१. संस्कृतवर्णमाला

Home

संस्कृतवर्णमाला

अक्षरम् = उच्चार्यमाणः ध्वनिः ।

स्वरः = यः स्वयं राजते सः स्वरः । स्वयम् उच्चार्यमाणम् अस्ति।

व्यञ्जनम् = व्यञ्जनस्य उच्चारणं स्वरसहितं भवति ।

अयोगवाहाः - एतेषां वर्णानां प्रयोगः भाषायाम् अस्ति।

अनुस्वारः - स्वरेण सह योजितः ।
विसर्गः - स्वरेण सहित योजितः ।
जिह्वामूलीयः - कखाभ्यां पूर्वं स्थितः अर्धविसर्गसदृशः वर्णः।
उपध्मानीयः - पफाभ्यां पूर्वं स्थितः अर्धविसर्गसदृशः वर्णः।

शब्देषु वर्णानां निदर्शनम् (आनुपूर्वी)


अश्वः = अ + श् + व् + अः	अश्वः = अ + श् + व् + अः
अश्वः	= अ + श् + व् + अः
रामः	= र् + आ + म् + अः
सीता	= स् + ई + त् + आ
देवी	= द् + ए + व् + ई
फलम्	= फ् + अ + ल् + अ + म्
औषधम्	= औ + ष् + अ + ध् + अ + म्

गुणिताक्षराणि चिह्नानि

स्वरः	अ	आ	इ	ई	उ	ऊ	ऋ	ॠ	ऌ	ए	ऐ	ओ	औ	अं	अः
चिह्नः		ा	ि	ी	ु	ू	ृ	ॄ	ॢ	े	ै	ो	ौ	ं	:

गुणिताक्षराणि - व्यञ्जनाक्षराणि [सस्वरव्यञ्जनस्य लेखनम्]

स्वरः	अ	आ	इ	ई	उ	ऊ	ऋ	ॠ	ऌ	ए	ऐ	ओ	औ	अं	अः
चिह्नः		ा	ि	ी	ु	ू	ृ	ॄ	ॢ	े	ै	ो	ौ	ं	:

क्	क	का	कि	की	कु	कू	कृ	कॄ	कॢ	के	कै	को	कौ	कं	कः
ख्	ख	खा	खि	खी	खु	खू	खृ	खॄ	खॢ	खे	खै	खो	खौ	खं	खः

Transliteration Guide [IAST] – Vowels- स्वराः

[Please click on the letter to hear the sound]

अ	आ	इ	ई	उ	ऊ	ऋ	ॠ	ऌ	ए	ऐ	ओ	औ	अं	अः
a	ā	i	ī	u	ū	ṛ	ṝ	ḷ	e	ai	o	ou	ṃ	ḥ

Transliteration Guide [IAST] – Consonants - व्यञ्जनाक्षराणि

[Please click on the letter to hear the sound]

क	k	ख	kh	ग	g	घ	gh	ङ	ṅ
च	c	छ	ch	ज	j	झ	jh	ञ	ñ
ट	ṭ	ठ	ṭh	ड	ḍ	ढ	ḍh	ण	ṅ
त	t	थ	th	द	d	ध	dh	न	n
प	p	फ	ph	ब	b	भ	bh	म	m
य	y	र	r	ल	l	व	v
श	ś	ष	ṣ	स	s	ह	h

संयुक्ताक्षराणि [Conjunct Consonants]:

यदा स्वरस्य व्यवधानं विना द्वे अथवा अधिकानि व्यञ्जनानि एकत्र विद्यन्ते, तदा तस्य संयुक्ताक्षरम् इति कथ्यते।

Two or more consonants together without intervening vowel or pause between them is called “ Conjunct Consonant”.

यथा ---


उदाहरणानि	संयुक्ताक्षरम्
आत्मा	= त् + म् = त्म्
संस्कृतम्	= स् + क् = स्क्
तत्र	= त् + र् = त्र्
कृष्णः	= ष् + ण् = ष्ण्
श्यामः	= श् + य् = श्य्
अद्य	= द् + य् - द्य्
नद्यौ	= द् + य् = द्य्
भक्तः	= क् + त् = क्त्
सप्ताहः	= प् + त् = प्त्
पुस्तकम्	= स् + त् = स्त्

कानिचन संयुक्ताक्षराणि ---


उदाहरणानि	संयुक्ताक्षराणि
क् + क्	= क्‍क्
क् + त्	= क्त्
क् + त् + व्	= क्त्व्
ग् + र्	= ग्र्
ग् + ल्	= ग्ल्
ग् + व्	= ग्व्
घ् + न्	= घ्‍न्
श् + र्	= श्र्
श् + ल्	= श्ल्
ष् + क्	= ष्क्
श् + न्	= श्न्
त् + स्	= त्स्
श् + व्	= श्व्
श् + च्	= श्च्
ङ् + ग्	= ङ्ग्
च् + छ्	= च्छ्
त् + य्	= त्य्
न् + त्	= न्त्
ज् + ञ्	= ज्ञ्
क् + ष्	= क्ष्
क् + र्	= क्र्
छ् + र्	= छ्र्
ट् + र्	= ट्र्
ड् + र्	= ड्र्
स् + र्	= स्र्
ह् + र्	= ह्र्

शब्देषु संयुक्ताक्षराणां निदर्शनम् ---


उदाहरणानि	संयुक्ताक्षराणि
कुक्‍कुटः	= क् + उ + क् + क् + उ + ट् + अ + :
अर्कः	= अ + र् + क् + अ + :
अङ्गम्	= अ + ङ् + ग् + अ + म्
उष्णम्	= उ + ष् + ण् + अ + म्
आप्नोति	= आ + प् + न् + ओ + ति
विज्ञानम्	= व् + इ + ज्ञ् + आ + न् + अ + म्
क्षत्रियः	= क् + ष् + अ + त् + र् + इ + य् + अ + ः
मण्डूकः	= म् + अ + ण् + ड् + ऊ + क् + अ + ः
अङ्कनी	= अ + ङ् + क् + अ + न् + ई
शृङ्खला	= श् + ॠ + ङ् + ख् + अ + ल् + आ
उष्ट्रः	= उ + ष् + ट् + र् + अ + ः

संस्कृतवर्णमाला - अभ्यासः

१. मात्राणां लेखानाभ्यासः

स्वरः	अ	आ	इ	ई	उ	ऊ	ऋ	ॠ	ऌ	ए	ऐ	ओ	औ	अं	अः
चिह्नः		ा	ि	ी	ु	ू	ृ	ॄ	ॢ	े	ै	ो	ौ	ं	:
क्	क	का	कि	की	कु	कू	कृ	कॄ	कॢ	के	कै	को	कौ	कं	कः
ख्	ख	खा	खि	खी	खु	खू	खृ	खॄ	खॢ	खे	खै	खो	खौ	खं	खः
ग्
घ्
ङ्
च्
छ्
ज्
झ्
ञ्
त्
थ्
द्
ध्
न्
ट्
ठ्
ड्
ढ्
ण्
प्
फ्
ब्
भ्
म्
य्
र्
ल्
व्
श्
ष्
स्
ह्

२. उदाहरणानुगुणं वर्णान् पृथक्‍कृत्य (आनुपूर्वीं ) लिखतु ---


१. बालकः	= ब् + आ + ल् + अ + क् + अः
२. नायकः	=
३. भरतः	=
४. वानरः	=
५. घटः	=
६. फलम्	=
७. नगरम्	=
८. वातायनम्	=
९. कागदम्	=
१०. मुखम्	=
११. लता	=
१२. पेटिका	=
१३. माला	=
१४. देवी	=
१५. अजा	=

३. संयुक्ताक्षरयुक्तेषु शब्देषु उदाहरणानुगुणं वर्णान् पृथक्‍करोतु ---

१. कृष्णः	= क् + ॠ + ष् + ण् + अः
२. वृक्षः	=
३. मत्स्यः	=
४. कूर्मः	=
५. ग्रन्थः	=
६. क्रीडाङ्गणम्	=
७. पादकन्दुकम्	=
८. पुष्पम्	=
९. पुस्तकम्	=
१०. कार्यालयम्	=
११. षष्टिः	=
१२. सप्ततिः	=
१३. पञ्चाशीतिः	=
१४. द्वादशः	=
१५. त्रिंशत्

परिशिष्टम्

पदम् = वर्णानाम् अर्थवान् समूहः पदम् ।

वाक्यम् = अर्थवत्पदानां समूहः वाक्यम् ।

यथाः


वाक्यम्	पदम्	वर्णाः
श्यामः फलं खादति ।	श्यामः	श्यामः = श् + य् + आ + म् + अः
	फलम्	फलम् = फ् + अ + ल् + अ + म्
	खादति	खादति = ख् + आ + द् + अ + त् + इ

पदं द्विविधम् ^{[ सुप्तिङन्तं पदम् १.१.१४} ^]


सुबन्तम् / नामपदम् सुबन्तम् = सुप् + अन्तम् यथा -	प्रातिपदिकं + सुप् -प्रत्ययः ( ये प्रत्ययाः प्रातिपदिकेभ्यः आगच्छन्तिः, ते सुप्‌-प्रत्ययाः )
रामः	रामः = राम [प्रातिपदिकम्] + सुँ
शिवः	शिवः = शिव + सुँ
सीता	सीता = सीता + सुँ
पार्वती	पार्वती = पार्वती + सुँ

	धातुः +विकरणप्रत्ययः + तिङ् -प्रत्ययः
पठति	पठति = पठ् [धातुः] +अ+ ति [प्रथमपुरुष- एकवचनान्त-तिङ-प्रत्ययः]
धावति	धावति = धाव् + अ+ ति
खादति	खादति = खाद् + अ + ति
हसति	हसति = हस् +अ + ति

संस्कृतवर्णमाला PDF

संस्कृतवर्णमाला PPT with audio

संस्कृतवर्णमाला PPT without audio

उत्तराणि / Answers (Link to page 49)

PAGE 1