page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
m (Vidhya moved page 06 - जुहोत्यादिगणे अजन्तधातवः to 06A - जुहोत्यादिगणे अजन्तधातवः) |
No edit summary |
||
(31 intermediate revisions by 4 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE: 06A - जुहोत्यादिगणे अजन्तधातवः}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!<big>'''ध्वनिमुद्रणानि'''</big>
|-
|<big>'''2017 वर्गः'''</big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/103_adAdigaNaH---__juhotyAdigaNaH---paricayaH__dvitvam-abhyAsakAryam_2017-11-08.mp3 १) adAdigaNaH---जागृ_+_juhotyAdigaNaH---paricayaH_+_dvitvam-abhyAsakAryam_2017-11-08]</big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/104_juhotyAdigaNaH---_______2017-11-15.mp3 २) juhotyAdigaNaH---माङ्_+_ओहाङ्_+_गा_+_ओहाक्_2017-11-15] </big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/105_juhotyAdigaNaH---___2017-11-22.mp3 ३) juhotyAdigaNaH---डुदाञ्_+_डुधाञ्_2017-11-22] </big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/105_juhotyAdigaNaH---___2017-11-22.mp3 ३) juhotyAdigaNaH---डुदाञ्_+_डुधाञ्_2017-11-22] </big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/106_juhotyAdigaNaH---___2017-11-29.mp3 ४) juhotyAdigaNaH---डुदाञ्_+_डुधाञ्_2017-11-29] </big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/107_juhotyAdigaNaH----_______2017-12-06.mp3 ५) juhotyAdigaNaH---ञिभी-भये_+_कि_+_ह्री_+_हु_2017-12-06] </big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/108_juhotyAdigaNaH---__RukArAntadhAtavaH_2017-12-13.mp3 ६) juhotyAdigaNaH---हु_+_RukArAntadhAtavaH_2017-12-13]</big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/109_juhotyAdigaNaH---___2017-12-20.mp3 ७) juhotyAdigaNaH---ऋकारान्तधातवः_+_पॄ_2017-12-20] </big>
|-
|<big>'''2015 वर्गः'''</big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/65_juhotyAdigaNaH-1_paricayaH__dvitvaprakaraNam__abhyAsakAryam_2016-04-20.mp3 १) juhotyAdigaNaH-1_paricayaH_+_dvitvaprakaraNam_+_abhyAsakAryam_2016-04-20]</big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/66_juhotyadiganah-2_akarantadhatavah---1234_2016-04-27.mp3 २) juhotyAdigaNaH-2_AkArAntadhAtavaH---(1) माङ् माने = मा, (2) ओहाङ् गतौ = हा, (3) ओहाक् त्यागे = हा, (4) गा स्तुतौ = गा_2016-04-27]</big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/67_juhotyAdigaNaH-3_abhyAsakArya-cintanam__dA-dhA-dhAtU_2016-05-04.mp3 ३) juhotyAdigaNaH-3_abhyAsakArya-cintanam_+_dA-dhA-dhAtU_2016-05-04] </big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/68_juhotyAdigaNaH-4_samagraM-cintanam_2016-05-08.mp3 ४) juhotyAdigaNaH-4_samagraM-cintanam_2016-05-08]</big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/69_juhotyAdigaNaH-5_iganta-dhAtavaH_2016-05-15.mp3 ५) juhotyAdigaNaH-5_iganta-dhAtavaH_2016-05-15]</big>
|-
|<big>[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/70_juhotyAdigaNaH-6_---_2016-05-22.mp3 ६) juhotyAdigaNaH-6_ॠ-कारान्तः-पॄ-धातुः_2016-05-22]</big>
|}
<big>जुहोत्यादिगणे २४ धातवः सन्ति | यथा सर्वेषु गणेषु, कर्त्रर्थके सार्वधातुकप्रत्यये परे, '''कर्तरि शप्''' इत्यनेन शप् विहितः अस्ति | तदा '''जुहोत्यादिभ्यः श्लुः''' (२.४.७५) इत्यनेन शपः श्लु (लोपः) भवति | अतः जुहोत्यादिगणे कोऽपि विकरणप्रत्ययः न दृश्यते |</big>
<big>'''जुहोत्यादिभ्यः श्लुः''' (२.४.७५) = जुहोत्यादिगणे स्थितेभ्यः धातुभ्यः विहितस्य शप्-प्रत्ययस्य श्लु (लोपः) भवति | जुहोतिरादिः येषां ते जुहोत्यादयः, तेभ्यः जुहोत्यादिभ्यः | जुहोत्यादिभ्यः पञ्चम्यन्तं, श्लुः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अदिप्रभृतिभ्यः शपः''' (२.४.७२) इत्यस्मात् '''शपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं—'''जुहोत्यादिभ्यः शपः श्लुः''' |</big>
<big>अत्र प्रश्नः उदेति यत् लोप-श्लु इत्यनयोः भेदः कः ? द्वाभ्यां प्रत्ययस्य अदर्शनम् इति तु अस्ति | लोपः इत्युक्ते प्रत्ययः अदृष्टः, परन्तु अदृष्टे सत्यपि कार्यक्षेत्रे लुप्तस्य प्रभावः तदानीमपि अस्ति | एतदर्थं सूत्रम् अस्ति '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्''' (१.१.६२) |</big>
<big>'''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्''' (१.१.६२) = प्रत्यये लुप्ते सति, प्रत्ययं मत्वा तस्य द्वारा विहितं कार्यं स्यात् | प्रत्ययस्य लोपः प्रत्ययलोपः षष्ठीतत्पुरुषः, तस्मिन् प्रत्ययलोपे | प्रत्ययस्य लक्षणं निमित्तं यस्य तत् प्रत्ययलक्षणम्, बहुव्रीहिः | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्''' |</big>
<big>तर्हि प्रत्यये लुप्ते तदाश्रितं कार्यं भवति | श्लु न तथा; प्रत्ययस्य श्लु भवति चेत् न केवलं प्रत्ययः गच्छति, अपि तु तदाश्रितं कार्यमपि न स्यात् | तद्विधायकं सूत्रम् अस्ति '''न लुमताऽङ्गस्य''' (१.१.६३) |</big>
<big>'''न लुमताऽङ्गस्य''' (१.१.६३) = यस्मिन् शब्दे 'लु' अस्ति, तेन शब्देन प्रत्ययादर्शनं विहितं चेत्, सः प्रत्ययः अङ्गकार्यस्य निमित्तं न स्यात् | लुः अस्य अस्ति इति लुमान्, तेन लुमता | न अव्ययपदं, लुमता तृतीयान्तम्, अङ्गस्य षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्''' (१.१.६२) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''लुमता प्रत्ययलोपे अङ्गस्य प्रत्ययलक्षणं न''' |</big>
<big>अस्मिन् सूत्रे लुमता, लुमत् इति प्रातिपदिकस्य तृतीयाविभक्त्यन्तं रूपम् | इदं मतुप्-प्रत्ययान्तं; प्रथमाविभक्तौ लुमान् | मतुप्-प्रत्ययस्य अर्थः अस्य अस्मिन् वा; यथा बुद्धिमान् इत्युक्ते बुद्धिः अस्य अस्मिन् वा, सः बुद्धिमान् | तर्हि 'लु' अस्य अस्मिन् वा, सः लुमान् | व्याकरणे त्रयः लुमन्तः सन्ति— लुक्, श्लु, लुप् चेति | इदं सूत्रं वक्ति यत् येन अदर्शनं भवति, सः लुमान् अस्ति चेत्, तर्हि प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणं न भवति | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं तथैव— '''(यदा) लुमता प्रत्ययलोपे (तदा) अङ्गस्य प्रत्ययलक्षणं न''' | अतः '''न लुमताऽङ्गस्य''' (१.१.६३) इति सूत्रं '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्''' (१.१.६२) इत्यस्य बाधकसूत्रम् | तर्हि अत्र सारांशः एवं यत् श्लु इत्यनेन कस्यचित् प्रत्ययस्य अदर्शनं भवति चेत्, यस्मात् अङ्गात् सः प्रत्ययः लुप्तः जातः, तस्मिन् अङ्गे सः लुप्तप्रत्ययः तदानीम् अङ्गकार्यस्य निमित्तं न भवितुम् अर्हति |</big>
<big>आहत्य लोपप्रकरणे चत्वारि सूत्राणि | क्रमेण—</big>
<big>'''अदर्शनं लोपः''' (१.१.६०) = लोप-संज्ञया अदर्शनं विहितम् |</big>
<big>'''प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः''' (१.१.६१) = लुक्, श्लु, लुप् इत्याभिः तिसृभिः संज्ञाभिः अदर्शनं विहितम् |</big>
<big>'''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्''' (१.१.६२) = प्रत्यये लुप्ते तदाश्रितं कार्यं स्यात् |</big>
<big>'''न लुमताऽङ्गस्य''' (१.१.६३) = लुमता शब्देन लुप्ते तन्निमित्तमङ्गकार्यं न स्यात् |</big>
<big>जुहोत्यादिगणे विकरणप्रत्ययः शप् आसीत्, अनन्तरं तस्य श्लु अभवत् | लुमता शपः अदर्शनं जातम्, अतः धात्वङ्गे शप्-निमित्तकम् अङ्गकार्यं नार्हम् |</big>
<big>अधुना नूतनप्रश्नः उदेति यत् अदादिगणे लुक् अपि लुमान् अस्ति, जुहोत्यादिगणे श्लु अपि लुमान् | द्वयमपि लुमान् चेत्, द्वयोः भेदः कः ? वस्तुतः द्वयोः कुत्रचित् साम्यं, कुत्रचित् च भेदः | साम्यं अस्मिन्, यत् लुमान् सन् प्रत्ययलक्षणं न भवति | पुनः भेदः, यतोहि विशिष्टसूत्राणि भवन्ति लुकः कृते श्लोः कृते च | यथा अदादिगणे '''उतो वृद्धिर्लुकि हलि''' इति सूत्रम् अस्माभिः दृष्टं, येन गुणं प्रबाध्य वृद्धिर्भवति | श्लु इत्यनेन तादृशं कार्यं न प्राप्यते | किन्तु श्लोः विशिष्टं कार्यमपि अस्ति, यत् लुक् इत्यनेन न सिध्यति | तत्र प्रमुखं कार्यम् इदम्—</big>
<big>'''श्लौ''' (६.१.१०) = धातोः द्वित्वं भवति श्लौ परे | श्लौ सप्तम्यन्तम्; एकं पदमिदं सूत्रम् | '''लिटि धातोरनभ्यासस्य''' (६.१.८) इत्यस्मात् '''धातोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''एकाचो द्वे प्रथमस्य''' (६.१.१) इत्यस्मात् '''द्वे''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''धातोः द्वे श्लौ''' |</big>
<big>जुहोत्यादिगणे श्लुना सर्वेषां धातूनां द्वित्वं भवति | यथा दा → दादा, धा → धाधा, भी → भीभी, हु → हुहु |</big>
<big>पाणिनीयव्याकरणे पञ्चसु स्थलेषु द्वित्वं भवति—श्लौ (जुहोत्यादिगणे), लिटि, चङि (लुङ्-लकारे), सनि, यङि च |</big>
<big>अत्रास्ति द्वित्वप्रकरणम्—</big>
<big>'''एकाचो द्वे प्रथमस्य''' (६.१.१)</big>
<big>'''अजादेर्द्वितीयस्य''' (६.१.२)</big>
<big>'''न न्द्राः संयोगादयः''' (६.१.३)</big>
<big>'''पूर्वोऽभ्यासः''' (६.१.४)</big>
<big>'''उभे अभ्यस्तम्''' (६.१.५)</big>
<big>'''जक्षित्यादयः षट्''' (६.१.६)</big>
<big>'''तुजादीनां दीर्घोऽभ्यासस्य''' (६.१.७)</big>
<big>'''लिटि धातोरनभ्यासस्य''' (६.१.८)</big>
<big>'''सन्यङोः''' (६.१.९)</big>
<big>'''श्लौ''' (६.१.१०)</big>
<big>'''चङि''' (६.१.११)</big>
<big>'''दाश्वान्साह्वान्मीढ्वांश्च''' (६.१.१२)</big>
<big>'''एकाचो द्वे प्रथमस्य''' (६.१.१) = अधिकारसूत्रं— प्रथमस्य एकाच्-भागस्य द्वित्वं भवति | जागृ → जा जागृ | पच् → पच् पच् | इ → इ इ | षष्ठाध्यायस्य प्रथमपादस्य द्वादशं सूत्रं (६.१.१२) पर्यन्तं सर्वत्र अनुवर्तते | एकाचः षष्ठ्यन्तं, द्वे प्रथमान्तं, प्रथमस्य षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''प्रथमस्य एकाचः द्वे''' |</big>
<big>'''अजादेर्द्वितीयस्य''' (६.१.२) | अधिकारसूत्रम्— अजादिधातोः द्वितीयस्य एकाच्-भागस्य द्वित्वं भवति | ऊर्णु → ऊर्णु नु | षष्ठाध्यायस्य प्रथमपादस्य द्वादशं सूत्रं (६.१.१२) पर्यन्तं सर्वत्र अनुवर्तते | अजादेः षष्ठ्यन्तं, द्वितीयस्य षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं — '''अजादेः द्वितीयस्य''' ('''एकाचः द्वे''') |</big>
<big>बहुत्र धातुः एकाच् एव; तथा भवति चेत् समग्रधातोरेव द्वित्वं भवति | यथा जुहोत्यादिगणे मा → मामा, हा → हाहा | धातुः अनेकाच् चेत्, अपि च हलादिः इति चेत् '''एकाचो द्वे प्रथमस्य''' (६.१.१) इत्यनेन प्रथमस्य एकाच्-भागस्य द्वित्वं भवति | धातुः अनेकाच् चेत्, अपि च अजादिः इति चेत् '''अजादेर्द्वितीयस्य''' (६.१.२) इत्यनेन द्वितीयस्य एकाच्-भागस्य द्वित्वं भवति | '''एकाच्-भागः''' इत्युक्ते यदा हि प्रथमः अच्-वर्णः आयाति, स च वर्णः भागस्य अन्तो भवति | नाम, स्वरवर्णः भागस्य अन्तिमवर्णो भवति | अग्रिमवर्णः अग्रिमभागस्य प्रथमवर्णः |</big>
<big>धातुः अनेकाच् चेत्, अपि च हलादिः इति चेत्</big>
<big>यथा भू + य ( यङ्प्रत्ययः) → '''भूय''' इत्यस्य '''सनाद्यन्ता धातवः''' (३.१.३२) इत्यनेन धातुसंज्ञा → '''सन्यङोः''' (६.१.९) इत्यनेन द्वित्वम् → '''भूय''' इति धातुः अनेकाच्, हलादिः च अतः प्रथमस्य एकाच्-भागस्य द्वित्वम् → ऊ-कारः स्वरः अतः स च ऊकारः प्रथमभागस्य अन्तिमवर्ग्णः → 'भू' इति प्रथमभागः, तस्य च द्वित्वम् → भू भू य</big>
<big>किन्तु धातुः अजादिः अस्ति चेत् '''अजादेर्द्वितीयस्य''' (६.१.२) इत्यनेन द्वितीयस्य एकाच्-भागस्य द्वित्वं भवति—</big>
<big>अश् य ( यङ्प्रत्ययः) → '''अश्य''' इत्यस्य '''सनाद्यन्ता धातवः''' (३.१.३२) इत्यनेन धातुसंज्ञा → '''सन्यङोः''' (६.१.९) इत्यनेन अजादेः द्वितीयस्य द्वित्वम् → अश्य इति धातौ '''अ'''श्य इत्यस्य प्रथमः अ-कारः स्वरः अतः स च अकारः प्रथमभागस्य अन्तिमवर्ग्णः → 'श्य' इति द्वितीयभागः, तस्य च द्वित्वम् → अ श्य श्य</big>
<big>'''न न्द्राः संयोगादयः''' (६.१.३) = अचः पराः संयोगादयः नदराः द्विर्न भवन्ति | न् च द् च रश्च तेषामितरेतरद्वन्द्वो न्द्राः | संयोगस्य आदयः, संयोगादयः षष्ठीतत्पुरुषः | न अव्ययपदं, न्द्राः प्रथमान्तं, संयोगादयः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''अजादेर्द्वितीयस्य''' (६.१.२) इत्यस्मात् '''अजादेः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अच् चासौ आदिश्च अजादिः, तस्मात् अजादेः कर्मधारयः | '''एकाचो द्वे प्रथमस्य''' (६.१.१) इत्यस्मात् '''द्वे''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अजादेः संयोगादयः न्द्राः''' '''न द्वे''' |</big>
<big>यथा—</big>
<big>ऊर्णु → ऊ इति प्रथमः एकाच्-भागः, र्णु इति द्वितीयः एकाच्-भागः → '''अजादेर्द्वितीयस्य''' (६.१.२) इत्यनेन द्वितीयस्य एकाच्-भागस्य द्वित्वम् → '''न न्द्राः संयोगादयः''' (६.१.३) इत्यनेन संयोगादि-रेफस्य द्वित्वं न भवति अतः 'नु' इत्यस्य एव द्वित्वम् → ऊर्णु नु</big>
<big>उन्द् + सन् → इडागमः, षत्वादेशः → उन्दिष → त्रयः एकाच्-भागाः उ, न्दि, ष → '''अजादेर्द्वितीयस्य''' (६.१.२) इत्यनेन द्वितीयस्य एकाच्-भागस्य द्वित्वम् → 'न्दि' इति द्वितीयः एकाच्-भागः → '''न न्द्राः संयोगादयः''' (६.१.३) इत्यनेन संयोगादि-नकारस्य द्वित्वं न भवति अतः 'दि' इत्यस्य एव द्वित्वम् → प्रथमः तृतीयः च एकाच्-भागौ यथावत् तिष्ठतः → उन्दि + दि + ष → उन्दिदिष</big>
<big>द्वित्वे जाते प्रथभागस्य नाम अभ्यासः, मिलित्वा द्वयोर्नाम अभ्यस्तम् |</big>
<big>'''पूर्वोऽभ्यासः''' (६.१.४) = द्वित्वानन्तरं, यस्मिन् द्विवारम् उच्चारणं जातं तस्मिन् प्रथमभागस्य नाम अभ्यासः | पूर्वः प्रथमान्तम्, अभ्यासः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''एकाचो द्वे प्रथमस्य''' (६.१.१) इत्यस्मात् '''द्वे''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं—'''पूर्वः अभ्यासः द्वयोः''' |</big>
<big>'''उभे अभ्यस्तम्''' (६.१.५) = द्वित्वानन्तरं, द्वयोः समुदायः अभ्यस्तसंज्ञको भवति | उभे प्रथमान्तम्, अभ्यस्तं प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''एकाचो द्वे प्रथमस्य''' (६.१.१) इत्यस्मात् '''द्वे''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—'''उभे द्वे अभ्यस्तम्''' |</big>
<big>तत्र द्वित्वस्य अनन्तरं कानिचन कार्याणि सन्ति अभ्यासे; यथा अभ्यासस्य ह्रस्वत्वम्, अल्पप्राणत्वं च भवति | इदं सर्वम् अभ्यासकार्यम् इति उच्यते | आर्धधातुकप्रकरणे विस्तरेण परिशीलयाम (लिटि, लुङि, सनि, यङि इत्येषु) | अभ्यासकार्यस्य पुनः विभजनं भवति— सामान्याभ्यासकार्यं, विशेषाभ्यासकार्यं चेति | सामान्याभ्यासकार्यं भवति यत्र यत्र द्वित्वं भवति, सर्वेषां धातूनां कृते | विशेषाभ्यासकार्यं भवति द्वित्वस्य निमित्तम् अधिकृत्य; यथा लिटि विशेषाभ्यासकार्यं, पुनः श्लौ पृथक्तया, पुनः सनि, यङि, चङि च |</big>
<big>अत्र सन्ति प्रमुख-सामान्याभ्यासकार्याणि—</big>
<big>'''ह्रस्वः''' (७.४.५९)</big>
<big>'''हलादिः शेषः''' (७.४.६०)</big>
<big>'''शर्पूर्वाः खयः''' (७.४.६१)</big>
<big>'''कुहोश्चुः''' (७.४.६२)</big>
<big>'''उरत्''' (७.४.६६)</big>
<big>'''अभ्यासे चर्च''' (८.४.५४)</big>
<big>'''ह्रस्वः''' (७.४.५९) = अभ्यासस्य अच्-वर्णः ह्रस्वः स्यात् | '''अचश्च''' (१.२.२८) इति परिभाषा-सूत्रेण यत्र कुत्रापि सूत्रेषु 'ह्रस्व', 'दीर्घ', 'प्लुत' इत्येते शब्दाः आयान्ति, तत्र 'अचः' इति शब्दः सूत्रार्थेऽपि आयाति | अतः 'ह्रस्वः' इत्युक्तौ 'ह्रस्वः अच्-वर्णः'; तथा सर्वत्र | ह्रस्वः प्रथमान्तम्, एकपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र''' '''लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अङ्गस्य अभ्यासस्य अचः ह्रस्वः''' |</big>
<big>खा खाद् → ख खाद्</big>
<big>नी नी → नि नी</big>
<big>लू लू → लु लू</big>
<big>से सेव् → सि सेव्</big>
<big>गो गोष्ट् → गु गोष्ट्</big>
<big>ढौ ढौक् → ढु ढौक्</big>
<big>'''हलादिः शेषः''' (७.४.६०) = अभ्यासस्य आदिमः* हल् शेषः, अभ्यासे अपरेषां हलां लोपः | हल् प्रथमान्तम्, आदिः प्रथमान्तं, शेषः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''(अङ्गस्य) अभ्यासस्य हलादिः शेषः''' |</big>
<big>*आदिमः इत्युक्तौ 'आदौ यः', न तु 'प्रथमः' | अतः अजादिधातोः द्वित्वं क्रियते चेत्, आदौ अच्-वर्णः न तु हल्-वर्णः इति कारणतः '''हलादिः शेषः''' (७.४.६०) इत्यनेन अभ्यासे सर्वेषां हल्-वर्णानां लोपो भवति | अट् → अट् अट् → अ अट् |</big>
<big>पठ् → पठ् पठ् → प्रथमः पठ् इति भागः अभ्याससंज्ञकः → '''हलादिः शेषः''' (७.४.६०) इत्यनेन अभ्यासस्य आदिमः हल् शेषः, अभ्यासे अपरेषां हलां लोपः → प पठ् | तथैव ज्ञा → ज ज्ञा | एवमेव विचारणीयम्— धन्, निज्, विष्, खाद्, धिष्, विज्, तुर्, भस् |</big>
<big>'''शर्पूर्वाः खयः''' (७.४.६१) = यस्य अभ्यासस्य पूर्वं शर् परञ्च खय्, तस्य तु खय् एव शेषो भवति, अन्ये हलः च लुप्यन्ते | '''हलादिः शेषः''' (७.४.६०) इत्यस्य अपवादः अतः तस्य बाधकसूत्रम् | शर् पूर्वो येषां ते शर्पूर्वाः | शर्पूर्वाः प्रथमान्तं, खयः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''हलादिः शेषः''' (७.४.६०) इत्यस्मात् वचनपरिणामं कृत्वा '''शेषाः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— ('''अङ्गस्य''') '''अभ्यासस्य शर्पूर्वाः खयः शेषाः''' |</big>
<big>स्पर्ध् → स्पर्ध् स्पर्ध् → प स्पर्ध्</big>
<big>एवमेव विचारणीयम्— स्पन्द्, स्पूर्ज्, स्तम्भ्, स्तुभ्, स्खल्, स्पश्, स्तिघ्, स्फुर् |</big>
<big>'''कुहोश्चुः''' (७.४.६२) = अभ्यासे कवर्गीयस्य हकारस्य च स्थाने चवर्गीयादेशो भवति | तत्र '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इति परिभाषा-सूत्रेण, उच्चारणस्थानसाम्यवशात् हकारस्य स्थाने झकारः, तदा '''अभ्यासे चर्च''' (८.४.५४) इत्यनेन झ-स्थाने जकारः | कुश्च ह् च तयोरितरेतरद्वन्द्वः कुहौ, तयोः कुहोः | कुहोः षष्ठ्यन्तं, चुः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र''' '''लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अङ्गस्य अभ्यासस्य कुहोः चुः |'''</big>
<big>'''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) = प्रसङ्गम् अवलम्ब्य तुल्यतमः आदेशो भवति | स्थाने सप्तम्यन्तम्, अन्तरतमः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् |</big>
<big>कृ → कृ कृ → कर् कृ → क कृ → च कृ</big>
<big>खन् → खन् खन् → ख खन् → छ खन् → च खन्</big>
<big>गम् → गम् गम् → ग गम् → ज गम्</big>
<big>ग्रह् → ग्रह् ग्रह् → ग ग्रह् → ज ग्रह्</big>
<big>घृ → घृ घृ → घर् घृ → झ घृ → ज घृ</big>
<big>हृ → हृ हृ → हर् हृ → ह हृ → ज हृ</big>
<big>हस् → हस् हस् → ह हस् → झ हस् → ज हस्</big>
<big>'''उरत्''' (७.४.६६) = अभ्यासस्य ऋवर्णस्य स्थाने अत्-आदेशः भवति | उः षष्ठ्यन्तम्, अत् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अङ्गस्य अभ्यासस्य उः अत्''' |</big>
<big>वृष् → वृष् वृष् → वृ वृष् → वर् वृष् → व वृष्</big>
<big>कृष् → कृष् कृष् → कृ कृष् → कर् कृष् → क कृष् → च कृष्</big>
<big>हृष् → हृष् हृष् → हृ हृष् → हर् हृष् → ह हृष् → ज हृष्</big>
<big>ऋकारान्तधातवः—</big>
<big>भृ → भृ भृ → भर् भृ → भ भृ → ब भृ</big>
<big>हृ → हृ हृ → हर् हृ → ह हृ → ज हृ</big>
<big>कृ → कृ कृ → कर् कृ → क कृ → च कृ</big>
<big>तॄ → तॄ तॄ → तर् तॄ → त तॄ</big>
<big>'''अभ्यासे चर्च''' (८.४.५४) = अभ्यासे झल्-स्थाने जश् चर् च आदेशौ भवतः | तत्र '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इति परिभाषा-सूत्रेण, उच्चारणस्थानसाम्यवशात् झश्-स्थाने जश् अपि च खय्-स्थाने चर् | अनुवृत्त्यर्थम् अष्टमाध्याये | अभ्यासे सप्तम्यन्तं, चर् प्रथमान्तं, च अव्ययपदं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''झलां जश् झशि''' (८.४.५३) इत्यस्मात् '''झलां, जश्''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''तयोर्यवावचि संहितायाम्''' (८.२.१०८) इत्यस्मात् '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—'''अभ्यासे झलां जश् चर् च संहितायाम्''' |</big>
<big>चर्त्वम्</big>
<big>थु थुड् → तु थुड्</big>
<big>फ फल् → प फल्</big>
<big>छु छुप् → चु छुप्</big>
<big>जश्त्वम्</big>
<big>भु भू → बु भू</big>
<big>ढु ढौक् → डु ढौक्</big>
<big>झ झर्झ् → ज झर्झ्</big>
<big>अस्माभिः ज्ञायते यत् सार्वधातुकलकारेषु तिङन्तपदस्य निर्माणार्थं त्रीणि सोपानानि सन्ति |</big>
<big>१. विकरणप्रत्यय-निमित्तकम् अङ्गकार्यम्, तदा धातु-विकरणप्रत्यययोः मेलनम्</big>
<big>२. तिङ्प्रत्यय-सिद्धिः</big>
<big>३. तिङ्प्रत्यय-निमित्तकम् अङ्गकार्यं, तदा अङ्ग-तिङ्प्रत्यययोः मेलनम्</big>
<big>जुहोत्यादिगणे अपि तथा, किन्तु द्वित्वम् अभ्यासकार्यं चापि स्तः; द्वित्वस्य निमित्तं श्लु, अभ्यासस्य निमित्तं यः प्रत्ययः अभ्यस्तात् परः अस्ति— `तिङ् वा कृत् वा भवतु | तर्हि आहत्य जुहोत्यादिगणे कार्यस्य क्रमः एतादृशः—</big>
* <big>शप् विधीयते '''कर्तरि शप्''' इत्यनेन</big>
* <big>शपः स्थाने श्लु भवति</big>
* <big>'''श्लौ''' इत्यनेन धातोः द्वित्वं भवति</big>
* <big>सामन्य-अभ्यासकार्यम्; अभ्यस्तोत्तर-प्रत्ययः अस्य निमित्तम् ('''ह्रस्वः, हलादिः शेषः, कुहोश्चुः, उरत्, अभ्यासे चर्च''')</big>
* <big>विशेष-अभ्यासकार्यम्; श्लुः अस्य निमित्तम्; चत्वारि सूत्राणि (अस्मिन् पाठे द्वे— '''भृञामित्, अर्तिपिपर्त्योश्च''')</big>
* <big>अङ्गकार्यं, तिङ् च कृत् च निमित्तम्</big>
<big>१. <u>विकरणप्रत्यय-निमित्तकम् अङ्गकार्यम्, तदा धातु-विकरणप्रत्यययोः मेलनम्</u></big>
<big>विकरणप्रत्यय-निमित्तकम् अङ्गकार्यम् नास्ति यतः शप्-विकरणप्रत्ययस्य श्लुः भवति | श्लुः तु अङ्गकार्यस्य (अभ्यासकार्यस्य) निमित्तं भवति; तच्च तृतीये सोपाने क्रियते येन एकैकस्य धातोः चर्चा करणीया एकवारम् एव | तदर्थम् अभ्यासकार्यम् अपि तत्रैव |</big>
<big>२. <u>तिङ्प्रत्यय-सिद्धिः</u></big>
<big>जुहोत्यादिगणे अङ्गम् अनदन्तम्, अतः अनदन्ताङ्गानां कृते सिद्ध-तिङ्प्रत्ययाः भवन्ति | परन्तु यत्र धातुः अभ्यस्तसंज्ञकः अस्ति, तत्र तिङ्प्रत्ययानां सिद्ध्यर्थं विशेषकार्यद्वयं वर्तते | जुहोत्यादिगणे सर्वे धातवः अभ्यस्तसंज्ञकाः, अत्र सर्वत्र इमे द्वे कार्ये स्तः—</big>
<big>१) '''अदभ्यस्तात्''' (७.१.४) = अभ्यस्तसंज्ञक-धातूत्तरस्य प्रत्ययस्य आदिमावयवस्य झकारस्य स्थाने अत्-आदेशो भवति | अत् प्रथमान्तम्, अभ्यस्तात् पञ्चम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''झोऽन्तः''' (७.१.३) इत्यस्मात् '''झः''' (षष्ठ्यन्तम्) इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''आयनेयीनीयियः फढखछगां प्रत्ययादीनाम्''' (७.१.२) इत्यस्मात्, वचनपरिणामं कृत्वा '''प्रत्ययादेः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अभ्यस्तात् अङ्गात् प्रत्ययादेः झः अत्''' |</big>
<big>धेयं यत् अत्-आदेशस्य तकारः '''हलन्त्यम्''' (१.३.३) इति सूत्रेण इत्-संज्ञकः न, यतोहि अत् तु विभक्तिसंज्ञक-झि-प्रत्ययस्य अवयवस्य आदेशः अतः '''न विभक्तौ तुस्माः''' (१.३.४) इत्यनेन '''हलन्त्यम्''' (१.३.३) बाधितम् |</big>
<big>'''अदभ्यस्तात्''' (७.१.४) इति सूत्रेण लटि लोटि च प्रथमपुरुषस्य बहुवचने झ्-स्थाने अत् आदेशः, अतः लटि झि → अति न तु अन्ति; लोटि झि → अतु न तु अन्तु |</big>
<big>२) '''सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च''' (३.४.१०९) = ङित्-लकारस्य अवस्थायां, सिच्-प्रत्ययात्, अभ्यस्तसंज्ञकात् धातोः, विद्-धातोः च, परस्य झि-प्रत्ययस्य स्थाने जुस्-आदेशो भवति | सिच् च अभ्यस्तश्च विदिश्च तेषामितरेतरद्वन्द्वः सिजभ्यस्तविदयः, तेभ्यः सिजभ्यस्तविदिभ्यः | सिजभ्यस्तविदिभ्यः पञ्चम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''नित्यं ङितः''' (३.४.९९) इत्यस्मात् '''ङितः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''झेर्जुस्''' (३.४.१०८) इत्यस्मात् '''झेः जुस्''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''लस्य''' (३.४.७७) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''सिजभ्यस्तविदिभ्यः च ङितः लस्य झेः जुस्''' |</big>
<big>अनेन लङि अभ्यस्तसंज्ञकधातोः परस्य झि-स्थाने जुस्-आदेशः | जुस् इत्यस्य अनुबन्धलोपे, रुत्वविसर्गौ, उः इति भवति | तर्हि अभ्यस्तसंज्ञकः धातुः अस्ति चेत्, लङि अन्-स्थाने उः इति प्रत्ययः भवति |</big>
<big>अतः आहत्य अभ्यस्तसंज्ञक-धातूनां कृते, सार्वधातुकलकारेषु सिद्ध-तिङ्प्रत्ययाः एते | जुहोत्यादिगणे एते एव योजनीयाः—</big>
<big> <u>परस्मैपदम्</u> <u>आत्मनेपदम्</u></big>
<big> <u>लट्-लकारः</u></big>
<big> '''ति''' तः अति ते आते अते</big>
<big> '''सि''' थः थ से आथे ध्वे</big>
<big> '''मि''' वः मः ए वहे महे</big>
<big> <u>लोट्-लकारः</u></big>
<big> '''तु''', तात् ताम् अतु ताम् आताम् अताम्</big>
<big> हि, तात् तम् त स्व आथाम् ध्वम्</big>
<big> '''आनि आव आम ऐ आवहै आमहै'''</big>
<big> <u>लङ्-लकारः</u></big>
<big> '''त्''' ताम् उः त आताम् अत</big>
<big> '''स्''' तम् त थाः आथाम् ध्वम्</big>
<big> '''अम्''' व म इ वहि महि</big>
<big> <u>विधिलिङ्-लकारः</u></big>
<big> यात् याताम् युः ईत ईयाताम् ईरन्</big>
<big> याः यातम् यात ईथाः ईयाथाम् ईध्वम्</big>
<big> याम् याव याम ईय ईवहि ईमहि</big>
<big>३. <u>तिङ्प्रत्यय-निमित्तकम् अङ्गकार्यं, तदा अङ्ग-तिङ्प्रत्यययोः मेलनम्</u></big>
<big>1. <u>आकारान्तधातवः</u> (6 धातवः सन्ति— माङ् माने (मा), ओहाङ् गतौ (हा), ओहाक् त्यागे (हा), गा स्तुतौ (गा), डुदाञ् दाने (दा), डुधाञ् धारणपोषणयोः (धा) च)</big>
<big>A. माङ् माने (मा), ओहाङ् गतौ (हा), ओहाक् त्यागे (हा), गा स्तुतौ (गा)</big>
<big>द्वित्वम् अभ्यासकार्यं च—</big>
<big>भृञाद्यन्तर्गणः | डुभृञ् धारणपोषणयोः, माङ् माने, ओहाङ् गतौ—इमे त्रयः धातवः भृञादयः |</big>
<big>'''भृञामित्''' (७.४.७६) = भृञ् माङ् ओहाङ् इत्येषां धातूनाम् अभ्यासस्य ह्रस्वः इकारादेशो भवति श्लौ परे | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अभ्यासान्तस्य वर्णस्य स्थाने इदादेशः, न तु अभ्यासस्य पूर्णस्य | भृञां षष्ठ्यन्तम्, इत् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''णिजां त्रयाणां गुणः श्लौ''' (७.४.७५) इत्यस्मात् '''त्रयाणां, शलौ''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''भृञाम् त्रयाणाम् अङ्गस्य अभ्यासस्य इत् शलौ''' |</big>
<big>त्रिषु धातुषु माङ् माने (अनुबन्धलोपे मा), ओहाङ् गतौ (अनुबन्धलोपे हा) आकारान्तधातू | द्वयमपि ङित्त्वात् आत्मनेपदिधातुः |</big>
<big>मा → '''श्लौ''' (६.१.१०) इत्यनेन द्वित्वम् → मामा → '''भृञामित्''' (७.४.७६) इत्यनेन अभ्यासस्य ह्रस्वः इकारादेशः → मिमा इति अङ्गम्</big>
<big>हा → '''श्लौ''' (६.१.१०) इत्यनेन द्वित्वम् → हाहा → '''भृञामित्''' (७.४.७६) इत्यनेन अभ्यासस्य ह्रस्वः इकारादेशः → हिहा → '''कुहोश्चुः''' (७.४.६२) इत्यनेन अभ्यासस्य चवर्गादेशः → झिहा → '''अभ्यासे चर्च''' (८.४.५४) इत्यनेन झश्-स्थाने जश् → जिहा → जिहा इति अङ्गम्</big>
<big>ओहाक् त्यागे, अनुबन्धलोपे हा-धातुः, परस्मैपदी |</big>
<big>हा → द्वित्वम् अभ्यासकार्यं च परिशीलनीयम्</big>
<big>गा स्तुतौ छान्दसः, इत्युक्तौ वेदे प्रयुज्यते न तु लोके | अतः '''बहुलं छन्दसि''' (७.४.७८) इत्यनेन सूत्रेण अभ्यासस्य इत्त्वम् | गागा → गिगा → जिगा |</big>
<big>गा स्तुतौ, परस्मैपदी</big>
<big>गा → द्वित्वम् अभ्यासकार्यं च परिशीलनीयम्</big>
<big>'''बहुलं छन्दसि''' (७.४.७८) = बहुलं छन्दसि विषये, अभ्यासस्य इकारादेशो भवति श्लौ | यस्य कस्यापि धातोः श्लौ परे द्वित्वं, तस्य वेदप्रसङ्गे अभ्यास-स्थितस्य स्वरस्य इकारादेशः | यथा वच् → विवक्ति, सच् → सिषक्ति, घृ → जिघर्ति. हृ → जिहर्ति |</big>
<big>तिङ्प्रत्यय-निमित्तकम् अङ्गकार्यम्—</big>
<big>'''श्नाभ्यस्तयोरातः''' (६.४.११२) = श्ना-प्रत्ययस्य अभ्यस्तसंज्ञकधातोः च आकारस्य लोपः भवति, किति ङिति सार्वधातुकप्रत्यये परे | श्नाश्च अभ्यस्तश्च तयोरितरेतरद्वन्द्वः श्नाभ्यस्तौ, तयोः श्नाभ्यस्तयोः | श्नाभ्यस्तयोः षष्ठ्यन्तम्, आतः षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''श्नसोरल्लोपः''' (६.४.१११) इत्यस्मात् '''लोपः''', इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गमहनजनखनघसां लोपः क्ङित्यनङि''' (६.४.९८) इत्यस्मात् '''क्ङिति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अत उत्सार्वधातुके''' (६.४.११०) इत्यस्मात् '''सार्वधातुके''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अङ्गस्य श्नाभ्यस्तयोः आतः लोपः क्ङिति सार्वधातुके''' |</big>
<big>'''ई हल्यघोः''' (६.४.११३) = श्ना-प्रत्ययस्य अभ्यस्तसंज्ञकधातोः च आकारस्य स्थाने ई-कारादेशः भवति, किति ङिति हलादिसार्वधातुकप्रत्यये परे—परन्तु घुसंज्ञक-धातुः चेत्, न भवति (घुसंज्ञक-धातुः नाम दा धा च धातू) | न घुः अघुः, तस्य अघोः | ई लुप्तप्रथमाकं पदं, हलि सप्तम्यन्तम् अघोः षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''श्नाभ्यस्तयोरातः''' (६.४.११२) इत्यस्मात् '''श्नाभ्यस्तयोः''', '''आतः''' चेत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''गमहनजनखनघसां लोपः क्ङित्यनङि''' (६.४.९८) इत्यस्मात् '''क्ङिति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''अत् उत्सार्वधातुके''' (६.४.११०) इत्यस्मात् '''सार्वधातुके''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अङ्गस्य श्नाभ्यस्तयोः आतः ई क्ङिति हलि सार्वधातुके अघोः''' |</big>
<big>मा - मिमा, हा - जिहा, हा - जहा, गा - जिगा एतेषां धातूनां कृते—</big>
<big>१) हलादि पित्सु = आकारान्तेषु गुणः न भवति अतः किमपि कार्यं नास्ति | जिगा + ति → जिगाति</big>
<big>२) अजादि पित्सु = आकारान्तेषु गुणः न भवति; केवलं सन्धिकार्यम् | जिगा + आनि → जिगानि</big>
<big>३) हलाद्यपित्सु = '''ई हल्यघोः''' इत्यनेन आकारस्य ईकारः | मिमा + ते → मिमीते</big>
<big>४) अजाद्यपित्सु = '''श्नाभ्यस्तयोरातः''' इत्यनेन आकारस्य लोपः | मिमा + अते → मिम् + अते → मिमते</big>
<big>माङ् माने ङित्त्वात् आत्मनेपदी | मिमा इति अङ्गम् |</big>
<big>अग्रे चतुर्षु लकारेषु तिङन्तरूपाणि वक्तव्यानि | उपरि दत्तानां नियमानाम् आधारेण रूप-चिन्तनं करोतु |</big>
<big><u>रूपाणि</u></big>
<big>लटि —</big>
<big>लोटि—</big>
<big>लङि—</big>
<big>विधिलिङि—</big>
<big>ओहाङ् गतौ अपि ङित्त्वात् आत्मनेपदी | जिहा इति अङ्गम् | रूपाणि उपरि मिमा इति यथावत् |</big>
<big>गा-धातुः परस्मैपदी | जिगा इति अङ्गम् |</big>
<big><u>रूपाणि</u></big>
<big>लटि —</big>
<big>लोटि—</big>
<big>लङि—</big>
<big>विधिलिङि—</big>
<big>ओहाक् - हा - जहा, परस्मैपदिधातुः | तिङ्प्रत्यय-निमित्तके अङ्गकार्ये विशेषः—</big>
<big>'''जहातेश्च''' (६.४.११६) = ओहाक्-धातोः आकारस्य स्थाने ह्रस्वः इकारादेशो विकल्पेन भवति हलादौ किति ङिति सार्वधातुक-प्रत्यये परे | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन ओहाक्-धातुरूप्यङ्गस्य अन्ते स्थितस्य आ-कारस्य स्थाने इदादेशः, न तु पूर्णतया अङ्गस्य | जहातेः षष्ठ्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''इद् दरिद्रस्य''' (६.४.११४) इत्यस्मात् '''इत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''भियोऽन्यतरस्याम्''' (६.४.११५) इत्यस्मात् '''अन्यतरस्याम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''ई हल्यघोः''' (६.४.११३) इत्यस्मात् '''हलि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गमहनजनखनघसां लोपः क्ङित्यनङि''' (६.४.९८) इत्यस्मात् '''क्ङिति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अत उत्सार्वधातुके''' (६.४.११०) इत्यस्मात् '''सार्वधातुके''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''जहातेः च अङ्गस्य इत् हलि क्ङिति सार्वधातुके अन्यतरस्याम्''' |</big>
<big>जहा + तः → जहितः | अपक्षे '''ई हल्यघोः''' (६.४.११३) इत्यनेन आकारस्य ईकारः | जहा + तः → जहीतः</big>
<big>'''आ च हौ''' (६.४.११७) = हि-प्रत्यये परे ओहाक्-धातोः आकारस्य स्थाने न केवलं विकल्पेन ह्रस्वः इकारादेशः, अपि तु आकारादेशः अपि | आहत्य हौ परे आकारस्य स्थाने विकल्पेन इकारः, आकारो वा भवति | च-शब्दस्य बलेन इकारः अत्र विधीयते | आ लुप्तप्रथमाकं पदं, च अव्ययपदं, हौ सप्तम्यन्तं पदं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''इद् दरिद्रस्य''' (६.४.११४) इत्यस्मात् '''इत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''भियोऽन्यतरस्याम्''' (६.४.११५) इत्यस्मात् '''अन्यतरस्याम्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''जहातेश्च''' (६.४.११३) इत्यस्मात् '''जहातेः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''जहातेः अङ्गस्य इत्, आ च हौ अन्यतरस्याम्''' |</big>
<big>अपक्षे '''ई हल्यघोः''' (६.४.११३) इत्यनेन आकारस्य ईकारः | जहा + हि → जहाहि, जहिहि, जहीहि |</big>
<big>वैयाकरणेषु अत्र मतभेदः अस्ति | काशिकायाम् उपरितनव्याख्यानम् अस्ति | सिद्धान्तकौमुद्याम् उच्यते यत् 'च' इत्यस्य बलेन '''ई हल्यघोः''' (६.४.११३) इत्यस्मात् ईकारस्यापि अनुवृत्तिः भवति '''आ च हौ''' (६.४.११७) इति सूत्रे; तस्मात् अनेन एव सूत्रेण विकल्पेन त्रयः अपि आदेशाः सिध्यन्ति; अनया दृष्ट्या '''ई हल्यघोः''' (६.४.११३) इत्यस्य पृथक् आवश्यकता नास्ति |</big>
<big>'''लोपो यि''' (६.४.११८) = यकारादौ सार्वधातुक-प्रत्यये परे, ओहाक्-धातोः आकारस्य लोपो भवति | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन ओहाक्-धातुरूप्यङ्गस्य अन्ते स्थितस्य आ-कारस्य लोपः, न तु पूर्णतया अङ्गस्य | '''जहातेश्च''' (६.४.११३) इत्यस्मात् '''जहातेः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अत उत्सार्वधातुके''' (६.४.११०) इत्यस्मात् '''सार्वधातुके''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''जहातेः अङ्गस्य लोपः यि सार्वधातुके''' |</big>
<big>जहा + यात् → जह् + यात् → जह्यात्</big>
<big>तर्हि ओहाक् - हा - जहा, परस्मैपदीधातुः |</big>
<big>अग्रे चतुर्षु लकारेषु तिङन्तरूपाणि वक्तव्यानि | उपरि दत्तानां नियमानाम् आधारेण रूप-चिन्तनं करोतु |</big>
<big><u>रूपाणि</u></big>
<big>लटि —</big>
<big>लोटि—</big>
<big>लङि—</big>
<big>विधिलिङि—</big>
<big>B. डुदाञ् (दा), डुधाञ् (धा) धातू</big>
<big>दा → द्वित्वम् अभ्यासकार्यं च परिशीलनीयम्</big>
<big>धा → द्वित्वम् अभ्यासकार्यं च परिशीलनीयम्</big>
<big>१) हलादि पित्सु = आकारान्तेषु गुणः न भवति अतः किमपि कार्यं नास्ति | ददा + ति → ददाति</big>
<big>२) अजादि पित्सु = आकारान्तेषु गुणः न भवति; केवलं सन्धिकार्यम् | ददा + आनि → ददानि</big>
<big>३) हलाद्यपित्सु = '''श्नाभ्यस्तयोरातः''' इत्यनेन आकारस्य लोपः | ददा + तः → दद् + तः → '''खरि च''' इत्यनेन चर्त्वसन्धिः → दत्तः</big>
<big>४) अजाद्यपित्सु = '''श्नाभ्यस्तयोरातः''' इत्यनेन आकारस्य लोपः | ददा + अति → दद् + अति → ददति</big>
<big>हलाद्यपित्सु आकारस्य स्थाने किमर्थम् ईकारादेशः न भवति ? '''ई हल्यघोः''' (६.४.११३) इत्यस्य प्रसक्तिः अत्र तु नास्त्येव | 'ई हलि अघोः'—अघोः इत्युक्ते न घुः अघुः, तस्य | घु इति काचन संज्ञा अस्ति; दा-धातुः धा-धातुः च घु-संज्ञकधातू स्तः | अस्य कृते अधः '''दाधा घ्वदाप्''' (१.१.२०) इति सूत्रं विवृतम् अस्ति |</big>
<big>'''ई हल्यघोः''' (६.४.११३) = श्ना-प्रत्ययस्य अभ्यस्तसंज्ञकधातोः च आकारस्य स्थाने ई-कारादेशः भवति, किति ङिति हलादिसार्वधातुकप्रत्यये परे—परन्तु घुसंज्ञक-धातुः चेत्, न भवति (घुसंज्ञक-धातुः नाम दा धा च धातू) | न घुः अघुः, तस्य अघोः | ई लुप्तप्रथमाकं पदं, हलि सप्तम्यन्तम् अघोः षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''श्नाभ्यस्तयोरातः''' (६.४.११२) इत्यस्मात् '''श्नाभ्यस्तयोः, आतः''' चेत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''गमहनजनखनघसां लोपः क्ङित्यनङि''' (६.४.९८) इत्यस्मात् '''क्ङिति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''अत् उत्सार्वधातुके''' (६.४.११०) इत्यस्मात् '''सार्वधातुके''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अङ्गस्य श्नाभ्यस्तयोः आतः ई क्ङिति हलि सार्वधातुके अघोः''' |</big>
<big>'''दाधा घ्वदाप्''' (१.१.२०) = दा-रूप-धातोः, धा-रूप-धातोः च घु-संज्ञा भवति, दाप् दैप् च विहाय | यस्य धातोः स्वरूपं दा धा च, अथवा आदेशेन यस्य धातोः रूपं दा धा च भवति, तस्य धातोः घु-संज्ञा भवति | आहत्य षट् धातवः गृहीताः— डुदाञ्, दाण्, दो, देङ्, डुधाञ्, धेट् च | अनुबन्धलोपानन्तरं चत्वारः दा-धातवः सन्ति, द्वौ धा-धातू स्तश्च | दाश्च दाश्च दाश्च दाश्च तेषामेकशेषो दाः, धाश्च धाश्च तयोरितरेतरद्वन्द्वो धौ, दाश्च धौ च तेषामितरेतरद्वन्द्वो दाधाः | न दाप्, अदाप् | दाधाः प्रथमान्तं, घु लुप्प्रथमाकम्, अदाप् प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''दाधाः घु अदाप्''' |</big>
<big>अस्मिन् सूत्रे कथं दो, देङ्, धेट् इत्येषां ग्रहणम् ? एते तु दा-रूप-धा-रूप-धातवः न सन्ति | '''लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणम्''' इति परिभाषया प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणं भवेत् | डुदाञ्, दाण्, डुधाञ् इत्येषां प्रतिपदोक्ततत्वात् ग्रहणं भवति | किन्तु दो, देङ्, धेट् इत्येषां लक्षण-माध्यमेन एव आकारान्तत्वं सिध्यति | '''आदेच उपदेशेऽशिति''' (६.१.४५) इत्यनेन अशिति प्रत्येये परे एजन्तधातूनाम् आत्त्वम् | लक्षणेन एव एषां त्रयाणाम् आत्त्वम् इति कृत्वा ग्रहणं न स्यात् | किन्तु उक्तपरिभाषायाः अपवादत्वेन '''गामादाग्रहणेष्वविशेषः''' इति तदग्रिमपरिभाषया, लक्षणेन एव दा-धा इत्यनयोः आकारान्तत्वं सिध्यति चेदपि तयोः ग्रहणं भवति | 'अदाप्' इत्यस्य कथनेन दाप्, दैप् इत्येषु दैप् इत्यस्य ग्रहणम् अपि तथैव भवति |</big>
<big>'''आदेच उपदेशेऽशिति''' (६.१.४५) = उपदेशे एजन्तस्य धातोरात्त्वं न तु शिति | उपदेशे इत्यनेन औपदेशिकधातूनामेव प्रसक्तिः, न तु आतिदेशिकधातूनाम् | उपदेशावस्थायाम्, अशिति प्रत्यये परे, एजन्तधातूनाम् अन्त्यस्य एचः स्थाने आत्वादेशः | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तदन्तविधिः; '''अलोन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अन्त्यस्य अलः स्थाने | एच् इत्यनेन 'ए, ऐ, ओ, औ' | श् इत् यस्य स शित्, न शित् अशित्, तस्मिन् (विषये) अशिति, नञ्तत्पुरुषः | आत् प्रथमान्तम्, एचः षष्ठ्यन्तम्, उपदेशे सप्तम्यन्तम्, अशिति सप्तम्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''लिटि धातोरनभ्यासस्य''' (६.१.८) इत्यस्मात् '''धातोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''एचः धातोः आत् उपदेशे अशिति''' |</big>
<big>अनेन डुदाञ् अपि डुधाञ् अपि घुसंज्ञकौ धातू | अतः '''ई हल्यघोः''' (६.४.११३) इत्यस्य प्रसक्तिः नास्ति | '''श्नाभ्यस्तयोरातः''' (६.४.११२) इति सूत्रं किति ङिति सार्वधातुकप्रत्यये परे कार्यं करोति; केवलम् 'अजादि' अपित्सु तु नोक्तम्, अतः अवसरः यत्र भवति, तत्र हलाद्यपित्सु अपि कार्यं करोति | दा-धातुः धा-धातुः, अनयोः प्रसङ्गे तादृशोऽवसरः प्राप्यते |</big>
<big><u>दा-धातोः</u> कृते तिङ्प्रत्यय-निमित्तकम् अङ्गकार्यंम् उपर्युक्तमेव; तत् विहाय लोट्-लकारस्य मध्यमपुरुषे ददा + हि → दे + हि → देहि | सूत्रमिदम्—</big>
<big>'''घ्वसोरेद्धावभ्यासलोपश्च''' (६.४.११९) = हि-परे, घुसंज्ञक-धातोः अस्-धातोः च स्थाने एकारादेशो भवति; अभ्यासः अस्ति चेत् तस्य लोपो भवति | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन धातुरूप्यङ्गस्य अन्तिमवर्णस्य स्थाने एकारादेशः, न तु पूर्णतया अङ्गस्य | घुश्च अस् च तयोरितरेतरद्वन्द्वो घ्वसौ, तयोः घ्वसोः | अभ्यासस्य लोपः, अभ्यासलोपः षष्ठीतत्पुरुषः | घ्वसोः षष्ठ्यन्तं, एत् प्रथमान्तं, हौ सप्तम्यन्तम्, अभ्यासलोपः प्रथमान्तं, च अव्ययपदम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''घ्वसोः अङ्गस्य एत् अभ्यासलोपः च हौ''' |</big>
<big>घ्वसोरेत् + हावभ्यासलोपश्च → '''झलां जशोऽन्ते''' (८.२.३९) इत्यनेन जश्त्वम् → घ्वसोरेद् + हावभ्यासलोपश्च → '''झयो होऽन्यतरस्याम्''' (८.४.६२) इत्यनेन विकल्पेन पूर्वसवर्णादेशः → घ्वसोरेद्धावभ्यासलोपश्च</big>
<big>'''झयो होऽन्यतरस्याम्''' (८.४.६२) = झयः उत्तरस्य हकारस्य विकल्पेन पूर्वसवर्णादेशो भवति | झयः पञ्चम्यन्तं, हः षष्ठ्यन्तम्, अन्यतरस्यां सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''उदः स्थास्तम्भोः पूर्वस्य''' (८.४.६१) इत्यस्मात् '''पूर्वस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''' (८.४.५८) इत्यस्मात् '''सवर्णः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अन्यतरस्याम् इत्युक्ते विकल्पेन | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''झयः हः पूर्वस्य सवर्णः अन्यतरस्याम्''' |</big>
<big>ददा + हि → देहि | दधा + हि → धेहि | (अस्-धातोः एधि इति भवति; अग्रे अदादिगणस्य हलन्तधातुपाठे प्रक्रिया द्रष्टव्या |)</big>
<big>दा-धातोः अङ्ग-तिङ्प्रत्यययोः मेलने कुत्रचित् चर्त्वसन्धिः भवति '''खरि च''' इत्यनेन सूत्रेण | चर्त्वसन्धौ तत्तत् वर्गस्य प्रथमसदस्यादेशः भवति | ('''खरि च''' इति सूत्रम् अधः विवृतम् |) यथा—</big>
<big>ददा + तः → '''श्नाभ्यस्तयोरातः''' इत्यनेन आकारस्य लोपः → दद् + तः → '''खरि च''' इत्यनेन चर्त्वसन्धिः → दत् + तः → दत्तः</big>
<big>ददा + थः → '''श्नाभ्यस्तयोरातः''', आकारस्य लोपः → दद् + थः → '''खरि च''' इत्यनेन चर्त्वसन्धिः → दत् + थः → दत्थः</big>
<big>एवमेव ददा + तात् → दत्तात्; अददा + ताम् → अदत्ताम्; ददा + ते → दत्ते; अददा + थाः → अदत्थाः</big>
<big>डुदाञ् ञित्त्वात् उभयपदी धातुः | ददा इति अङ्गम् |</big>
<big>परस्मैपदम्</big>
<big>अग्रे चतुर्षु लकारेषु तिङन्तरूपाणि वक्तव्यानि | उपरि दत्तानां नियमानाम् आधारेण रूप-चिन्तनं करोतु |</big>
<big><u>रूपाणि</u></big>
<big>लटि —</big>
<big>लोटि—</big>
<big>लङि—</big>
<big>विधिलिङि—</big>
<big>आत्मनेपदम्</big>
<big><u>रूपाणि</u></big>
<big>लटि —</big>
<big>लोटि—</big>
<big>लङि—</big>
<big>विधिलिङि—</big>
<big><u>धा-धातोः</u> कृते तिङ्प्रत्यय-निमित्तकम् अङ्गकार्यंम् उपर्युक्तमेव; तत् विहाय लोट्-लकारस्य मध्यमपुरुषे दधा + हि → धे + हि → धेहि; सूत्रं पूर्वोक्तम् | अन्यच्च इतोऽपि एकं कार्यम् अस्ति—</big>
<big>'''दधस्तथोश्च''' (८.२.३८) = द्वित्वकृतस्य झषन्तस्य धाञ्-धातोः बशो भष् स्यात् तथोः स्ध्वोः च परयोः | 'दधा' इत्यस्य यत्र आकारलोपः, तत्र 'दध्' इति झषन्तरूपं सिध्यति | तादृशस्य 'दध्' इत्यस्य दकारस्य स्थाने धकारादेशो भवति तकारे, थकारे, सकारे ध्व-शब्दे च परे | इदं कार्यं वर्णनिमित्तकं न तु अङ्गनिमित्तकं; हल्-सन्धिकार्यम् एव, अष्टमाध्याये च | झष्-प्रत्याहारे वर्गस्य चतुर्थवर्णाः अन्तर्भूताः— झ्, भ्, घ्, ढ्, ध् | बश्-प्रत्याहारे ब्, ग्, ड्, द् इत्येते वर्णाः | भष्-प्रत्याहारे भ्, घ्, ढ्, ध् इत्येते वर्णाः | तश्च थ् च तथौ, तकारादकारः उच्चारणार्थः, तयोः तथोः | दधः षष्ठ्यन्तं, तथोः सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''एकाचो बशो भष् झषन्तस्य स्ध्वोः''' (८.२.३७) इत्यस्मात् '''बशो, भष्, झषन्तस्य, स्ध्वोः''' इत्येषाम् अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''झषन्तस्य दधः बशः भष् स्ध्वोः तथोः च''' |</big>
<big>यथा—</big>
<big>दधा + तः → '''श्नाभ्यस्तयोरातः''' इत्यनेन आकारस्य लोपः → दध् + तः → दधस्तथोश्च इत्यनेन द्-स्थाने ध् → धध् + तः → '''खरि च''' इत्यनेन चर्त्वसन्धिः → धत्तः</big>
<big>एवमेव दधा + थः → धत्थः; दधा + तात् → धत्तात्; दधा + ते → धत्ते; दधा + स्व → धत्स्व; अदधा + त → अधत्त</big>
<big>धा-धातोः अङ्ग-तिङ्प्रत्यययोः मेलने कुत्रचित् चर्त्वसन्धिः भवति, अपि च कुत्रचित् जश्त्वसन्धिः भवति '''झलां जश् झशि''' इति सूत्रेण | जश्त्वसन्धौ तत्तत् वर्गस्य तृतीयसदस्यादेशः भवति | '''झलां जश् झशि''' इति सूत्रम् अधः विवृतम् अस्ति | उदाहरणानि एवम्—</big>
<big>दधा + ध्वे → '''श्नाभ्यस्तयोरातः''' इत्यनेन आकारस्य लोपः → दध् + ध्वे → '''दधस्तथोश्च''' → धध् + ध्वे → '''झलां जश् झशि'''→ धद् + ध्वे → धद्ध्वे</big>
<big>एवमेव दधा + ध्वम् → धद्ध्वम्; अदधा + ध्वम् → अधद्ध्वम्</big>
<big>अतः आहत्य अपित्सु प्रत्ययेषु धा-धातोः त्रीणि कार्याणि भवन्ति—</big>
<big>१) आकारलोपः ('''श्नाभ्यस्तयोरातः''')</big>
<big>२) द् → ध् ('''दधस्तथोश्च''') | त्, थ्, स्, ध्व् परे चेत्, इदं कार्यं भवति |</big>
<big>३) चर्त्वसन्धिः (खरि परे), जश्त्वसन्धिः (झशि परे)</big>
<big>सन्धिकार्यस्य कृते सूत्राणि इमानि—</big>
<big>'''झलां जशोऽन्ते''' (८.२.३९) = पदान्ते झलः स्थाने जशादेशो भवति | पदात् परे कोऽपि वर्णः स्यात् वा न वा, सूत्रस्य प्रसक्तिः अस्ति एव | पदात् परे अच् स्यात् हल् स्यात् वा, सूत्रस्य प्रसक्तिः अस्ति एव | बाधकसूत्रम् अस्ति चेत् अन्या वार्ता | झल् प्रत्याहारे पञ्चमवर्गीय-व्यञ्जनानि वर्जयित्वा सर्वाणि वर्गीयव्यञ्जनानि (नाम अननुनासिक-वर्गीयव्यञ्जनानि), अपि च श्, ष्, स्, ह् | प्रयोगे वर्गाणां प्रथमः, द्वितीयः, तृतीयः, चतुर्थश्च वर्णाः आयान्ति | जश् प्रत्याहारे वर्गाणां तृतीयवर्णः—ज्, ब्, ग्, ड्, द् इति | '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इत्यनेन कवर्गीयाणां स्थाने गकारः, चवर्गीयाणां स्थाने जकारः, तवर्गीयाणां स्थाने दकारः, टवर्गीयाणां स्थाने डकारः, पवर्गीयाणां स्थाने बकारः इति | झलां षष्ठ्यन्तं, जशः प्रथमान्तम्, अन्ते सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''पदस्य''' (८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः || तर्हि पदस्य अन्ते झल्-प्रत्याहारे कश्चन वर्णः अस्ति चेत्, स्थाने तस्य वर्गस्य तृतीयवर्णादेशः भवति | अयं जश्त्वसन्धिः इत्युच्यते | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''पदस्य अन्ते झलां जशः''' |</big>
<big>अस्माकम् इदानींतने कार्ये धा-धातोः कृते जश्त्वसन्धिः भवति, परन्तु '''झलां जशोऽन्ते''' इत्यनेन न यतः अस्माकं सन्धिकार्यं पदान्ते नास्ति अपि तु पदस्य मध्ये एव | अतः अत्र जश्त्वसन्धिः क्रियते '''झलां जश् झशि''' इति सूत्रेण—</big>
<big>'''झलां जश् झशि''' (८.४.५३) = झलां स्थाने जशादेशो भवति, झशि परे | अनेन सूत्रेण जश्त्वं भवति अपदान्ते | झश्-प्रत्याहारे वर्गाणां तृतीयः चतुर्थश्च वर्णाः अन्तर्भूताः | झलां षष्ठ्यन्तं, जशः प्रथमान्तम्, झशि सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''तयोर्य्वावचि संहितायाम्''' (८.२.१०८) इत्यस्मात् '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''झलां जश् झशि संहितायाम्''' |</big>
<big>'''खरि च''' (८.४.५५) = खरि परे झलः स्थाने चरादेशो भवति | खरि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''झलां जश् झशि''' (८.४.५३) इत्यस्मात् '''झलां''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''अभ्यासे चर्च''' (८.४.५४) इत्यस्मात् '''चर्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''तयोर्य्वावचि संहितायाम्''' (८.२.१०८) इत्यस्मात् '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''झलां चर् खरि च संहितायाम्''' |</big>
<big>चर्-प्रत्याहारे च्, ट्, त्, क्, प् इत्येते वर्णाः (वर्गाणां प्रथमवर्णाः) अन्तर्भूताः | श्, ष्, स् अपि अन्तर्भूताः, परन्तु अनेन सूत्रेण श्-स्थाने श्, ष्-स्थाने ष्, स्-स्थाने स् इति कारणतः कोऽपि भेदः नास्ति तत्र | पदान्ते इदं सूत्रं '''झलां जशोऽन्ते''' इत्यस्य बाधकम् |</big>
<big>डुधाञ् ञित्त्वात् उभयपदी धातुः | दधा इति अङ्गम् |</big>
<big>परस्मैपदम्</big>
<big>अग्रे चतुर्षु लकारेषु तिङन्तरूपाणि वक्तव्यानि | उपरि दत्तानां नियमानाम् आधारेण रूप-चिन्तनं करोतु |</big>
<big><u>रूपाणि</u></big>
<big>लटि —</big>
<big>लोटि—</big>
<big>लङि—</big>
<big>विधिलिङि—</big>
<big>आत्मनेपदम्</big>
<big><u>रूपाणि</u></big>
<big>लटि —</big>
<big>लोटि—</big>
<big>लङि—</big>
<big>विधिलिङि—</big>
<big>2. <u>इकारान्तधातवः ईकारान्तधातवः च</u> (3 धातवः)</big>
<big>त्रयः इ/ईकारान्तधातवः सन्ति | वर्गद्वये विभक्ताः यतः अजाद्यपित्सु कार्यं पृथक्तया क्रियेत | कि ज्ञाने (कि-धातुः), ञिभी भये (भी-धातुः) च असंयोगपूर्वौ धातू; ह्री लज्जायां (ह्री-धातुः) संयोगपूर्वः |</big>
<big>कि → द्वित्वम् अभ्यासकार्यं च परिशीलनीयम्</big>
<big>भी → द्वित्वम् अभ्यासकार्यं च परिशीलनीयम्</big>
<big>ह्री → द्वित्वम् अभ्यासकार्यं च परिशीलनीयम्</big>
<big>१) हलादि पित्सु = '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन गुणः | बिभी + ति → बिभे + ति → बिभेति</big>
<big>२) अजादि पित्सु = '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन गुणः; '''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अय्-आदेशः | बिभी + आनि → बिभे + आनि → बिभ् + अय् + आनि → बिभयानि</big>
<big>३) हलाद्यपित्सु = '''क्ङिति च''' इत्यनेन गुणनिषेधः; किमपि कार्यं नास्ति | बिभी + तः → बिभीतः</big>
<big>४) अजाद्यपित्सु = '''अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ''' इत्यनेन संयोगपूर्वस्य इयङ्-आदेशः | जिह्री + अति → जिह्र् + इय् + अति → जिह्रियति</big>
<big>'''एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य''' इत्यनेन असंयोगपूर्वस्य यण्-आदेशः | बिभी + अति → बिभ् + य् + अति → बिभ्यति</big>
<big>'''अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ''' (६.४.७७) = श्नुप्रत्ययान्ताङ्गस्य (स्वादिगणस्य अङ्गस्य यथा शक्नु, चिनु इत्यनयोः), इकारान्त-उकारान्तधातुरूपि-अङ्गस्य, भ्रू-प्रातिपदिकस्य च— एषाम् इकारस्य उकारस्य स्थाने क्रमेण इयङ् उवङ् च आदेशः भवति अजादि-प्रत्यये परे | श्नु-प्रसङ्गे '''प्रत्ययग्रहणे तदन्ता ग्राह्याः''' (परिभाषा #२३) इति परिभाषया तदन्तविधिः; अनेन यस्य अङ्गस्य अन्ते श्नु-प्रत्ययः स्यात्, तस्मात् इत्यर्थः | य्वोः इति विशेषणं "धातु" शब्दस्य एव यतोहि श्नुप्रत्ययान्ताङ्गम्, भ्रू प्रातिपदिकम् च उकारान्तः एव अतः तत्र इयङ् इत्यस्य प्रसक्तिः नास्ति | तर्हि 'धातु' इत्येव अवशिष्यते यस्य कृते य्वोः इति विशेषणं योग्यम् | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन यस्य धातोः अन्ते इकार-उकारः स्यात् इति अर्थः | श्नुश्च धातुश्च, भ्रुश्च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः श्नुधातुभ्रुवः, तेषां श्नुधातुभ्रुवाम् | इश्च उश्च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः यू, तयोः य्वोः | इयङ् च उवङ् च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः, इयङुवङौ | अचि सप्तम्यन्तं, श्नुधातुभ्रुवां षष्ठ्यन्तं, य्वोः षष्ठ्यन्तम्, इयङुवङौ प्रथमान्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''य्वोः श्नुधातुभ्रुवाम् अङ्गानां इयङुवङौ अचि''' |</big>
<big>'''एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य''' (६.४.८२) = असंयोगपूर्व-अनेकाच्-इकारान्ताङस्य यण्-आदेशो भवति अचि परे | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तादृश-धातुः यस्य अन्ते इकारः (न तु केवलम् इकाररूप्यङ्गम्; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अन्त्यस्य अल्-वर्णस्य यणादेशः (न तु पूर्णाङ्गस्य) | न एकम्, अनेकम्, अनेके एकाचः यस्मिन् सः अनेकाच् नञ्तत्पुरुषगर्भो बहुव्रीहिः, तस्य अनेकाचः | नास्ति संयोगः पूर्वे यस्य स असंयोगपूर्वः बहुव्रीहिः, तस्य असंयोगपूर्वस्य | एः षष्ठ्यन्तम्, अनेकाचः षष्ठ्यन्तम्, असंयोगपूर्वस्य षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''इणो यण्''' (६.४.८१) इत्यस्मात् '''यण्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ''' (६.४.७७) इत्यस्मात् '''अचि, धातोः''' (विपरिणामेन षष्ठ्यन्तम्) इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अनेकाचः असंयोगपूर्वस्य एः धातोः अङ्गस्य यण् अचि''' |</big>
<big>लङि विशेषः—</big>
<big>अबिभी + झि → '''सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च''' इत्यनेन झि-प्रत्ययस्य स्थाने जुस्-आदेशः → अबिभी + उः → '''जुसि च''' इत्यनेन इगन्ताङ्गस्य गुणः → अबिभे + उः → '''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अय्-आदेशः → अबिभ् + अय् + उः → अबिभयुः</big>
<big>'''जुसि च''' (७.३.८३) = अजादौ जुसि परे इगन्ताङ्गस्य गुणः भवति | जुसि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन इगन्तस्य अङ्गस्य; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अङ्गान्तस्य इकः स्थाने गुणादेशः | '''क्सस्याचि''' (७.३.७२) इत्यस्मात् '''अचि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''मिदेर्गुणः''' (७.३.८२) त्यस्मात् '''गुणः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | '''इको गुणवृद्धी''' (१.१.३) इति परिभाषासूत्रेण '''इकः''' स्थानी भवति | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''इकः अङ्गस्य गुणः अचि जुसि च''' |</big>
<big>किमर्थम् 'अजादौ जुसि परे' इति चेत् 'शृणुयुः' | अत्र जुस् भवति किन्तु स च जुस् अजादिः नास्ति, अतः इगन्ताङ्गस्य गुणो न भवति | यासुट्-आगमे सति गुणः न भवति |</big>
<big>'''यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च''' (३.४.१०३) = लिङ्-लकारस्य परस्मैपदि-प्रत्ययानां यासुट्-आगमो भवति; स च आगमो ङिद्वत् | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''परस्मैपदानां लिङः लस्य उदात्तः यासुट् ङित् च''' |</big>
<big>यथासामान्यम्—</big>
<big>अबिभी + स् → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन गुणः → अबिभे + स् → '''ससजुषो रुः''' इत्यनेन रुत्वम् → अबिभेर् → '''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' इत्यनेन विसर्गादेशः → अबिभेः</big>
<big>'''ससजुषो रुः''' (८.२.६६) = पदान्ते सकारस्य च सजुष्-शब्दस्य षकारस्य च स्थाने रु-आदेशो भवति | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन पदान्तस्य वर्णस्य स्थाने रु-आदेशः | सश्च सजुश्च ससजुषौ, इतरेतरद्वन्द्वः, तयोः ससजुषोः | ससजुषोः षष्ठ्यन्तम्, रुः प्रथमान्तम्, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''पदस्य''' (८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ससजुषोः पदस्य रुः''' |</big>
<big>'''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५) = पदान्ते स्थितस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशो भवति खरि अवसाने च परे | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन रेफान्तस्य पदस्य; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः | खर् च अवसानं च तयोरितरेतरयोगद्वन्द्वः खरवसाने, तयोः खरवसानयोः | खरवसानयोः सप्तम्यन्तं, विसर्जनीयः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''रो रि''' (८.३.१४) इत्यस्मात् '''रः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''पदस्य''' (८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः | '''तयोर्य्वावचि संहितायाम्''' (८.२.१०८) इत्यस्मात् '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''रः पदस्य विसर्जनीयः खरवसानयो: संहितायाम्''' |</big>
<big>अत्र भी-धातोः एकः विशेषः—</big>
<big>'''भियोऽन्यतरस्याम्''' (६.४.११५) = भी-धात्वङ्गस्य विकल्पेन इकारादेशो भवति हलादि-किति-ङिति-सार्वधातुकप्रत्यये परे | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन धातुरूप्यङ्गस्य अन्तिमवर्णस्य स्थाने इकारादेशः, न तु पूर्णतया अङ्गस्य | भियः षष्ठ्यन्तम्, अन्यतरस्यां सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''इद् दरिद्रस्य''' (६.४.११४) इत्यस्मात् '''इत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''ई हल्यघोः''' (६.४.११३) इत्यस्मात् '''हलि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''गमहनजनखनघसां लोपः क्ङित्यनङि''' (६.४.९८) इत्यस्मात् '''क्ङिति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''अत उत्सार्वधातुके''' (६.४.११०) इत्यस्मात् '''सार्वधातुके''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''भियः अङ्गस्य इत् हलि क्ङिति सार्वधातुके अन्यतरस्याम्''' |</big>
<big>भी + तः → बिभी + तः → बिभीतः, बिभितः |</big>
<big>ञिभी भये परस्मैपदी धातुः | बिभी इति असंयोगपूर्वम् ईकारान्तम् अङ्गम् |</big>
<big>अग्रे चतुर्षु लकारेषु तिङन्तरूपाणि वक्तव्यानि | उपरि दत्तानां नियमानाम् आधारेण रूप-चिन्तनं करोतु |</big>
<big><u>रूपाणि</u></big>
<big>लटि —</big>
<big>लोटि—</big>
<big>लङि—</big>
<big>विधिलिङि—</big>
<big>कि ज्ञाने (कि-धातुः) इत्यस्य कार्यं तथैव; चिकि इति अङ्गम् अपि असंयोगपूर्वम् अतः अजाद्यपित्सु यणादेशः |</big>
<big>ह्री लज्जायां परस्मैपदी धातुः | जिह्री इति संयोगपूर्वम् ईकारान्तम् अङ्गम् |</big>
<big><u>रूपाणि</u></big>
<big>लटि —</big>
<big>लोटि—</big>
<big>लङि—</big>
<big>विधिलिङि—</big>
<big>3. <u>उकारान्तधातवः</u> (1 धातुः)</big>
<big>एक एव उकारान्तधातुः अस्ति— हु दानादनयोः (हु-धातुः) |</big>
<big>हु → द्वित्वम् अभ्यासकार्यं च परिशीलनीयम्</big>
<big>१) हलादि पित्सु = '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन गुणः | जुहु + ति → जुहो + ति → जुहोति</big>
<big>२) अजादि पित्सु = '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन गुणः; '''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अव्-आदेशः | जुहु + आनि → जुहो + आनि → जुह् + अव् + आनि → जुहवानि</big>
<big>३) हलाद्यपित्सु = '''क्ङिति च''' इत्यनेन गुणनिषेधः; किमपि कार्यं नास्ति | जुहु + तः → जुहुतः</big>
<big>४) अजाद्यपित्सु = '''अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ''' इति सूत्रं प्रबाध्य '''हुश्नुवोः''' सार्वधातुके इत्यनेन हु-धात्वङ्गस्य असंयोगपूर्वस्य उकारस्य यण्-आदेशः | जुहु + अति → जुह् + व् + अति → जुह्वति</big>
<big>'''हुश्नुवोः सार्वधातुके''' (६.४.८७) = हु-धातुः च अनेकाच् श्नुप्रत्ययान्तम् अङ्गं च, तयोः, असंयोगपूर्वस्य अङ्गान्तस्य उकारस्य स्थाने यण्-आदेशः भवति अजादि-सार्वधातुकप्रत्यये परे | '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इत्यनेन उकारस्य स्थाने, यण्-प्रत्याहारे स्थितेषु वर्णेषु वकारः चितः | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तादृशम् अङ्गं यस्य अन्ते उकारः अस्ति; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अङ्गान्ते उकारस्य स्थाने आदेशः; '''यस्मिन् विधिस्तदादावल्ग्रहणे''' (१.१.७२, वार्तिकम् २९) इत्यनेन अचि इत्युक्तौ अजादि-प्रत्यये | हुश्च श्नुश्च तयोरितरेतरद्वन्द्वः हुश्नुवौ, तयोः हुश्नुवोः | न विद्यते पूर्वः संयोगः यस्मात्, सः असंयोगपूर्वः बहुव्रीहिः, तस्य असंयोगपूर्वस्य | हुश्नुवोः षष्ठ्यन्तं, सार्वधातुके सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ''' (६.४.७७) इत्यस्मात् '''अचि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''इणो यण्''' (६.४.८१) इत्यस्मात् '''यण्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य''' (६.४.८२) इत्यस्मात् '''अनेकाचः''', '''असंयोगपूर्वस्य''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः; '''ओः सुपि''' (६.४.८३) इत्यस्मात् '''ओः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अनेकाचः हुश्नुवोः असंयोगपूर्वस्य ओः अङ्गस्य यण् अचि सार्वधातुके''' |</big>
<big>लङि—</big>
<big>अजुहु + झि → '''सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च''' इत्यनेन झि-प्रत्ययस्य स्थाने जुस्-आदेशः → अजुहु + उः → '''जुसि च''' इत्यनेन इगन्ताङ्गस्य गुणः → अजुहो + उः → '''एचोऽयवायावः''' इत्यनेन अव्-आदेशः → अजुह् + अव् + उः → अजुहवुः</big>
<big>'''जुसि च''' (७.३.८३) = अजादौ जुसि परे इगन्ताङ्गस्य गुणः भवति | जुसि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन इगन्तस्य अङ्गस्य; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अङ्गान्तस्य इकः स्थाने गुणादेशः | '''क्सस्याचि''' (७.३.७२) इत्यस्मात् '''अचि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''मिदेर्गुणः''' (७.३.८२) त्यस्मात् '''गुणः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | '''इको गुणवृद्धी''' (१.१.३) इति परिभाषासूत्रेण '''इकः''' स्थानी भवति | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''इकः अङ्गस्य गुणः अचि जुसि च''' |</big>
<big>लोटि—</big>
<big>'''हुझल्भ्यो हेर्धिः''' (६.४.१०१) = हु-धातुतः झलन्तेभ्यः धातुभ्यश्च हि-प्रत्ययस्य स्थाने धि-आदेशो भवति | '''येनविधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन झलेभ्यः इति विशेषणेन तेभ्यः अङ्गेभ्यः येषाम् अन्ते झल् | हुश्च झलश्च तेषामितरेतरद्वद्वो हुझलः, तेभ्यो हुझल्भ्यः | हुझल्भ्यः पञ्चम्यन्तं, हेः षष्ठ्यन्तं, धिः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''अङ्गस्य''' (६.४.११) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''हुझल्भ्यः अङ्गेभ्यः हेः धिः''' |</big>
<big>झलन्तधातवः सन्ति येषाम् अन्तिमो वर्णः झल्-प्रत्याहारे अन्तर्भूतः | अदादिगणे, जुहोत्यादिगणे, रुधादिगणे च एतादृशधातवः सम्भवन्ति | अग्रे धातूनां हल्-सन्धिविषयः आयाति, तदा एषां गणानां हलन्तधातून् अवलोकयेम |</big>
<big>यथा— जुहु + हि → जुहु + धि → जुहुधि |</big>
<big>हु-धातुः परस्मैपदी | जुहु इति अङ्गम् |</big>
<big>अग्रे चतुर्षु लकारेषु तिङन्तरूपाणि वक्तव्यानि | उपरि दत्तानां नियमानाम् आधारेण रूप-चिन्तनं करोतु |</big>
<big><u>रूपाणि</u></big>
<big>लटि —</big>
<big>लोटि—</big>
<big>लङि—</big>
<big>विधिलिङि—</big>
<big>4. <u>ऋकारान्तधातवः</u> (5 धातवः)</big>
<big>पञ्च ऋकारान्तधातवः सन्ति—डुभृञ् धारणपोषणयोः (भृ), सृ गतौ (सृ), घृ क्षरणदीप्त्योः (घृ), हृ प्रसह्यकरणे (हृ), ऋ गतौ (ऋ) च |</big>
<big><u>अभ्यासकार्यम्</u></big>
<big>सामान्यतया ऋकारान्तधातूनाम् अभ्यासे '''उरत्''' (७.४.६६) इत्यनेन अत्वम्, '''उरण् रपरः''' (१.१.५१) इत्यनेन रपरत्वं, '''हलादिः शेषः''' (७.४.६०) इत्यनेन रेफलोपो भवति | परन्तु श्लौ परे, नाम जुहोत्यादिगणे, एषां पञ्चानामपि धातूनां विशिष्टाभ्यासकार्यं भवति येन '''उरत्''' (७.४.६६) बाध्यते |</big>
<big><u>डुभृञ्-धातुः</u></big>
<big>'''भृञामित्''' (७.४.७६) इत्यनेन अभ्यासस्य इकारादेशः | '''अनेन उरत्''' (७.४.६६) इति सामान्याभ्यासकार्यं बाधितम् |</big>
<big>भृ → द्वित्वम् अभ्यासकार्यं च परिशीलनीयम्</big>
<big>'''भृञामित्''' (७.४.७६) = भृञ् माङ् ओहाङ् इत्येषां धातूनाम् अभ्यासस्य ह्रस्वः इकारादेशो भवति श्लौ परे | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अभ्यासान्तस्य वर्णस्य स्थाने इदादेशः, न तु अभ्यासस्य पूर्णस्य | भृञां षष्ठ्यन्तम्, इत् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''णिजां त्रयाणां गुणः श्लौ''' (७.४.७५) इत्यस्मात् '''त्रयाणां, शलौ''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''भृञाम् त्रयाणाम् अङ्गस्य अभ्यासस्य इत् शलौ''' |</big>
<big><u>वेदे ऋकारान्तधातवः</u></big>
<big>सृ, घृ, हृ, ऋ च इत्येते धातवः छान्दसाः, इत्युक्तौ वेदे प्रयुज्यन्ते | अतः '''बहुलं छन्दसि''' (७.४.७८) इत्यनेन सूत्रेण अभ्यासस्य इत्त्वम् | घृ → जिघृ | हृ → जिहृ | ऋ → इयृ |</big>
<big>'''बहुलं छन्दसि''' (७.४.७८) = छन्दसि विषये अभ्यासस्य श्लौ बहुलम् इकारादेशो भवति | वेदगतधातूनां सामान्यसूत्रम् | अनेन सूत्रेण कस्यचिदपि धातोः नाम्ना सङ्केतो न दत्तः; सर्वेषां वेदगतधातूनाम् अभ्यासस्य इकारादेशः श्लौ परे |</big>
<big><u>लोके ऋ-धातुः</u></big>
<big>ऋ तु लोके अपि प्रयुज्यते; तत्र '''अर्तिपिपर्त्योश्च''' (७.४.७७) इत्यनेन अभ्यासस्य इत्त्वं भवति | तदा '''अभ्यासस्यासवर्णे''' (६.४.७८) इत्यनेन अभ्यासस्य इवर्णस्य इयङ्-आदेशः |</big>
<big>ऋ '''→ श्लौ''' इत्यनेन द्वित्वम् → ऋऋ '''→ अर्तिपिपर्त्योश्च (७.४.७७)''' इत्यनेन अभ्यासस्य इत्त्वम् → इऋ → '''उरण् रपरः''' इत्यनेन अण् रपरः → इरृ → '''हलादिः शेषः''' इत्यनेन हलः लोपः → इऋ → '''अभ्यासस्यासवर्णे''' (६.४.७८) इत्यनेन अभ्यासस्य इवर्णस्य इयङ्-आदेशः → इयृ</big>
<big>'''अर्तिपिपर्त्योश्च''' (७.४.७७) = ऋ-धातोः पॄ-धातोः च अभ्यासस्य अन्त्यवर्णस्य ह्रस्व-इकारादेशो भवति श्लौ परे | अनेन सूत्रेण ऋ, पॄ धात्वोः अभ्यासस्य इत्त्वं भवति श्लौ | '''इक्श्तिपौ धातुनिर्देशे इति वक्तव्यम्''' (३.३.१०८, वार्तिकम्) इति वार्तिकेन ऋ → अर्ति, पॄ → पिपर्ति; द्वावपि सुबन्तौ | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अभ्यासान्तस्य वर्णस्य स्थाने इदादेशः, न तु अभ्यासस्य पूर्णस्य | अर्तिश्च पिपर्तिश्च तयोरितरेतरद्वन्द्वः अर्तिपिपर्ती, तयोः अर्तिपिपर्त्योः | अर्तिपिपर्त्योः षष्ठ्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''भृञामित्''' (७.४.७६) इत्यस्मात् '''इत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''निजां त्रयाणां गुणः श्लौ''' (७.४.७५) इत्यस्मात् '''शलौ''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अर्तिपिपर्त्योः च अङ्गस्य अभ्यासस्य इत् श्लौ''' |</big>
<big>'''अभ्यासस्यासवर्णे''' (६.४.७८) = अभ्यासस्य इवर्णस्य उवर्णस्य च स्थाने क्रमशः इयङ् उवङ् च आदेशो भवति | न सवर्णः असवर्णः, तस्मिन् असवर्णे अभ्यासस्य षष्ट्यन्तम्, असवर्णे सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ''' (६.४.७७) इत्यस्मात् '''अचि, य्वोः, इयङुवङौ''' चेत्येषाम् अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अङ्गस्य अभ्यासस्य य्वोः इयङुवङौ असवर्णे अचि''' |</big>
<big><u>डुभृञ्-धातोः चतुर्षु लकारेषु रूपाणि</u></big>
<big>१) हलादि पित्सु = '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन गुणः | बिभृ + ति → बिभर् + ति → बिभर्ति</big>
<big>२) अजादि पित्सु = '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन गुणः | बिभृ + आनि → बिभर् + आनि → '''अट्कुप्वाङ्''' इत्यनेन णत्वम् → बिभराणि</big>
<big>३) हलाद्यपित्सु = '''क्ङिति च''' इत्यनेन गुणनिषेधः; किमपि कार्यं नास्ति | बिभृ + तः → बिभृतः</big>
<big>४) अजाद्यपित्सु = '''इको यणचि''' इत्यनेन यण्-आदेशः | बिभृ + अति → बिभ्र् + अति → बिभ्रति</big>
<big>लङि—</big>
<big>१. त्-लोपः, स्-लोपः</big>
<big>अबिभृ + त् → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' → अबिभर् + त् → त्-लोपः → अबिभर् → '''खरवासयोर्विसर्जनीयः''' इत्यनेन विसर्गादेशः → अबिभः</big>
<big>तथैव अबिभृ + स् → अबिभर् + स् → स्-लोपः → अबिभर् → अबिभः</big>
<big>'''हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्''' (६.१.६७) इत्यनेन लङ्-लकारे प्रथमपुरुषे अपृक्तसंज्ञकस्य त्-प्रत्ययस्य लोपः, तथैव च मध्यमपुरुषे स्-प्रत्ययस्य लोपः |</big>
<big>'''हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्''' (६.१.६७) = हलन्तात्, दीर्घङ्यन्तात्, दीर्घाबन्तात् च सु-ति-सि इत्येषाम् अपृक्तसंज्ञकस्य हलः लोपः | अनेन प्रथमाविभक्तौ सु इत्यस्य स्-लोपः, लङि प्रथमपुरुषे त्-लोपः, मध्यमपुरुषे स्-लोपश्च | हल् च ङी च आप् च तेषाम् इतरेतरद्वन्द्वः हल्ङ्यापः, तेभ्यः हल्ङ्याब्भ्यः | सुश्च, तिश्च, सिश्च तेषां समाहारद्वन्द्वः, सुतिसि, सुतिसिनः अपृक्तं सुतिस्यपृक्तम् | हल्ङ्याब्भ्यः पञ्चम्यन्तं, दीर्घात् पञ्चम्यन्तं, सुतिस्यपृक्तं प्रथमान्तं, हल् प्रथमान्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''लोपो व्योर्वलि''' (६.१.६५) इत्यस्मात् '''लोपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; अत्र कर्मणि प्रयोगे '''लुप्यते''' इति रूपविकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''दीर्घात् हल्ङ्याब्भ्यो सुतिसि अपृक्तं हल् लुप्यते''' |</big>
<big>'''अपृक्त एकाल् प्रत्ययः''' (१.२.४१) = यस्य प्रत्यस्य एकैव अल्, तस्य अपृक्त-संज्ञा भवति | एकश्चासौ अल् एकाल्, कर्मधारयः | अपृक्तः प्रथमान्तम्, एकाल् प्रथमान्तं, प्रत्ययः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''एकाल् प्रत्ययः अपृक्तः''' |</big>
<big>'''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५) = पदान्ते स्थितस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशो भवति खरि अवसाने च परे | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन रेफान्तस्य पदस्य; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः | खर् च अवसानं च तयोरितरेतरयोगद्वन्द्वः खरवसाने, तयोः खरवसानयोः | खरवसानयोः सप्तम्यन्तं, विसर्जनीयः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''रो रि''' (८.३.१४) इत्यस्मात् रः इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''पदस्य''' (८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः | '''तयोर्य्वावचि संहितायाम्''' (८.२.१०८) इत्यस्मात् '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''रः पदस्य विसर्जनीयः खरवसानयो: संहितायाम्''' |</big>
<big>२. जुसि गुणः</big>
<big>अबिभृ + झि → '''सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च''' इत्यनेन झि-प्रत्ययस्य स्थाने जुस्-आदेशः → अबिभृ + उः → '''जुसि च''' इत्यनेन इगन्ताङ्गस्य गुणः → अबिभर्+ उः → अबिभरुः</big>
<big>'''जुसि च''' (७.३.८३) = अजादौ जुसि परे इगन्ताङ्गस्य गुणः भवति | जुसि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन इगन्तस्य अङ्गस्य; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अङ्गान्तस्य इकः स्थाने गुणादेशः | '''क्सस्याचि''' (७.३.७२) इत्यस्मात् '''अचि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''मिदेर्गुणः''' (७.३.८२) त्यस्मात् '''गुणः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | '''इको गुणवृद्धी''' (१.१.३) इति परिभाषासूत्रेण '''इकः''' स्थानी भवति | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''इकः अङ्गस्य गुणः अचि जुसि च''' |</big>
<big>डुभृञ् धारणपोषणयोः ञित्त्वात् उभयपदी धातुः | बिभृ इति अङ्गम् |</big>
<big>परस्मैपदम्</big>
<big>अग्रे चतुर्षु लकारेषु तिङन्तरूपाणि वक्तव्यानि | उपरि दत्तानां नियमानाम् आधारेण रूप-चिन्तनं करोतु |</big>
<big><u>रूपाणि</u></big>
<big>लटि —</big>
<big>लोटि—</big>
<big>लङि—</big>
<big>विधिलिङि—</big>
<big>आत्मनेपदम्</big>
<big><u>रूपाणि</u></big>
<big>लटि —</big>
<big>लोटि—</big>
<big>लङि—</big>
<big>विधिलिङि—</big>
<big>अन्येषां चतुर्णां ऋकारान्तधातूनाम् रूपाणि एवमेव भवन्ति |</big>
<big>5. <u>ॠकारान्तधातवः</u> (1 धातुः)</big>
<big>एक एव ॠकारान्तधातुः अस्ति, पॄ पालनपूरणयोः |</big>
<big>'''अर्तिपिपर्त्योश्च''' (७.४.७७) = ऋ-धातोः पॄ-धातोः च अभ्यासस्य अन्त्यवर्णस्य ह्रस्व-इकारादेशो भवति श्लौ परे | अनेन सूत्रेण ऋ, पॄ धात्वोः अभ्यासस्य इत्त्वं भवति श्लौ | '''इक्श्तिपौ धातुनिर्देशे इति वक्तव्यम्''' (३.३.१०८, वार्तिकम्) इति वार्तिकेन ऋ → अर्ति, पॄ → पिपर्ति; द्वावपि सुबन्तौ | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अभ्यासान्तस्य वर्णस्य स्थाने इदादेशः, न तु अभ्यासस्य पूर्णस्य | अर्तिश्च पिपर्तिश्च तयोरितरेतरद्वन्द्वः अर्तिपिपर्ती, तयोः अर्तिपिपर्त्योः | अर्तिपिपर्त्योः षष्ठ्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''भृञामित्''' (७.४.७६) इत्यस्मात् '''इत्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''निजां त्रयाणां गुणः श्लौ''' (७.४.७५) इत्यस्मात् '''शलौ''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अर्तिपिपर्त्योः च अङ्गस्य अभ्यासस्य इत् श्लौ''' |</big>
<big>पॄ → '''श्लौ''' इत्यनेन द्वित्वम् → पॄपॄ → '''उरत्''' इत्यनेन पपॄ →'''उरण् रपरः''' इत्यनेन अण् रपरः → पर्पॄ '''→ हलादिः शेषः''' इत्यनेन हलः लोपः → पपॄ → '''अर्तिपिपर्त्योश्च''' इत्यनेन अभ्यासस्य ह्रस्व-इकारादेशः → पिपॄ इति अङ्गम् |</big>
<big>'''उरत्''' (७.४.६६) = प्रत्यये परे अभ्यासस्य ॠकारस्य स्थाने अत्-आदेशः भवति | उः षष्ठ्यन्तम्, अत् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अङ्गस्य अभ्यासस्य उः अत्''' |</big>
<big>'''हलादिः शेषः''' (७.४.६०) = अभ्यासस्य आदिमः हल् शेषः, अभ्यासे अपरेषां हलां लोपः | हल् प्रथमान्तम्, आदिः प्रथमान्तं, शेषः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अङ्गस्य अभ्यासस्य हलादिः शेषः''' |</big>
<big>१) हलादि पित्सु = '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन गुणः | पिपॄ + ति → पिपर् + ति → पिपर्ति</big>
<big>२) अजादि पित्सु = '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' इत्यनेन गुणः | पिपॄ + आनि → पिपर् + आनि → '''अट्कुप्वाङ्''' इत्यनेन णत्वम् → पिपराणि</big>
<big>३) हलाद्यपित्सु = '''उदोष्ठ्यपूर्वस्य''' इत्यनेन उकारादेशः, '''उरण् रपरः''' इत्यनेन रपरत्वं, '''हलि''' च इत्यनेन उपधायाः उकारस्य दीर्घत्वम् | पिपॄ + तः → पिपुर् + तः → पिपूर् + तः → पिपूर्तः</big>
<big>४) अजाद्यपित्सु = '''उदोष्ठ्यपूर्वस्य''' इत्यनेन उकारादेशः, '''उरण् रपरः''' इत्यनेन रपरत्वम् | पिपॄ + अति → पिपुर् + अति → पिपुरति</big>
<big>'''उदोष्ठ्यपूर्वस्य''' (७.१.१०२) = ओष्ठ्यपूर्वस्य ॠकारान्ताङ्गस्य ॠकारस्य ह्रस्वः उकारादेशो भवति | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यस्य साहाय्येन तदन्तविधिः अतः तादृशम् अङ्गं यस्य अन्ते ॠकारः अस्ति, न तु ॠकारः इति अङ्गम्; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अङ्गान्तस्य वर्णस्य स्थाने उदादेशः, न तु अङ्गस्य पूर्णस्य | ओष्ठ्याः नाम पवर्गीय-वर्णाः | ओष्ठयोः भवः ओष्ठ्यः | ओष्ठ्यः पूर्वो यस्मात्, सः ओष्ठ्यपूर्वः बहुव्रीहिः, तस्य ओष्ठ्यपूर्वस्य (ऋवर्णस्य) | उत् प्रथमान्तम्, ओष्ठ्यपूर्वस्य षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''ॠत इद् धातोः''' (७.१.१००) इत्यस्मात् '''ॠतः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ओष्ठ्यपूर्वस्य ॠतः अङ्गस्य उत्''' |</big>
<big>'''उरण् रपरः''' (१.१.५१) = ऋकारस्य स्थाने यदा अण्-आदेशः भवति, तदा सः अण् सदा रपरः भवति | ऋकारेण त्रिंशत्-प्रकारकः ऋकारः भवति इति बोध्यम् | रः परो यस्य सः रपरः | उः षष्ठ्यन्तम्, अण् प्रथमान्तम्, रपरः प्रथमान्तम्, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इत्यस्मात् '''स्थाने''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''उः स्थाने अण् रपरः''' |</big>
<big>'''हलि च''' (८.२.७७) = हलि परे रेफान्तानां वकारान्तानां च धातूनाम् उपधायां स्थितः इक्-वर्णः दीर्घो भवति | हलि सप्तम्यन्तम्, च अव्ययपदम्, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''सिप धातो रुर्वा''' (८.२.७४) इत्यस्मात् '''धातोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''र्वोरुपधाया दीर्घ इकः''' (८.२.७६) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यस्य साहाय्येन तदन्तविधिः अतः '''र्वोः''' इत्यनेन येषाम् धातूनाम् अन्ते रेफः वकारश्च, तेषामपि ग्रहणम् | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''हलि च र्वोः धातोः उपधायाः इकः दीर्घः''' |</big>
<big>पिपॄ + तः → '''उदोष्ठ्यपूर्वस्य''' इत्यनेन उकारादेशः, '''उरण् रपरः''' इत्यनेन रपरत्वम् → पिपुर् + तः → '''हलि च''' इत्यनेन उपधायाः उकारस्य दीर्घत्वम् → पिपूर् + तः → पिपूर्तः</big>
<big>लङि—</big>
<big>१. त्-लोपः, स्-लोपः</big>
<big>अपिपॄ + त् → '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' → अपिपर् + त् → '''हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्''' (६.१.६७) इत्यनेन त्-लोपः → अपिपर् → '''खरवासयोर्विसर्जनीयः''' इत्यनेन विसर्गादेशः → अपिपः</big>
<big>तथैव अपिपॄ + स् → अपिपर् + स् → स्-लोपः → अपिपर् → अपिपः</big>
<big>'''हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्''' (६.१.६७) इत्यनेन लङ्-लकारे प्रथमपुरुषे अपृक्तसंज्ञकस्य त्-प्रत्ययस्य लोपः, तथैव च मध्यमपुरुषे स्-प्रत्ययस्य लोपः |</big>
<big>'''हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्''' (६.१.६७) = हलन्तात्, दीर्घङ्यन्तात्, दीर्घाबन्तात् च सु-ति-सि इत्येषाम् अपृक्तसंज्ञकस्य हलः लोपः | अनेन प्रथमाविभक्तौ सु इत्यस्य स्-लोपः, लङि प्रथमपुरुषे त्-लोपः, मध्यमपुरुषे स्-लोपश्च | हल् च ङी च आप् च तेषाम् इतरेतरद्वन्द्वः हल्ङ्यापः, तेभ्यः हल्ङ्याब्भ्यः | सुश्च, तिश्च, सिश्च तेषां समाहारद्वन्द्वः, सुतिसि, सुतिसिनः अपृक्तं सुतिस्यपृक्तम् | हल्ङ्याब्भ्यः पञ्चम्यन्तं, दीर्घात् पञ्चम्यन्तं, सुतिस्यपृक्तं प्रथमान्तं, हल् प्रथमान्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''लोपो व्योर्वलि''' (६.१.६५) इत्यस्मात् '''लोपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; अत्र कर्मणि प्रयोगे '''लुप्यते''' इति रूपविकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''दीर्घात् हल्ङ्याब्भ्यो सुतिसि अपृक्तं हल् लुप्यते''' |</big>
<big>'''अपृक्त एकाल् प्रत्ययः''' (१.२.४१) = यस्य प्रत्यस्य एकैव अल्, तस्य अपृक्त-संज्ञा भवति | एकश्चासौ अल् एकाल्, कर्मधारयः | अपृक्तः प्रथमान्तम्, एकाल् प्रथमान्तं, प्रत्ययः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''एकाल् प्रत्ययः अपृक्तः''' |</big>
<big>'''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५) = पदान्ते स्थितस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशो भवति खरि अवसाने च परे | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन रेफान्तस्य पदस्य; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशः | खर् च अवसानं च तयोरितरेतरयोगद्वन्द्वः खरवसाने, तयोः खरवसानयोः | खरवसानयोः सप्तम्यन्तं, विसर्जनीयः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''रो रि''' (८.३.१४) इत्यस्मात् '''रः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''पदस्य''' (८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः | '''तयोर्य्वावचि संहितायाम्''' (८.२.१०८) इत्यस्मात् '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''रः पदस्य विसर्जनीयः खरवसानयो: संहितायाम्''' |</big>
<big>२. जुसि गुणः</big>
<big>अपिपॄ + झि → '''सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च''' इत्यनेन झि-प्रत्ययस्य स्थाने जुस्-आदेशः → अपिपॄ + उः → '''जुसि च''' इत्यनेन इगन्ताङ्गस्य गुणः → अपिपर् + उः → अपिपरुः</big>
<big>'''जुसि च''' (७.३.८३) = अजादौ जुसि परे इगन्ताङ्गस्य गुणः भवति | जुसि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन इगन्तस्य अङ्गस्य; '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यनेन अङ्गान्तस्य इकः स्थाने गुणादेशः | '''क्सस्याचि''' (७.३.७२) इत्यस्मात् '''अचि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''मिदेर्गुणः''' (७.३.८२) त्यस्मात् '''गुणः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | '''इको गुणवृद्धी''' (१.१.३) इति परिभाषासूत्रेण '''इकः''' स्थानी भवति | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''इकः अङ्गस्य गुणः अचि जुसि च''' |</big>
<big>पॄ पालनपूरणयोः परस्मैपदी धातुः | पिपॄ इति अङ्गम् |</big>
<big>अग्रे चतुर्षु लकारेषु तिङन्तरूपाणि वक्तव्यानि | उपरि दत्तानां नियमानाम् आधारेण रूप-चिन्तनं करोतु |</big>
<big><u>रूपाणि</u></big>
<big>लटि —</big>
<big>लोटि—</big>
<big>लङि—</big>
<big>विधिलिङि—</big>
<big>अनेन जुहोत्यादिगणस्य अजन्तधातवः समाप्ताः |</big>
<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/3/3e/%E0%A5%AC_-_%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B5%E0%A4%83_%28c%29.pdf ६ - जुहोत्यादिगणे अजन्तधातवः (c).pdf] (135k) Swarup Bhai, May 19, 2019, 6:18 PM v.1</big>
<big>Swarup – August 2013 (Updated May 2016)</big>
|