page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
(pdf file uploaded and linked) |
No edit summary |
||
(9 intermediate revisions by 4 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE: 13 - ईयसुन्, इष्ठन्}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!'''ध्वनिमुद्रणानि
|-
|<
|-
|<
|-
|<
|}
<
<u>ईयसुन्, इष्ठन् इति तुलनात्मकप्रत्ययौ</u></
<
अतिशयार्थे चत्वारः प्रसिद्धप्रत्ययाः— तरप्, तमप्, ईयसुन्, इष्ठन् च | यत्र द्वयोः समूहयोः अन्यतमः स्वीक्रियते, तत्र तरप् च ईयसुन् च उपयुज्येते; यत्र तदधिकेषु समूहेषु अन्यतमः स्वीक्रियते, तत्र तमप् इष्ठन् च उपयुज्येते | प्रश्नः उदेति यत् तरप्, ईयसुन् च अनयोर्मध्ये किमपि पार्थक्यं वर्तते किम् ? तथैव तमप् इष्ठन् चेत्यनयोर्मध्ये किमपि पार्थक्यमस्ति वा ? अत्र वक्तव्यं यत् अर्थदृष्ट्या यद्यपि भेदो नास्ति, तथापि प्रयोगक्षेत्रे भेदस्त्वस्ति | प्रथमतया अर्थः— तमप्, इष्ठन् इत्यनयोर्विधायकसूत्रमस्ति '''अतिशायने तमबिष्ठनौ''' (५.३.५५) | एवमेव तरप्, ईयसुन् इत्यनयोर्विधायकसूत्रमस्ति '''द्विवचनविभज्योपपदे तरबीयसुनौ''' (५.३.५७) | अनेन चतुर्णामपि प्रत्ययानाम् अतिशयार्थो भवति | अतिशय-शब्दस्य 'अधिकं, पुनः 'इतोऽपि सम्यक्' इति अर्थद्वयं बोधयति, अतः सन्दर्भम् अनुसृत्य आशयः बोध्यः | (यथा 'त्वचिष्ठ'-शब्दस्य अर्थः 'यस्य अधिका त्वक् वर्तते’, अथवा 'यस्य त्वक् इतोऽपि सम्यक्' इत्येतादृशभेदः सन्दर्भानुगुणं परिशीलनीयः |)</
<
किन्तु प्रयोगक्षेत्रे एकं सूत्रं वर्तते— '''अजादी गुणवचनादेव''' (५.३.५८) | चतुर्षु प्रत्ययेषु यौ द्वौ प्रत्ययौ अजादी, तयोः अनेन सूत्रेण प्रयोगक्षेत्रं सीमितम् | संस्कृतभाषायां, सरलरीत्या सुबन्तपदानां त्रैविध्यं— द्रव्यवाचकानि, गुणवाचकानि, क्रियावाचकानि च | तरप्, तमप् इति द्वौ प्रत्ययौ त्रिभ्यः अपि प्रकारेभ्यः विधीयेते | परन्तु ईयसुन्, इष्ठन् इति द्वौ प्रत्ययौ अजादी; तदर्थम् '''अजादी गुणवचनादेव''' (५.३.५८) इति सूत्रेण द्वावपि केवलं गुणवाचिभ्यः पदेभ्यः विधीयेते , न तु द्रव्यवाचिभ्यः क्रियावाचिभ्यः वा | अतः लघीयान्, लघिष्ठः इति एते द्वे भवतः | एवमेव पटीयान्, पटिष्ठः इति एते द्वे पदे भवतः | लघु-शब्दः अपि, पटु-शब्दः अपि गुणवाचकः |</
<
किन्तु '''अजादी गुणवचनादेव''' (५.३.५८) इति सूत्रेण पाचक-शब्दात् एतौ द्वौ प्रत्ययौ न विधीयेते यतोहि पाचक-शब्दः क्रियावाचकः न तु गुणवाचकः; यः पचति सः पाचकः इति कृत्वा सः क्रियावान् | तत्र तरप्, तमप् च
<
सम्प्रति सामान्यव्युत्पत्तिप्रक्रिया प्रदर्श्यते | प्रथमतया 'टि-भागः' नाम कः इति ज्ञातव्यः | 'टि' इति एका संज्ञा अस्ति | कस्यापि अंशस्य अन्तिम-स्वरस्य, अपि च तस्य स्वरस्य अनन्तरं हल्-वर्णः अस्ति चेत् तर्हि मिलित्वा तयोः, 'टि'-संज्ञा भवति | यथा राम इति शब्दः, अत्र मकारोत्तर-अकारस्य टि-संज्ञा | तथैव हरि-शब्दे इकारस्य टि-संज्ञा | मनस् इत्यस्मिन् 'अस्' इत्यस्य टि-संज्ञा |</
<
अधुना द्रष्टव्यं यत् यस्मात् शब्दात् ईयसुन् वा इष्ठन् वा योजयितुमिच्छामः, स च शब्दः एकाच् वा, अनेकाच् वा ? यस्मिन् शब्दे एक एव अच्-वर्णः विद्यते, सः शब्दः 'एकाच्' इति उच्यते; एकः एव अच् यस्य सः, एकाच् | अपि च यस्य शब्दस्य तदधिकाः स्वराः, सः तु अनेकाच् | एतत् किमर्थं ज्ञातव्यमिति चेत्, '''टेः''' (६.४.१५५) इति सूत्रेण शब्दः अनेकाच् अस्ति चेत्, तस्य टि-भागस्य लोपः भवति ईयसुन् च इष्ठन् च प्रत्यये परे | शब्दः एकाच् अस्ति चेत्, '''प्रकृत्यैकाच्''' (६.४.१६३) इति सूत्रेण प्रकृतेः (नाम मूलशब्दस्य) टि-भागलोपो न भवति ईयसुन् च इष्ठन् च प्रत्यये परे |</
<
<
लघु + ईयसुन् → '''टेः''' (६.४.१५५) इत्यनेन टि-भागलोपः → लघ् + ईयसुन् → लघीयस् → लघीयान् |</
<
लघु + इष्ठन् → '''टेः''' (६.४.१५५) इत्यनेन टि-भागलोपः → लघ् + इष्ठन् → लघिष्ठः |</
<
एवमेव 'पटु', 'मधु', 'बल' च इव यत्र शब्दः अनेकाच्, तत्र टि-भागस्य लोपः | पटीयान्, मधीयान्, बलीयान् |</
<
<
<
<
<
<
<
<
<u><
<
<
<
<
<
<
<
<
<u><
<
<u><
<
<
<
<
<u><
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
'''<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
'''<
<
<
<
'''<
<
<
<
<
<
'''<
<
<
<
नकारान्त-पुंलिङ्गशब्दः युवन् (वयसा लघुः)</
{| class="wikitable"
|<
|<
|<
|-
|<
|<
|<
|-
|<
|<
|<
|-
|<
|<
|<
|-
|<
|<
|<
|-
|<
|<
|<
|-
|<
|<
|<
|-
|<
|<
|<
|}
<
'''कनिष्ठः, कनीयान्'''</
<
<
<
'''<
<
<
<
<
<
<
'''<
<
<
<
<
<
<
'''त्वचिष्ठः, त्वचीयान्'''</
<
<
<
त्वग्वान् + इष्ठन् → '''विन्मतोर्लुक्''' ( ५.३.६५) इत्यनेन मतुप्-लुक् (लोपः) → त्वच् + इष्ठ → त्वच् एकाच् अतः '''प्रकृत्यैकाच्''' (६.४.१६३) इत्यनेन टि-भागलोपनिषेधः → त्वच् + इष्ठ → त्वचिष्ठ |</
<
<
इदं सूत्रं '''विन्मतोर्लुक्''' (५.३.६५) ज्ञापकमस्ति यत् विन्नन्तशब्दस्य मतुबन्तशब्दस्य च तुलनात्मकार्थे इष्ठन्, ईयसुन् इत्यनयोः व्यवहारः भवति | यथा बुद्धिमान् इत्यस्य मतुप्-लुक् बुद्धि + इष्ठ → बुद्धि अनेकाच् अतः '''टेः''' (६.४.१५५) इत्यनेन टि-भागलोपः → बुद्ध् + इष्ठ → बुद्धिष्ठ | धनवान् अपि तथैव कल्पनीयम् |</
<
<
<
'''<
<
<
<
<
'''<
<
<
'''स्थूलदूरयुवह्रस्वक्षिप्रक्षुद्राणां यणादिपरं पूर्वस्य च गुणः''' (६.४.१५६) = स्थूल, दूर, युवन्, ह्रस्व, क्षिप्र, क्षुद्र इत्येषाम् अङ्गानां यणादिपर-भागः, तस्य भागस्य लोपो भवति अपि च तस्मात् भागात् पूर्वं स्थितस्य शब्दस्वरूपस्य इकः गुणो भवति इष्ठन्, ईयसुन्, इमनिच् इत्येषु प्रत्ययेषु परेषु | ‘यणादिपर-भागः’ इत्युक्तौ य्, र्, ल्, व् एषु अन्यतमः अपि च तदनन्तरं यावत् अस्ति |</
<
स्थूल + इष्ठन् → स्थो + इष्ठ → स्थविष्ठ | स्थविष्ठः, स्थवीयान् |</
<
<
<
<
<
<
<
<
प्रिय + इष्ठन् → प्र + इष्ठ → प्रेष्ठ | प्रेष्ठः, प्रेयान् |</
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
(उपरितने सूत्रे 'बंहि’, 'द्राघि' अनयोः इकारः केवलम् उच्चारणार्थः |)</
<
'''बहोर्लोपो भू च बहोः''' (६.४.१५८) = बहु-शब्दस्य स्थाने भू-आदेशो भवति अपि च परयोः इमनिच्, ईयसुन् अनयोः इ, ई च लोपो भवति |</
<
बहु + ईयसुन् → भू +यस् → भूयस् | भूयान् |</
<
<
<
बहु + इष्ठन् → भू + यिष्ठ → भूयिष्ठ | भूयिष्ठः |</
<
<
<
पृथु + इष्ठन् → '''र ऋतो हलादेर्लघोः''' (६.४.१६१) इत्यनेन हलादि-भसंज्ञक-अङ्गस्य लघु-ऋकारस्य स्थाने 'र'-आदेशः → प्रथु + इष्ठ → प्रथु अनेकाच् अतः '''टेः''' (६.४.१५५) इत्यनेन टि-भागलोपः → प्रथ् + इष्ठ → प्रथिष्ठ | प्रथिष्ठः, प्रथीयान् |</
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<
<u>परिशिष्टम्</u></
<
इष्ठन्, ईयसुन् इति द्वौ अपि प्रत्ययौ सर्वनामस्थानसंज्ञक-भिन्न-अजादी, अपि च तयोः विधायकसूत्रं भवति (४.१.२) - (५.४.१५१) इति मध्ये, अतः अनयोः परयोः, पूर्वभागस्य '''यचि भम्''' (१.४.१८) इति सूत्रेण भ-संज्ञा भवति | तदर्थं सामान्यम् अङ्गकार्यद्वयं भवति '''टेः''' (६.४.१५५), '''प्रकृत्यैकाच्''' (६.४.१६३) इति द्वाभ्यां सूत्राभ्याम्, अपि च एकं विशिष्टम् अङ्गकार्यं भवति '''तुरिष्ठेमेयःसु''' (६.४.१५४) इति सूत्रेण | कार्यत्रयमपि उपरि वर्णितम् अस्ति; ये शास्त्रीयरीत्या अवगन्तुमिच्छन्ति, ते अधःस्थसूत्राणि परिशीलयेयुः | उपरि केवलम् 'एकाच् चेत्', ‘अनेकाच् चेत्' इत्युक्तं; वस्तुतः स च शब्दः भसंज्ञकः अपि भवेत् | (यस्मात् अपि शब्दात् इष्ठन्, ईयसुन् इति द्वौ प्रत्ययौ विधीयेते, सः शब्दः भसंज्ञकः अस्त्येव; किमर्थमिति अग्रे पठति चेत् स्पष्टं स्यात् |)</
<
'''अचोऽन्त्यादि टि''' (१.१.६४) = अचां मध्ये यः अन्त्यः, सः आदिः यस्य तत् टि-संज्ञकं स्यात् | अन्ते भवः अन्त्यः, अन्त्यः आदिर्यस्य सः अन्त्यादिः बहुव्रीहिः | अचः षष्ठ्यन्तम्, अन्त्यादिः प्रथमान्तं, टि प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | अत्र '''अचः''' एकवचने यतोहि अनेन अच्-जातिः इति इष्टम् | आशयः बहुवचनं, निर्धारण-सप्तमी (बहुषु एकम्) | '''जात्याख्यायामेकस्मिन्बहुवचनमन्यतरस्याम्''' (१.२.५८) = जाति-आख्यायाम् एकस्मिन् बहुवचनम् अन्यतरस्याम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''अचः अन्त्यादि टि''' |</
<
'''टेः''' (६.४.१५५) =भसंज्ञकशब्दस्वरूपस्य टि-भागस्य लोपो भवति इष्ठन्, ईयसुन्, इमनिच् इत्येषु प्रत्ययेषु परेषु | टेः षष्ट्यन्तम्, एकपदमिदं सूत्रम् | '''अल्लोपोऽनः''' (६.४.१३४) इत्यस्मात् '''लोपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''तुरिष्ठेमेयःसु''' (६.४.१५४) इत्यस्मात् '''इष्ठेमेयःसु''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''भस्य''' (६.४.१२९) इत्यस्य अधिकारः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''भस्य अङ्गस्य टेः लोपः इष्ठेमेयःसु''' |</
<
'''प्रकृत्यैकाच्''' (६.४.१६३) = एकाच्-भसंज्ञकशब्दस्वरूपस्य प्रकृतिभावो भवति इष्ठन्, ईयसुन्, इमनिच् इत्येषु प्रत्ययेषु परेषु | प्रकृत्या तृतीयान्तम्, एकाच् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''तुरिष्ठेमेयःसु''' (६.४.१५४) इत्यस्मात् '''इष्ठेमेयःसु''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''भस्य''' (६.४.१२९) इत्यस्य अधिकारः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''एकाच् भम् अङ्गं प्रकृत्या इष्ठेमेयःसु''' |</
<
'''यचि भम्''' (१.४.१८) = सर्वनामस्थानसंज्ञक-प्रत्ययान् अतिरिच्य सु-प्रत्ययात् आरभ्य कप्-प्रत्ययपर्यन्तम् ये प्रत्ययाः यकारादयः अजादयश्च, एषु कश्चन परे अस्ति चेत् पूर्वतन-शब्दस्वरूपस्य भ-संज्ञा भवति | य् च, अच् च यच् समाहारद्वन्द्वः, तस्मिन् यचि | यचि सप्तम्यन्तं, भम् प्रथमान्तम्, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''स्वादिष्वसर्वनामस्थाने''' (१.४.१७) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृतिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''स्वादिषु असर्वनामस्थाने यचि भम्''' |</
<
'''(स्वौजसमौट्''' (४.१.२) इत्यस्मात् आरभ्य '''उरः प्रभृतिभ्यः कप्''' (५.४.१५१) पर्यन्तम् इमे सर्वे प्रत्ययाः 'स्वादयः' इत्युच्यन्ते |)</
<
'''तुरिष्ठेमेयःसु''' (६.४.१५४) = भसंज्ञकशब्दस्वरूपस्य तृ-भागलोपो भवति इष्ठन्, ईयसुन्, इमनिच् इत्येषु प्रत्ययेषु परेषु | तुः षष्ठ्यन्तम्, इष्ठेमेयस्सु सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | इष्ठश्च इमा (
<
<
<
Swarup – July 2019</
<
|