार्यम् → '''आद्गुणः''' (६.१.८६) इत्यनेन गुणादेशः → शिव + एहि → '''अन्तादिवच्च''' (६.१.८४) इत्यनेन एकारः 'आ + इ' इत्यनयोः प्रतिनिधिः, तस्माच्च आङ्त्वं स्वीक्रियते → '''अकः सवर्णे दीर्घः''' (६.१.९९) इति प्रबाध्य पररूपादेशः → शिवेहि</big>
<big><br /></big>
<big>८. <u>प्रकृतिभावः</u></big>
<big><br /></big>
<big>प्रकृतिभावः अच्-सन्धेः एकः प्रकारः | स्वभावेन अवस्थितिः प्रकृतिभावः इत्यर्थः | 'प्रकृत्या' इत्यनेन 'स्वभावेन'; 'भावः' इत्यनेन 'अवस्थितिः' | प्रकृत्या भावः → प्रकृतिभावः इति नामकरणम् |</big>
<big><br /></big>
<big>'''ऋत्यकः''' (६.१.१२६) = पदान्तस्य अक्-वर्णस्य ह्रस्व-आदेशः स्यात् ऋति परे शाकल्यस्य मतेन | यस्मिन् पक्षे ह्रस्वादेशः, तस्य बलेन अच्-सन्धिः बाधितः अतः प्रकृतिभावः; ह्रस्वादेशाभावपक्षे अच्-सन्धिप्रवर्तनं यथासामान्यम् | यथासङ्गं गुणसन्धिः, यण्-सन्धिः, सवर्णादीर्घसन्धिः इति | समासेऽपि अयं प्रकृतिभावः | ऋति सप्तम्यन्तम्, अकः षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''एङः पदान्तादति''' (६.१.१०७) इत्यस्मात् '''पदान्तात्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; विभक्तिपरिणाम इत्यनेन '''पदान्तस्य''' | '''इकोऽसवर्णे शाकल्यस्य ह्रस्वश्च''' (६.१.१२५) इत्यस्मात् '''ह्रस्वः''', '''शाकल्यस्य''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''पदान्तस्य अकः ह्रस्वः ऋति शाकल्यस्य संहितायाम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''इकोऽसवर्णे शाकल्यस्य ह्रस्वश्च''' (६.१.१२५) = पदान्तस्य इक्-वर्णस्य ह्रस्व-आदेशः स्यात् असवर्णे अचि परे शाकल्यस्य मतेन | यस्मिन् पक्षे ह्रस्वादेशः, तस्य बलेन अच्-सन्धिः बाधितः अतः प्रकृतिभावः; ह्रस्वादेशाभावपक्षे यण्-सन्धिः यथासामान्यम् | अयं प्रकृतिभावः न समासे | न सवर्णः असवर्णः, तस्मिन् असवर्णे, नञ्तत्पुरुषः | इकः षष्ठ्यन्तम्, असवर्णे सप्तम्यन्तं, शाकल्यस्य षष्ठ्यन्तं ह्रस्वः प्रथमान्तं, च अव्ययपदम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''एङः पदान्तादति''' (६.१.१०७) इत्यस्मात् '''पदान्तात्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; विभक्तिपरिणाम इत्यनेन '''पदान्तस्य''' | '''इको यणचि''' (६.१.७६) इत्यस्मात् '''अचि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''पदान्तस्य इकः ह्रस्वः असवर्णे अचि शाकल्यस्य संहितायाम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>दधि + अत्र → दधि अत्र</big>
<big>→ दध्यत्र (यण्-सन्धिः)</big>
<big><br /></big>
<big>चक्री + अत्र → चक्रि अत्र</big>
<big>→ चक्र्यत्र (यण्-सन्धिः)</big>
<big><br /></big>
<big>'''प्लुतप्रगृह्या अचि नित्यम्''' (६.१.१२३) = प्लुतवर्णाः प्रगृह्यवर्णाः च प्रकृतिभावे नित्यं तिष्ठन्ति अचि परे | प्लुताः प्रगृह्याश्च अचि परे नित्यं प्रकृत्या स्युः | प्लुताश्च प्रगृह्याश्च प्लुतप्रगृह्याः इतरेतरद्वन्द्वः | प्लुतप्रगृह्याः प्रथमान्तं, अचि सप्तम्यन्तं, नित्यं प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''प्रकृत्यान्तःपदमव्यपरे''' (६.१.११३) इत्यस्मात् '''प्रकृत्या''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''संहितायाम्''' (६.१.७१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''प्लुतप्रगृह्याः अचि नित्यम् प्रकृत्या संहितायाम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''ईदूदेद्द्विवचनं प्रगृह्यम्''' (१.१.११) = ईकारान्तः, ऊकारान्तः, एकारान्तः च द्विवचनान्तशब्दः प्रगृह्य-संज्ञकः स्यात् | ईदूदेदन्तं द्विवचनं प्रगृह्यसंज्ञं स्यात् | ईच्च, ऊच्च, एच्च ईदूदेत् समाहारद्वन्द्वः | ईदूदेत् प्रथमान्तं, द्विवचनं प्रथमान्तं, प्रगृह्यं प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | ईदूदेत् इति विशेषणं, द्विवचनम् इति विशेष्यं; '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तदन्तविधिः | एवं च '''ईदूदेत् द्विवचनम्''' इत्युक्ते ईकारान्तद्विवचनं (शब्दरूपम्), ऊकारान्तद्विवचनम्, एकारान्तद्विवचनं च | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ईदूदेत् द्विवचनं प्रगृह्यम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''दूराद्धूते च''' (८.२.८४) = दूरात्सम्बोधने यद्वाक्यं तस्य टेः प्लुतः वा स्यात् | भाष्यकारैः प्लुतसम्बद्धसूत्राणि विकल्पेन भवन्ति, तस्मात् 'वा' सूत्रे आनीयते | 'अरे देवदत्त !' इति दृष्टान्ते सम्बोधनस्य अन्तिमः अकारः विकल्पेन प्लुतो भवति; देवदत्त३ इति | '''झयो होऽन्यतरस्याम्''' (८.४.६२) इत्यनेन हकारस्य स्थाने धकारादेशः | दूरात् पञ्चम्यन्तं, हूते सप्तम्यन्तां, च अव्ययपदं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''वाक्यस्य टेः प्लुत उदात्तः''' (८.२.८२) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''दूरात् हूते च वाक्यस्य टेः प्लुतः वा''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''अचोऽन्त्यादि टि''' (१.१.६४) = अचां मध्ये यः अन्त्यः, सः आदिः यस्य तत् टि-संज्ञकं स्यात् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''अचः अन्त्यादि टि''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''झयो होऽन्यतरस्याम्''' (८.४.६२) = झयः उत्तरस्य हकारस्य विकल्पेन पूर्वसवर्णादेशो भवति | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''झयः हः पूर्वस्य सवर्णः अन्यतरस्याम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''झलां जशोऽन्ते''' (८.२.३९) = पदान्ते झलः स्थाने जशादेशो भवति | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''पदस्य अन्ते झलां जशः''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''अदसो मात्''' (१.१.१२) = अदस्-शब्दस्य मकारात् परः ईकारः ऊकारः च प्रगृह्यसंज्ञकौ स्तः | अस्मात् परावीदूतौ प्रगृह्यौ स्तः | अमू, अमी | अदस्-शब्दः त्रिषु लिङ्गेषु प्रथमाविभक्तौ द्वितीयविभक्तौ च द्विवचने अमू इति रूपं भवति | पुंलिङ्गे प्रथमाविभक्तौ बहुवचने अमी | अदसः षष्ठ्यन्तं, मात् पञ्चम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''ईदूदेद्द्विवचनं प्रगृह्यम्''' (१.१.११) इत्यस्मात् '''ईदूत्''', '''प्रगृह्यम्''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अदसः मात् ईदूत् प्रगृह्यम्''' |</big>
<big><br /></big>
<big>'''ओत्''' (१.१.१५) = ओकारान्त-निपातशब्दः प्रगृह्य-संज्ञकः स्यात् | ओदन्तो निपातः प्रगृह्यः स्यात् | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तदन्तविधिः; अनेन 'ओकारान्तनिपातः' | 'अहो ईशाः' इत्यत्र '''प्लुतप्रगृह्या अचि नित्यम्''' (६.१.१२३) इत्यनेन प्रकृतिभावः, न तु '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) | ओत् प्रथमान्तम् एकपदमिदं सूत्रम् | '''निपात एकाजनाङ्''' (१.१.१४) इत्यस्मात् '''निपातः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''ईदूदेद्द्विवचनं प्रगृह्यम्''' (१.१.११) इत्यस्मात् '''प्रगृह्यम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ओत् निपातः प्रगृह्यम्''' |</big>
<big><br />'''निपात एकाजनाङ्''' (१.१.१४) = एकाच् निपातः प्रगृह्य-संज्ञकः स्यात्, आङ्-वर्जयित्वा | एकोऽज् निपातः आङ्वर्जः प्रगृह्यः स्यात् | दृष्टान्ते इ इन्द्रः (अहो इन्द्रः!), उ उमेशः (अहो उमेशः!); उभयत्र '''प्लुतप्रगृह्या अचि नित्यम्''' (६.१.१२३) इत्यनेन प्रकृतिभावः न तु सवर्णदीर्घसन्धिः | एकश्चासौ अच्, एकाच् कर्मधारयः | न आङ् अनाङ् नञ्तत्पुरुषः | '''ईदूदेद्द्विवचनं प्रगृह्यम्''' (१.१.११) इत्यस्मात् '''प्रगृह्यम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अनाङ् एकाच् निपातः प्रगृह्यः''' |</big>
<big><br /></big>
<big>अत्र 'एकाच् निपातः' इत्युक्तम् | तादृशः निपातः यस्मिन् एक एव स्वरः; तद्विहाय न हल्-वर्णः न वा अन्यः स्वरः भवेत् | नाम एक एव वर्णः स्यात्; स च वर्णः स्वरः हि | अतः अस्मिन् सूत्रे 'एकाच्' इत्यस्य विशिष्टः अर्थः | अपरेषु सूत्रेषु 'एकाच्' इत्युक्ते यत्किमपि शब्दरूपं यस्मिन् एकः एव स्वरः; अस्मिन् सूत्रे किन्तु 'एकाच्' इत्युक्ते एकः स्वरः, तदतिरिच्य किमपि न भवेत् | यथा इ इन्द्र (Oh Indra!); उ उत्तिष्ठ (O arise!) | एषु स्थलेषु प्रकृतिभावः एव, न तु सामान्यम् अच्-सन्धिकार्यम् | अतः 'उ उत्तिष्ठ' इत्यस्मिन् सवर्णदीर्घसन्धिः न भवति |</big>
<big><br /></big>
<big>अधुना 'आ' निपातः अस्ति चेत् का गतिः इति पश्येम | '''निपात एकाजनाङ्''' (१.१.१४) इत्यनेन आ-निपातः प्रगृह्यसंज्ञकः भवति आङ् विहाय | आङ् इति चेत् प्रगृह्यसंज्ञकः न; अन्ये सर्वे एकाचः निपाताः अनेन सूत्रेण गृह्यन्ते | तर्हि आङ् कुत्र कुत्र भवति इति द्रष्टव्यम् |</big>
<big><br /></big>
<big>आङ्-निपातस्य चत्वारः प्रयोगाः—</big>
<big>१) अनत्यन्तगत्यर्थे | आ + उष्णः → ओष्णः [किञ्चित् उष्णः; अतीव उष्णः न] |</big>
<big>२) आ-उपसर्गः | आ + गम् + लट् → आगच्छति | आ + इहि → एहि |</big>
<big>३) अभिविधिः = आरम्भस्य सीमा | आजन्म (अव्ययम्) = जन्मतः आरभ्य |</big>
<big>४) मर्यादा = अन्तस्य सीमा | 'इति यावत्', 'तावत् पर्यन्तम्' इत्यर्थः | आ + अध्ययनात् → आध्ययनात् '''(until''' the reading begins) |</big>
<big><br /></big>
<big>एषु चतुर्षु स्थलेषु 'आ' इत्यनेन सह सामान्य-अच्-सन्धिः भवति | ओष्णः, एहि, आध्ययनात् | इति कृत्वा '''निपात एकाजनाङ्''' (१.१.१४) इत्यस्मिन् 'अनाङ्' | नाम आङ् अस्ति चेत् प्रकृतिभावो न विद्यते | एतान् चतुरः प्रयोगान् अतिरिच्य 'आ'-निपातस्य व्यवहारः भवति चेत्, '''निपात एकाजनाङ्''' (१.१.१४) इत्यनेन प्रगृह्य-संज्ञा भवति अतः प्रकृतिभावः एव | यथा— आ एवं मन्यसे = अहो! तथा चिन्तयसि किम् | आ एवं किलासीत् = अहो! तथा आसीत् बहु पूर्वम् | वृद्धिसन्धिबाधकम् |</big>
<big><br /></big>
<big>अत्र '<u>रथोपस्थ</u>' इति प्रसङ्गे—</big>
<big>"एवम् उक्त्वार्जुनः रथोपस्थ उपाविशत् |" [कथा, पृ० स० १२, गीताप्रवेशः प्रथमभागः]</big>
<big>रथस्य उपस्थः = रथोपस्थः [षष्ठीतत्पुरुषसमासः]</big>
<big>उपस्थ m. middle or inner part of anything</big>
<big>रथोपस्थ m. driving-box</big>
<big>रथोपस्थ m. hinder part of a car</big>
<big>रथोपस्थ m. seat of a chariots</big>
<big>रथोपस्थ m. well of a chariot</big>
<big><br /></big>
<big>सन्धिरहितवाक्यम्—</big>
<big>एवम् उक्त्वा अर्जुनः रथोपस्थे उपाविशत् |</big>
<big>रथोपस्थे उपाविशत् → '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) [यान्तवान्तादेशसन्धिः] → रथोपस्थय् + उपाविशत् → '''लोपः शाकल्यस्य''' (८.३.१९) इत्यनेन विकल्पेन यकारलोपः → रथोपस्थ + उपाविशत् → '''पूर्वत्रासिद्धम्''' (८.२.१) इत्यनेन गुणसन्धिः बाधितः |</big>
<big>'''लोपः शाकल्यस्य''' (८.३.१९) = अपूर्वयोः पदान्तयोः वकारयकारयोः लोपो भवति अशि परे शाकल्यस्य मतेन | लोपः प्रथमान्तं, शाकल्यस्य षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''व्योलघुप्रयत्नतरः शाकटयनस्य''' इत्यस्मात् '''व्योः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''भोभगोअघोअपूर्वस्य योऽशि''' इत्यस्मात् '''अपूर्वस्य''' च '''अशि''' चेत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''पदस्य''', '''संहितायाम्''' इत्यनयोः अधिकारः | '''शाकल्यस्य''' इत्युक्ते शाकल्यस्य मतेन, नाम इदं विकल्पेन भवति | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अपूर्वयोः पदान्तयोः व्योः लोपः अशि शाकल्यस्य''' |</big>
<big>'''पूर्वत्रासिद्धम्''' (८.२.१) = सपादसप्ताध्यायीं प्रति त्रिपाद्यसिद्धा, त्रिपाद्यामपि पूर्वं प्रति परं शास्त्रमसिद्धम् | पूर्वस्मिन् इति पूर्वत्र | न सिद्धम्, असिद्धम् | पूर्वत्र अव्ययम्, असिद्धं प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | इदं सूत्रम् अधिकारसूत्रम्; अष्टाध्याय्याः अन्तपर्यन्तं प्रवर्तते | अनेन सूत्रेण अष्टाध्याय्यी इति ग्रन्थः भागद्वये विभजितः | प्रथमाध्यायस्य आरम्भतः अष्टमाध्यायस्य प्रथमपादस्य अन्तपर्यन्तं प्रथमभागः; अष्टमाध्यायस्य द्वितीयः, तृतीयः, चतुर्थश्च पादाः मिलित्वा द्वितीयभागः | प्रथमभागस्य नाम सपादसप्ताध्यायी; द्वितीयभागस्य नाम त्रिपादी | त्रयाणां पादानां समाहारः त्रिपादी (द्विगुसमासः) | सप्तानाम् अध्यायानां समाहारः सप्ताधायी; पादेन सहिता, सपादसप्ताध्यायी |</big>
<big><br /></big>
<big>अस्मिन् पसङ्गे इतोऽपि सूचना आवश्यकी चेत्, [[04---aShTAdhyAyI-paricayaH/07---aShTAdhyAyyAM-sUtrANAM-balAbalam|अस्मिन् करपत्रे]] ''''पूर्वत्रासिद्धम्''' (८.२.१)' इति विषये पठतु |</big>
<big><br /></big>
<big>Swarup – November 2013 (updated May 2015, Sept 2017)</big>
<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/10/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0-%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%83_-_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%83.pdf स्वर-सन्धिः - सूत्रसहिता दृष्टिः].pdf (90k) Swarup Bhai, Nov 4, 2020, 5:20 PM</big>
---------------------------------
| |||