page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
No edit summary |
No edit summary |
||
(3 intermediate revisions by the same user not shown) | |||
Line 25:
<big><br />
'''तुदादिभ्यः शः ('''३'''.'''१'''.'''७७''')''' = तुदादिगणे स्थितेभ्यः धातुभ्यः श-प्रत्ययः भवति, कर्त्रर्थक-सार्वधातुकप्रत्यये परे | तुद् आदिर्येषां ते, तुदादयः बहुव्रीहिसमासः, तेभ्यः तुदादिभ्यः | तुदादिभ्यः पञ्चम्यन्तम्,
<big><br />
Line 172:
त्वच संवरणे (आच्छादनं करोति) → त्वच् + श → त्वच इति अङ्गम् → त्वच + ति → त्वचति</big>
<big>ओलजी
<big>कड मदे (अहङ्ग्कारयुक्तः भवति) → कड् + श → कड इति अङ्गम् → कड + ति → कडति</big>
Line 272:
<big><br />
एतावता अस्माभिः दृष्टं यत् इगन्तधातवः नियमानुसारं प्रवर्तन्ते | भ्वादिगणे दिवादिगणे च गणनियमम् अनुसृत्य यथा विकरणप्रत्ययस्य स्वभावः, तथा एव इगन्तधातूनाम् अङ्गकार्यम् | भ्वादिगणे शप् पित् अतः सर्वत्र इगन्तधातौ गुणः— नी → ने, भू → भो,
<big><br />
Line 280:
एतावता वयं दृष्टवन्तः यत् व्याकरणशास्त्रे इ, उ, ऋ इत्येषां कार्यद्वयं सम्भवति—</big>
<big>१. गुणादेशः | नाम इ → ए, उ → ओ, ऋ →
<big>२. यण् आदेशः ('''इको यणचि''') | नाम इ → य्, उ → व्, ऋ →
<big><br />
Line 303:
<big><br />
२. तुदादिगणे सामान्यचिन्तनम् अकरिष्याम, तर्हि रि-धातोः लटि किं रूपम् अभविष्यत् इति चिन्तयेम | रि + लट् → रि + ति → रि + श + ति → रि + अ + ति → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन गुणप्राप्तिः → '''सार्वधातुकम् अपित्''' इत्यनेन श ङिद्वत्, '''क्ङिति च''' इत्यनेन गुणनिषेधः → रि + अ + ति → '''इको यणचि''' इत्यनेन यण्-सन्धेः प्राप्तिः →
<big><br />
Line 324:
<big><br />
रि गतौ → रि + श → रि + अ → '''अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ''' (६.४.७७) इत्यनेन अचि परे इयङ्-आदेशः →
<big><br />
Line 379:
<big><br />
मृ + शप् → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन गुणः →
<big><br />
Line 397:
<big><br />
आदेशस्य योजनेन आगमस्य योजनेन च धातुः धातुरेव तिष्ठति; स्वस्य धातुसंज्ञा तिष्ठति | '''स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ''' (१.१.५६) इति सूत्रेण आदेशः स्थानिवद्भवति | आगमाः तु यस्य आगमः तस्य अवयवः भवति '''यदागमास्तद्गुणीभूतास्तद्ग्रहणेन गृह्यन्ते''' इति परिभाषया | मृ → म्रि इत्यस्य विकारेण म्रि तदानीं धातुः; तस्य धातुसंज्ञा तदानीम् अस्ति | यतः रि इति आदेशः | अनन्तरम् इयङ् इति आदेशस्य संयोजनेन अपि धातुसंज्ञा वर्तते | म्रि → म्रिय् अयमपि धातुः | परन्तु एकवारं यदा विकरणप्रत्ययः संयोजितः, तदा धातुसंज्ञा न तिष्ठति | म्रिय् + अ → म्रिय | श इति विकरणप्रत्ययः; तस्य पृथक् प्रत्ययसंज्ञा अस्ति अतः तस्य संयोजनेन म्रिय इति अधुना धातुः नास्ति | अस्यां दशायां धातुसंज्ञा न तिष्ठति, अधुना अङ्गसंज्ञा एव वर्तते |</big>
<big><br />
Line 440:
<big><br />
कॄ + श → कॄ + अ → '''इको यणचि''' (६.१.७७) इत्यनेन यण्-सन्धेः प्राप्तिः → तं प्रबाध्य '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इत्यनेन गुणप्राप्तिः → '''सार्वधातुकम् अपित्''' (१.२.४) इत्यनेन श ङिद्वत्, '''क्ङिति च''' (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधः → कॄ + अ → '''ॠत इद्धातोः''' (७.१.१००) इत्यनेन ऋदन्तस्य धातोः ह्रस्व-इकारादेशः → कि + अ → '''उरण् रपरः''' (१.१.५१) इत्यनेन ऋकारस्य स्थाने यदा अण्-आदेशः भवति, तदा सः अण् सदा रपरः →
<big><br />
Line 455:
<big><br />
ऋकारस्य स्थाने यदा अण्-प्रत्याहारस्य कश्चन सदस्यः ('अ', 'इ, 'उ' वा) आयाति, तदा तस्मात् रेफः आयाति | अतः अण् "रपरः" भवति— 'अर्', '
<big><br />
Line 463:
<big><br />
जॄ → ('''ॠत इद्धातोः''') जि → ('''उरण् रपरः''')
<big><br />
Line 476:
<big>अ/आ + उ/ऊ = ओ</big>
<big>अ/आ + ऋ/ॠ =
<big><br />
इति सामान्यनियमः अस्ति | परन्तु गुणसंज्ञा-विधायकसूत्रम् '''अदेङ्ग गुणः''' (१.१.२) इत्यनेन अ, ए, ओ इत्येषाम् एव वर्णानां गुणसंज्ञा भवति | तत्र "
<big><br />
अवधेयं यत् '''ॠत इद्धातोः''' इति सूत्रं किति ङिति प्रत्यये परे एव कार्यं करोति | अतः सार्वधातुकलकारेषु यत्र विकरणप्रत्ययः अपित् नास्ति, तत्र यद्यपि प्रसक्तिः तु अस्ति, किन्तु प्राप्तिः न भविष्यति | वृत्तान्ते भ्वादिगणे तॄ इति धातुः | यद्यपि ॠकारान्तधातुः अस्ति, तथापि '''ॠत इद्धातोः''' इत्यनेन ॠ-स्थाने इकारादेशः न भवति | भ्वादिगणे शप् पित् अस्ति अतः '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इति सूत्रेण गुणः भवति | तॄ + शप् → तॄ + अ →
<big><br />
Line 504:
<big><br /></big>
<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/
Subpages (1): <big>[https://worldsanskrit.net/wiki/05---sArvadhAtukaprakaraNam-adantam-aGgam/08---tudAdigaNaH/tadAdi-tadanta-grahaNaM-paribhAShA-23 तदादि-तदन्त-ग्रहणाम् - परिभाषा २३]</big>
|