page_and_link_managers, Administrators
5,097
edits
6---sArvadhAtukaprakaraNam-anadantam-aGgam/12---tinganteShu-halsandhi-kAryANi---saMgrahaH: Difference between revisions
6---sArvadhAtukaprakaraNam-anadantam-aGgam/12---tinganteShu-halsandhi-kAryANi---saMgrahaH (view source)
Revision as of 20:43, 25 August 2021
, 2 years agono edit summary
Shubhada V (talk | contribs) No edit summary |
No edit summary |
||
| (15 intermediate revisions by 5 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE: 12 - तिङन्तेषु हल्सन्धिकार्याणि - सङ्ग्रहः}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!'''<big>ध्वनिमुद्रणानि</big>'''
|-
|<big>'''2018-वर्गः'''</big>
|-
|<big>१) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/132_dhAtu-pAThe-hal-sandhi-samagra-cintanam-1_sakAre-pare_2018-08-29.mp3 dhAtu-pAThe-hal-sandhi-samagra-cintanam-1_sakAre-pare_2018-08-29]</big>
|-
|<big>२) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/133_dhAtu-pAThe-hal-sandhi-samagra-cintanam-2_takAre-thakAre-ca-pare_2018-09-05.mp3 dhAtu-pAThe-hal-sandhi-samagra-cintanam-2_takAre-thakAre-ca-pare_2018-09-05]</big>
|-
|<big>३) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/134_dhAtu-pAThe-hal-sandhi-samagra-cintanam-3_sa-ta-tha-cintanam__dhakAre-pare_2018-09-12.mp3 dhAtu-pAThe-hal-sandhi-samagra-cintanam-3_sa-ta-tha-cintanam_+_dhakAre-pare_2018-09-12]</big>
|-
|<big>४) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/135_dhAtu-pAThe-hal-sandhi-samagra-cintanam-4_dhakAre-pare__vishiShTAbhyAsaH----_2018-09-19.mp3 dhAtu-pAThe-hal-sandhi-samagra-cintanam-4_dhakAre-pare_+_vishiShTAbhyAsaH---लोलुञ्च्-लटि_2018-09-19]</big>
|-
|<big>'''2015-वर्गः'''</big>
|-
|<big>१) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam-PaniniiyaStudyII/45a_dhatu-patheHal-sandhi-samgrahah-1__2015-07-01.mp3 dhAtu-pAThe hal-sandhi-saMgrahaH-1__2015-07-01]</big>
|-
|<big>२) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam-PaniniiyaStudyII/46_dhAtu-pAThe_hal-sandhi-saMgrahaH-1_sakArAdi-pare_2015-07-08.mp3 dhAtu-pAThe_hal-sandhi-saMgrahaH-1_sakArAdi-pare_2015-07-08]</big>
|-
|<big>३) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam-PaniniiyaStudyII/47_dhAtu-pAThe_hal-sandhi-saMgrahaH-2_takArAdi-pare_thakArAdi-pare-ca_2015-07-15.mp3 dhAtu-pAThe_hal-sandhi-saMgrahaH-2_takArAdi-pare_thakArAdi-pare-ca_2015-07-15]</big>
|-
|<big>४) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam-PaniniiyaStudyII/48_dhAtu-pAThe_hal-sandhi-saMgrahaH-3_dhakArAdi-pare_2015-07-22.mp3 dhAtu-pAThe_hal-sandhi-saMgrahaH-3_dhakArAdi-pare_2015-07-22]</big>
|}
Line 30 ⟶ 32:
<u><big>सकारादौ प्रत्यये परे सन्धिकार्याणि</big></u>
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
|-
|<big>क् + स्</big>
Line 225 ⟶ 227:
|<big>जाहय् + सि → जाहसि</big>
|-
|<big>
|<big>
|<big>रेफस्य किमपि कार्यं न, सकारस्य षत्वम्</big>
|<big>आदेशप्रत्यययोः</big>
|<big>
|-
|<big>ल् + स्</big>
Line 274 ⟶ 276:
| <big>वस् + स्यति → वत्स्यति</big>
|}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
|-
| rowspan="3" |<big>ह् + स्</big>
Line 370 ⟶ 372:
|<big> → नत्स्यति</big>
|}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!<big>'''पूर्ववर्णाः'''</big>
|-
|<big>क्, ख्, ग्, घ्, च्, छ्, ज्, झ्, ढ्, श्, ष्, ह्</big>
Line 393 ⟶ 394:
|<big>लोपः</big>
|-
|<big>
|<big>न किमपि</big>
|-
Line 403 ⟶ 404:
|<big>आर्धधातुके परे तकारः</big>
|}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!'''<big>पूर्ववर्णः</big>'''
|-
|<big>क् + त्/थ्</big>
Line 437:
| rowspan="2" |<big>घ् + त्/थ्</big>
| rowspan="2" |<big>ग् + ध्</big>
|<big>तथयोः धकारादेशः, घकारस्य</big
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big>
|<big>जाघघ् + ति → जाघघ् + धि</big>
Line 540:
|<big>तथयोः ष्टुत्वम्,</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
|<big>लोलुण्ठ् + ति → लोलुण्ठ् + टि</big
|-
|<big>ठकारस्य चर्त्वेन ट्कारः</big>
Line 574:
| <big> → लेढा</big>
|}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
|-
|<big>त् + त्/थ्</big>
Line 591:
|<big>थकारस्य चर्त्वेन तकारः</big>
|<big>खरि च</big>
|<big>मामन्थ् + ति → मामन्त्ति</big
|-
|<big>द् + त्/थ्</big>
Line 655:
|<big>किमपि कार्यं न</big>
|
|<big>
|-
|<big>ल् + त्/थ्</big>
Line 695:
|<big>चाकस् + ति → चाकस्ति</big>
|}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
|'''<big>पूर्ववर्णः</big>'''
|'''<big>आदेशः</big>'''
|'''<big>कार्यम्</big>'''
|'''<big>सूत्रम्</big>'''
|'''<big>उदाहरणम्</big>'''
|-
| rowspan="4" |<big>ह् + त्/थ्</big>
| rowspan="4" |<big>ढ्</big>
|<big>१. हकारस्य ढकारः</big>
|<big>हो ढः</big>
|<big>लिह् → लेह् + ति → लेढ् + ति</big>
|-
|<big>तथयोः धकारादेशः</big>
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big>
| <big> → लेढ् + धि</big>
|-
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → लेढ् + ढि</big>
|-
|<big>पूर्वढकारस्य लोपः</big>
|<big>ढो ढे लोपः</big>
| <big> → लेढि</big>
|-
| rowspan="4" |
| rowspan="4" |<big>ग् + ध्</big>
|<big>२. यदि धातुः दकारादिः,</big>
|<big>दादेर्धातोर्घः</big>
|<big>दुह् + ते → दुघ् + ते</big>
|-
|<big>तर्हि हकारस्य घकारः</big>
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big>
| <big> → दुघ् + धे</big>
|-
|<big>तथयोः धकारादेशः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → दुग्धे</big>
|-
|<big>घकारस्य जश्त्वेन गः</big>
|
|
|-
| rowspan="13" |
|<big>ग् + ध्</big>
|<big>३. द्रुह्, मुह्, स्नुह्, स्निह्</big>
|<big>वा</big>
|<big>द्रुह् → द्रोह् + ता → द्रोघ् + ता</big>
|-
|
|<big>एषां धातूनां हकारस्य</big>
|<big>द्रुहमुहष्णुहष्णिहाम्</big>
| <big> → द्रोघ् + धा</big>
|-
|
|<big>विकल्पेन घकारः, तथयोः</big>
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big>
| <big> → द्रोग्धा</big>
|-
|<big>ढ्</big>
|<big>धकारादेशः, घकारस्य</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|
|-
|
|
|
|<big>द्रुह् → द्रोह् + ता → द्रोढ् + ता</big>
|-
|
|<big>जश्त्वेन गः</big>
|
|
|-
|
|
|<big>हो ढः</big>
| <big> → द्रोढ् + धा</big>
|-
|
|<big>पक्षे हकारस्य ढकारः</big>
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big>
| <big> → द्रोढ् + ढा</big>
|-
|
|
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → द्रोढा</big>
|-
|
|<big>तथयोः धकारादेशः</big>
|
|
|-
|
|
|<big>ढो ढे लोपः</big>
|
|-
|
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः</big>
|
|
|-
|
|<big>पूर्वढकारस्य लोपः</big>
|
|
|-
| rowspan="4" |
| rowspan="4" |<big>द् + ध्</big>
|<big>४. नह्-धातोः हकारस्य</big>
|<big>नहो धः</big>
|<big>नह् + ता → नध् + ता</big>
|-
|<big>धकारादेशः, तथयोः</big>
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big>
| <big> → नध् + धा</big>
|-
|<big>धकारादेशः, पूर्वधकारस्य</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → नद्धा</big>
|-
|<big>जश्त्वेन दः</big>
|
|
|}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!<big>पूर्ववर्णाः</big>
!<big>आदेशः</big>
|-
|<big>घ्, झ्, ध्, भ्</big>
|<big>तथयोः धकारादेशः, पूर्वस्य जश्त्वम्</big>
|-
|<big>ढ्</big>
|<big>तथयोः धकारादेशः, ष्टुत्वम्, ढलोपः</big>
|-
|<big>व्रश्चादिसूत्रे पठिताः धातवः, छ्, श्</big>
|<big>षत्वम्, तथयोः ष्टुत्वम्</big>
|-
|<big>क्, ख्, ग्</big>
|<big>चर्त्वम्</big>
|-
|<big>च्, ज्</big>
|<big>कुत्वम्, चर्त्वम्</big>
|-
|<big>ट्, ठ्, ड्</big>
|<big>चर्त्वम्, तथयोः ष्टुत्वम्</big>
|-
|<big>त्, थ्, द्</big>
|<big>चर्त्वम्</big>
|-
|<big>प्, फ्, ब्</big>
|<big>चर्त्वम्</big>
|-
|<big>य्, व्</big>
|<big>लोपः</big>
|-
|<big>र्, ल्</big>
|<big>न किमपि</big>
|-
|<big>ष्</big>
|<big>तथयोः ष्टुत्वम्</big>
|-
|<big>स्</big>
|<big>न किमपि</big>
|-
|<big>ह्</big>
|<big>ढकारः/घकारः, तथयोः धकारादेशः, ढघयोः जश्त्वम्</big>
|}
<big><u>धकारादौ प्रत्यये परे सन्धिकार्याणि</u></big>
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!'''<big>पूर्ववर्णः</big>'''
!'''<big>आदेशः</big>'''
!'''<big>कार्यम्</big>'''
!'''<big>सूत्रम्</big>'''
!'''<big>उदाहरणम्</big>'''
|-
|<big>क् + ध्</big>
|<big>ग् + ध्</big>
|<big>ककारस्य जश्त्वेन गकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>शाशक् + धि → शाशग्धि</big>
|-
|<big>ख् + ध्</big>
|<big>ग् + ध्</big>
|<big>खकारस्य जश्त्वेन गकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>लेलिख् + धि → लेलिग्धि</big>
|-
|<big>ग् + ध्</big>
|<big>ग् + ध्</big>
|<big>गकारस्य जश्त्वेन गकारः एव</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>तात्वङ्ग् + धि → तात्वङ्ग्धि</big>
|-
|<big>घ् + ध्</big>
|<big>ग् + ध्</big>
|<big>घकारस्य जश्त्वेन गकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>लालङ्घ् + धि → लालङ्ग्धि</big>
|-
| rowspan="3" |<big>च् + ध्</big>
| rowspan="3" |<big>ग् + ध्</big>
|<big>१) चकारस्य कुत्वेन ककारः,</big>
|<big>चोः कुः</big>
|<big>पापच् + धि → पापक् + धि</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>ककारस्य जश्त्वेन गकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → पापग्धि</big>
|-
| rowspan="3" |
| rowspan="3" |<big>ड् + ढ्</big>
|<big>२) व्रश्च्-धातोः व्रश्चादिना</big>
|<big>व्रश्चभ्रस्ज...</big>
|<big>वाव्रश्च् + धि → वाव्रष् + धि</big>
|-
|<big>षत्वं, धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → वाव्रष् + ढि</big>
|-
|<big>षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → वाव्रड्ढि</big>
|-
| rowspan="7" |<big>छ् + ध्</big>
|<big>१) ड् + ढ्</big>
|<big>१) छकारस्य शत्वं तदा षत्वं, धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः, षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big>
|<big>१) च्छ्वोः शूडनुनासिके</big>
|<big>१) पाप्रच्छ् + धि → पाप्रष् + धि</big>
|-
|
|
|<big>व्रश्चभ्रस्ज...</big>
| <big> → पाप्रष् + ढि</big>
|-
|
|
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → पाप्रड्ढि</big>
|-
|
|
|<big>झलां जश् झशि</big>
|
|-
|
|<big>२)छकारस्य कुत्वं तदा जश्त्वम्</big>
|
|
|-
|
|
|<big>२) चोः कुः</big>
|<big>२) वावाञ्छ् + धि → वावांख् + धि</big>
|-
|<big>२) ग् + ध्</big>
|
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → वावाङ्ग्धि</big>
|-
| rowspan="3" |<big>ज् + ध्</big>
| rowspan="3" |<big>ग् + ध्</big>
|<big>१) जकारान्तानां कुत्वेन</big>
|<big>चोः कुः</big>
|<big>नेनिज् + धि → नेनिग् + धि</big>
|-
|<big>गकारः,</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → नेनिग्धि</big>
|-
|<big>गकारस्य जश्त्वेन गकारः एव</big>
|
|
|-
| rowspan="3" |
| rowspan="3" |<big>क् + ध्</big>
|<big>२) व्रश्चादिगणे पठितानां षत्वं,</big>
|<big>व्रश्चभ्रस्ज...</big>
|<big>यायज् + धि → यायष् + धि</big>
|-
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → यायष् + ढि</big>
|-
|<big>षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → यायड्ढि</big>
|-
| rowspan="2" |<big>झ् + ध्</big>
| rowspan="2" |<big>ग् + ध्</big>
|<big>झकारान्तानां कुत्वेन घकारः,</big>
|<big>चोः कुः</big>
|<big>जाझर्झ् + धि → जाझर्घ् + धि</big>
|-
|<big>ककारस्य जश्त्वेन गकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → जाझर्ग्धि</big>
|-
| rowspan="2" |<big>ट् + ध्</big>
| rowspan="2" |<big>ड् + ढ्</big>
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
|<big>लोलुट् + धि → लोलुट् + ढि</big>
|-
|<big>टकारस्य जश्त्वेन डकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → लोलुड्ढि</big>
|-
| rowspan="2" |<big>ठ् + ध्</big>
| rowspan="2" |<big>ड् + ढ्</big>
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
|<big>पापठ् + धि → पापठ् + ढि</big>
|-
|<big>ठकारस्य जश्त्वेन डकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → पापड्ढि</big>
|-
|<big>ड् + ध्</big>
|<big>ड् + ढ्</big>
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
|<big>ईड् + ध्वे → ईड्ढ्वे</big>
|-
| rowspan="2" |<big>ढ् + ध्</big>
| rowspan="2" |<big>ढ्</big>
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
|<big>तृणेढ् + धि → तृणेढ् + ढि</big>
|-
|<big>पूर्वढकारस्य लोपः</big>
|<big>ढो ढे लोपः</big>
| <big> → तृणेढि</big>
|}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!'''<big>पूर्ववर्णः</big>'''
!'''<big>आदेशः</big>'''
!'''<big>कार्यम्</big>'''
!'''<big>सूत्रम्</big>'''
!'''<big>उदाहरणम्</big>'''
|-
|<big>त् + ध्</big>
|<big>द् + ध्</big>
|<big>तकारस्य जश्त्वेन दकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>कृन्त् + धि → कृन्द्धि</big>
|-
|<big>थ् + ध्</big>
|<big>द् + ध्</big>
|<big>थकारस्य जश्त्वेन दकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>मामन्थ् + धि → मामन्द्धि</big>
|-
|<big>द् + ध्</big>
|<big>द् + ध्</big>
|<big>दकारस्य जश्त्वेन दकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>अद् + धि → अद्धि</big>
|-
|<big>ध् + ध्</big>
|<big>द् + ध्</big>
|<big>दकारस्य जश्त्वेन दकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>रुन्ध् + धि → रुन्द्धि</big>
|-
|<big>प् + ध्</big>
|<big>ब् + ध्</big>
|<big>पकारस्य जश्त्वेन बकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>चेक्षिप् + धि → चेक्षिब्धि</big>
|-
|<big>फ् + ध्</big>
|<big>ब् + ध्</big>
|<big>फकारस्य जश्त्वेन बकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>जोगुम्फ् + धि → जोगुम्ब्धि</big>
|-
|<big>ब् + ध्</big>
|<big>ब् + ध्</big>
|<big>बकारस्य जश्त्वेन बकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>लालम्ब् + धि → लालम्ब्धि</big>
|-
|<big>भ् + ध्</big>
|<big>ब् + ध्</big>
|<big>भकारस्य जश्त्वेन बकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>रारभ् + धि → रारब्धि</big>
|-
| rowspan="5" |<big>श् + ध्</big>
| rowspan="5" |<big>ड् + ध्</big>
|<big>शकारस्य व्रश्चादिना षत्वं,</big>
|<big>व्रश्चभ्रस्ज...</big>
|<big>नानश् + धि → नानष् + धि</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → नानष् + ढि</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → नानड्ढि</big>
|-
| rowspan="3" |<big>ष् + ध्</big>
| rowspan="3" |<big>ड् + ध्</big>
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
|<big>लालष् + धि → लालष् + ढि</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → लालड्ढि</big>
|-
|<big>स् + ध्</big>
|<big>ध्</big>
|<big>सकारस्य लोपः</big>
|<big>धि च</big>
|<big>वावस् + धि → वावधि</big>
|}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
!<big>'''पूर्ववर्णः'''</big>
!<big>'''आदेशः'''</big>
!<big>'''कार्यम्'''</big>
!<big>'''सूत्रम्'''</big>
!<big>'''उदाहरणम्'''</big>
|-
| rowspan="4" |<big>ह् + ध्</big>
| rowspan="4" |<big>ढ्</big>
|<big>१. हकारस्य ढकारः,</big>
|<big>हो ढः</big>
|<big>लिह् + धि → लिढ् + धि</big>
|-
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → लिढ् + ढि</big>
|-
|<big>पूर्वढकारस्य लोपः</big>
|<big>ढो ढे लोपः</big>
| <big> → लिढि</big>
|-
|<big>लुप्तढकारात् पूर्वस्य अणः दीर्घः</big>
|<big>ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः</big>
| <big> → लीढि</big>
|-
| rowspan="4" |
| rowspan="4" |
|<big>१अ. हकारस्य ढकारः, धकारस्य ष्टुत्वेन</big>
|<big>हो ढः</big>
|<big>वावह् + धि → वावढ् + धि</big>
|-
|<big>ढकारः, पूर्वढकारस्य लोपः, लुप्तढकारात्</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → वावढ् + ढि</big>
|-
|<big>पूर्वस्य अकारस्य ओत्वम्</big>
|<big>ढो ढे लोपः</big>
| <big> → वावढि</big>
|-
|<big>(सासह् + धि → सासोढि)</big>
|<big>सहिवहोरोदवर्णस्य</big>
| <big> → वावोढि</big>
|-
| rowspan="3" |
| rowspan="3" |<big>ग् + ध्</big>
|<big>२. यदि धातुः दकारादिः,</big>
|<big>दादेर्धातोर्घः</big>
|<big>दुह् + धि → दुघ् + धि</big>
|-
|<big>तर्हि हकारस्य घकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → दुग्धि</big>
|-
|<big>घकारस्य जश्त्वेन गः</big>
|
|
|-
| rowspan="4" |
|<big>ग् + ध्</big>
|<big>२अ. दकारादि-हकारान्तः</big>
|<big>दादेर्धातोर्घः</big>
|<big>दिह् + ध्वे → दिघ् + ध्वे</big>
|-
|<big>(+ भष्भावः)</big>
|<big>ध्वे परे, तर्हि हकारस्य</big>
|<big>एकाचो बशो भष्</big>
| <big> → धिघ् + ध्वे</big>
|-
|
|<big>घकारः, आदौ बशः भष्</big>
|<big>झषन्तस्य स्ध्वोः</big>
| <big> → धिग्ध्वे</big>
|-
|
|<big>तदा घकारस्य जश्त्वेन गः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|
|-
| rowspan="13" |
|<big>ग् + ध्</big>
|<big>३. द्रुह्, मुह्, स्नुह्, स्निह् एषां धातूनां</big>
|<big>वा द्रुहमुहष्णुहष्णिहाम्</big>
|<big>द्रुह् + धि → द्रुघ् + धि</big>
|-
|
|<big>हकारस्य विकल्पेन घकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → द्रुग्धि</big>
|-
|
|<big>घकारस्य जश्त्वेन गः</big>
|
|
|-
|<big>ढ्</big>
|
|
|
|-
|
|
|<big>हो ढः</big>
|<big>द्रुह् + धि → द्रुढ् + धि</big>
|-
|
|<big>पक्षे हकारस्य ढकारः,</big>
|
|
|-
|
|
|
|<big> → द्रुढ् + ढि</big>
|-
|
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः</big>
|
|
|-
|
|
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → द्रुढि</big>
|-
|
|<big>पूर्वढकारस्य लोपः</big>
|
|
|-
|
|
|<big>ढो ढे लोपः</big>
| <big> → द्रूढि</big>
|-
|
|<big>लुप्तढकारात् पूर्वस्य अणः दीर्घः</big>
|
|
|-
|
|
|<big>ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः</big>
|
|-
| rowspan="2" |
| rowspan="2" |<big>द् + ध्</big>
|<big>४. नह्-धातोः हकारस्य</big>
|<big>नहो धः</big>
|<big>नानह् + धि → नानध् + धि</big>
|-
|<big>धकारादेशः, पूर्वधकारस्य जश्त्वेन दः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → नानद्धि</big>
|}
<big>*पम्फुल् + सि → पम्फुल्षि | अत्र प्रश्नः उदेति किमर्थं गुणो न स्यात् |</big>
<big>अस्य अवगमनार्थं यङ्लुगन्तधातुः पम्फुल् कथं निष्पद्यते इति बोध्यम् |</big>
<big>फल् → फल् फल् → प फल् → पम्फल् → पम्फुल् इति यङ्लुगन्तधातुः</big>
<big>अत्र '''चरफलोश्च''' (७.४.८७) इत्यनेन अभ्यासस्य नुक्-आगमः, तदा '''उत्परस्यातः''' (७.४.८८) इत्यनेन अभ्यासात् परस्य ह्रस्व-अकारस्य स्थाने उत्-आदेशः | एताभ्यां सूत्राभ्यां पम्फुल् इति यङ्लुगन्तधातुः भवति | उत्-आदेशस्य तपरसामर्थ्यात् गुणो न भवति | यदि गुणः इष्यते स्म, ‘उ' इत्यस्य कथनेन पर्याप्तम् आसीत्; तदा गुणः अभविष्यत् | गुणकार्यस्य निवारणार्थं तपरकरणं कृतम् | भाव्यमानोऽप्युकारः सवर्णान् न गृह्णाति इति परिभाषा | विधीयमानः यः अण्-वर्णः, तस्य सवर्णग्रहणं न भवति | अन्यच्च तपरशास्त्रम् अन्तरङ्गं; गुणकार्यं बहिरङ्गम् | तस्मात् गुणकार्यमत्र असिद्धम् |</big>
<big>'''चरफलोश्च''' (७.४.८७) = चर्, फल्, इत्यनयोः धात्वोः अभ्यासस्य नुक्-आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | इदं सूत्रं पृथक्तया उक्तं येन अग्रे केवलं चर्, फल्, इत्यनयोः '''उत्परस्यातः''' (७.४.८८) इत्यनेन अभ्यासोत्तर-अतः उत्त्वं स्यात् | चरश्च फल् च तोरितरेतरद्वन्द्वः चरफलौ, तयोः चरफलोः | चरफलोः षष्ठ्यन्तं, चाव्ययं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यस्मात् '''यङ्लुकोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''नुगतोऽनुनासिकान्तस्य''' (७.४.८५) इत्यस्मात् '''नुक्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''चरफलोः च अङ्गस्य अभ्यासस्य नुक् यङ्लुकोः''' |</big>
<big>'''उत्परस्यातः''' (७.४.८८) = चर्, फल्, इत्यनयोः धात्वोः अभ्यासात् परस्य ह्रस्व-अकारस्य स्थाने उत् आदेशो भवति यङि यङ्लुकि च | उत् प्रथमान्तं, परस्य षष्ठ्यन्तम्, अतः षष्ठ्यन्तं, त्रपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य विभक्तिपरिणामं कृत्वा '''अभ्यासात्''' इति अनुवृत्तिः | '''चरफलोश्च''' (७.४.८७) इत्यस्मात् '''चरफलोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यस्मात् '''यङ्लुकोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''चरफलोः च अङ्गस्य अभ्यासात् परस्य अतः उत् यङ्लुकोः''' |</big>
<big>परन्तु—</big>
<big>चर् → चर् चर् → च चर् → चञ्चर् → चञ्चुर् इति यङ्लुगन्तधातुः</big>
<big>चञ्चुर् + ति → '''हलि च''' (८.२.७७) → चञ्चूर्ति</big>
<big>अत्र किमर्थं दीर्घत्वं न निवारितम् ?</big>
<big>'''हलि च''' (८.२.७७) = रेफान्तानां वकारान्तानां च धातूनाम् उपधायां स्थितः इक्-वर्णः दीर्घो भवति हलि परे | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यनेन तदन्तविधिः अतः '''र्वोः''' इत्यनेन येषाम् धातूनाम् अन्ते रेफः वकारश्च, तेषां ग्रहणम् | हलि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''सिपि धातो रुर्वा''' (८.२.७४) इत्यस्मात् '''धातोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''र्वोरुपधाया दीर्घ इकः''' (८.२.७६) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''र्वोः धातोः उपधायाः इकः दीर्घः हलि''' |</big>
<big>प्रश्नः अस्ति यत् तपकरणस्य सामर्थ्यात् यया रीत्या गुणः निवारितः, किमर्थं न एवमेव चञ्चुर् + ति इति स्थितौ '''हलि च''' (८.२.७७) इत्यनेन यः दीर्घादेशः प्रसक्तः, सोऽपि निवारितो भवेत् किल | अत्र किन्तु '''पूर्वत्रासिद्धम्''' (८.२.१) इत्यनेन '''उत्परस्यातः''' (७.४.८८) इत्यस्य दृष्ट्या '''हलि च''' (८.२.७७) इत्यस्य अस्तित्वं नास्ति अतः '''उत्परस्यातः''' (७.४.८८) इति सूत्रद्वारा यत् तपकरणस्य सामर्थ्यां, तद्द्वारा बाधा न सम्भ्वति | किमर्थमिति चेत्, उच्यते | '''पूर्वत्रासिद्धम्''' (८.२.१) इत्यस्य द्विविधं कार्यम् अस्माभिः अधीतं— शास्त्रासिद्धं, कार्यासिद्धञ्च | शास्त्रासिद्धं भवति यत्र सूत्रद्वयं युगपत् प्रसक्तं; तत्र पूर्वसूत्रं प्रति त्रिपाद्यां स्थितं परसूत्रम् असिद्धिम् | अपि च त्रिपाद्यां स्थितस्य परसूत्रस्य कार्यं पूर्वमेव जातमिति चेत्, तत्र पूर्वसूत्रं प्रति तच्च कार्यम् असिद्धम् | नाम यद्यपि कार्यं जातं, तथापि न दृश्यते पूर्वसूत्रेण | अधुना अनयोः द्विविधयोः कार्ययोः मध्ये अत्र प्रकृतस्थितिः उभयत्रापि न सङ्गच्छते | यतोहि द्वयोः प्रसक्तिः युकपत् नस्ति अपि च यस्य ('''उत्परस्यातः''' (७.४.८८) इत्यस्य) कार्यं जातं; तत्सूत्रं तु '''हलि च''' (८.२.७७) प्रति पूर्वसूत्रं न तु परसूत्रम् | तर्हि न शास्त्रासिद्धं, न वा कार्यासिद्धम् |</big>
<big>किन्तु वस्तुतस्तु भाष्यकारेण उच्यते यत् '''पूर्वत्रासिद्धम्''' (८.२.१) इत्यस्य एकविधमेव कार्यं वर्तते; द्वैविद्ध्यमिव विभजनं न करणीयम् | यत्र कुत्रापि द्वयोः सूत्रयोर्मध्ये एकं सूत्रं त्रिपाद्यां, तत्र '''पूर्वत्रासिद्धम्''' (८.२.१) इति सूत्रप्रसङ्गे चिन्तनीयं भवति | ‘द्विविधमेव, दिविधमेव' इति वदामश्चेत् समस्या भवति, यथा अत्र | अतः शिक्षणस्य आरम्भे सुखबोधार्थं '''पूर्वत्रासिद्धम्''' (८.२.१) इत्यस्य द्वैविध्यं बोधनार्थं लाभाय इति तु अस्त्यवश्यं; किन्तु अन्ततोः गत्वा यदा द्विविधं कर्यं बुद्धं, तदा सम्पूर्णकथायाः अवगमनार्थं तच्च द्वैविध्यं त्यक्त्वा इतोऽपि विशालबोधः आपनीयः | यथा अत्र— '''पूर्वत्रासिद्धम्''' इत्यनेन '''हलि च''' (८.२.७७) इत्यस्य अस्तित्वं नास्ति '''उत्परस्यातः''' (७.४.८८) इत्यस्य दृष्टया अतः '''उत्परस्यातः''' (७.४.८८), '''हलि च''' (८.२.७७) इत्यस्य कार्यं बाधितुं न शक्नोति | तदर्थं '''हलि च''' (८.२.७७) कार्यं करोति, रूपं भवति चञ्चूर्ति |</big>
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/8d/%E0%A5%A7%E0%A5%A8_-_%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A5%81_%E0%A4%B9%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF_-_%E0%A4%B8%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%83.pdf १२ - तिङन्तेषु हल्सन्धिकार्याणि - सङ्ग्रहः.pdf]
<big>Swarup - July 2015 (अस्मिन् करपत्रे यानि कोष्ठकानि सन्ति, तानि साक्षात् मातृभिः दीक्षितपुष्पाभिः विरचितानि)</big>
| |||